Fréttablaðið - 06.01.2023, Blaðsíða 26

Kári Emil vann að þýðingu Dúnu í um sjö ár með hléum, eða frá 2015 til 2022. Mynd/Bradley eBerts
Kári Emil Helgason þýddi vís-
indaskáldsöguna Dúnu eftir
Frank Herbert ásamt Dýrleifu
Bjarnadóttur. Bókin kom út
rétt fyrir jól en um er að ræða
fyrstu íslensku þýðinguna
á einni þekktustu vísinda-
skáldsögu allra tíma.
tsh@frettabladid.is
Kári Emil starfar sem hönnuður
hjá hljóðbókaframleiðandanum
Audible í New York hvar hann
hefur verið búsettur í fjórtán ár.
Dúna (e. Dune) eftir Frank Herbert
er fyrsta útgefna þýðing Kára en
hann kveðst hafa unnið að bókinni
með hléum í um það bil sjö ár eða
frá 2015. Dúna er mest selda vís-
indaskáldsaga allra tíma og segir
frá blóðugri valdabaráttu á eyði-
merkurplánetunni Arrakis.
„Þegar ég var tólf ára þá reyndi ég
að lesa þessa bók, pabbi átti hana.
Mér gekk ekkert sérlega vel að lesa
hana en ég var samt bara einhvern
veginn heillaður af bókinni og ég
held að hugmyndin hafi kviknað
þá að þýða hana af því hún var
ekki til á íslensku. Þetta var svona
hugmynd sem ég einhvern veginn
hafði alltaf, að það þyrfti að þýða
þessa bók. Svo liðu árin og ég
byrjaði í rauninni fyrir alvöru
af hálfgerðri rælni þegar ég var
atvinnulaus 2015 og þurfti að gera
eitthvað,“ segir Kári.
Átti að koma út 2020
Eins og áður sagði varð Kári heill-
aður af söguheimi Dúnu frá unga
aldri. Frank Herbert skrifaði sex
bækur í seríunni en eftir að Frank
lést 1986 héldu sonur hans Brian
Herbert og Kevin J. Anderson serí-
unni áfram og hefur síðan komið út
fjöldi framhaldsbóka.
„Ég hef reyndar bara lesið bæk-
urnar eftir Frank Herbert, sem eru
fyrstu sex bækurnar, ég hef ekki
enn farið út í að lesa bækurnar sem
sonur hans, Brian Herbert, og Kevin
J. Anderson hafa skrifað,“ segir Kári.
Dúna átti upphaflega að koma út
hjá útgáfunni Partusi 2020 en vegna
þess hversu umfangsmikið verk-
efnið var tafðist útgáfan til 2022.
Meðþýðandi bókarinnar er Dýrleif
Bjarnadóttir sem kom upphaflega
að verkinu sem ritstjóri en endaði
á að þýða bókina með Kára og segir
hann samstarfið hafa verið gjöfult.
Þurftu að búa til orð
Kári segir það vera áhugavert í
menningarlegu samhengi hversu
fáar vísindaskáldsögur hafa verið
skrifaðar á íslensku. Auk þess átt-
aði hann sig snemma á því að það
sárvantaði góðar íslenskar þýðing-
ar á vísindaskáldsögum.
„Það hafa heldur ekki verið
neitt margar vísindaskáldsögur
þýddar og mér fannst alltaf Dúna
vera frekar stór eyða í auði íslensk-
unnar. Við rákum okkur á að það
eru alls konar orð sem hljóma mjög
eðlilega í ensku sem lýsa alls konar
vísindaskáldsagnahugtökum en
vantar á íslensku. Eitt gott dæmi
um það er að á ensku er talað um
„off-world“ sem lýsingarorð og
fólki lýst sem „off-world people“
og svo framvegis. Þetta er lýsingar-
orð sem er notað í vísindaskáld-
skap um fólk frá öðrum plánetum.
Það er ekkert sambærilegt orð til
á íslensku þannig við bjuggum
til orðið „erhnettur“ samanber
erlendur, og að „vera erhnettis“. Það
eru alls konar svona hlutir sem við
þurftum aðeins að finna út,“ segir
hann.
Hvimleitt að vísa til vatns
Af hverju ákváðuð þið að þýða titil-
inn Dune sem Dúna?
„Þetta var mjög f lókin ákvörðun
en á endanum þá fannst mér margt
mæla með henni. Þýðingin þurfti
að gera þrennt: sem titillinn á bók-
inni, sem orð yfir hugtakið sand-
öldu og sem gælunafn á plánetunni
Arrakis. Hin almennu orð sem við
þekkjum yfir þetta á íslensku eru
sandalda eða sandskafl en á plán-
etunni Arrakis er ekkert vatn og
það var hvimleitt að fólk sem býr á
vatnslausri plánetu þyrfti að nota
orð sem vísar í vatn til að lýsa svona
grundvallarþætti í landslagi sínu.
Alda og skafl eru bæði að rótinni til
orð sem lýsa vatni eða ís.“
Kári segist hafa leitað leiða til að
nota eitthvert annað orð yfir sand-
öldu sem vísaði ekki til vatns og
ákváðu þau Dýrleif að fara þá leið
að þýða orðið dune sem dúna.
„Orðið Dúna er til í næstum
öllum evrópskum málum og ég
lít svo á að af því þetta fyrirbæri
er ekki til á Íslandi hafi orðið bara
glatast í fornmálinu við landnám
af því það voru engar dúnur til að
lýsa á Íslandi. En við finnum orðið
um alla álfuna, það er frum-indó-
evrópskt að uppruna, þannig að ég
lít bara á þetta sem endurvakningu
á fornu orði,“ segir hann.
Dúna hefur notið fádæma vin-
sælda allt frá því hún kom fyrst út
1965. Bókin hefur verið kvikmynd-
uð nokkrum sinnum og nú síðast
kom út kvikmynd í leikstjórn Denis
Villeneuve 2021. Spurður um hvort
komi til greina að þýða hinar fimm
bækurnar í upprunalegri bókaröð
Franks Herbert segir Kári:
„Já, það kemur alveg til greina ef
áhuginn er til staðar. Ég held að við
séum alveg opin fyrir því.“ n
Heillaður af bókinni allt frá tólf ára aldri
Þegar ég var tólf ára þá
reyndi ég að lesa þessa
bók, pabbi átti hana.
Mér gekk ekkert sér-
lega vel að lesa hana en
ég var samt bara ein-
hvern veginn heillaður
af bókinni.
Verk eftir bandaríska listamanninn Will Owen. Mynd/aðsend
tsh@frettabladid.is
Í dag, 6. janúar, opnar listamaður-
inn Will Owen sýningu í Komp-
unni í Alþýðuhúsinu á Siglufirði.
Will Owen er listamaður frá
Fíladelfíu í Bandaríkjunum. Á
sýningunni kynnir hann röð af
viðgerðum eða viðhaldsverkum
sem glíma við siðferði og siðfræði
samtímans. Með því að nota efni-
við og tjáningarmiðla af margvís-
legu tagi, meðal annars keramik,
skúlptúra, hefðbundar aðferðir
til að hnýta f lugur, auk málverka,
veltir Will upp ýmsum spurningum
á borð við:
„Hvernig erum við ábyrg gagn-
vart sálrænum áföllum? Gagnvart
efnislegri neyslu? Gagnvart öðrum
dýrategundum sem og okkar eigin?
Hvernig búum við til hluti sem
rotna vel? Hvernig varðveitum við
hluti þegar þeir hrörna og brotna
niður? Er hægt að nota sveppi og
eiginleika þeirra til að draga eitur-
efni úr jarðvegi og nota sem gler-
ung á leirmuni? Breyta sálræn áföll
upplifun okkur á öðrum?“
Á sýningunni í Kompunni byggir
Will Owen á útskriftarsýningu
sinni frá UPenn í Fíladelfíu, hvaðan
hann útskrifaðist með meistara-
gráðu í myndlist. Á þeirri sýningu
velti hann upp svipuðum siðferði-
legum spurningum og gerði sér mat
úr hefðbundnum handíðum Appa-
lachiafjalla, vísunum í íþróttir, líf-
fræðitilraunir og matvæli, allt efni
sem kallast á við brýnustu mál
samtímans.
„Það er engar lausnir að finna á
þessari sýningu, né heldur siða-
vendni, heldur bara tilraunir og
sjónrænar tillögur,“ segir í tilkynn-
ingu frá Alþýðuhúsinu.
Opnunin fer fram í Alþýðuhús-
inu á Siglufirði á milli klukkan
16.30 og 18.00 og verður boðið upp
á dumplinga. Sýningin stendur út
janúar og er opin þegar skilti er
úti. n
Will Owen sýnir í Kompunni á Siglufirði
Á sýningu Will Owen
kynnir hann röð af
viðgerðum eða við-
haldsverkum sem
glíma við siðferði og
siðfræði samtímans.
14 Menning 6. janúar 2023 FÖSTUDAGURFréttablaðiðmenninG Fréttablaðið 6. janúar 2023 FÖSTUDAGUR