Dagblaðið Vísir - DV - 05.01.1985, Blaðsíða 7

DV. LAUGARDAGUR 5. JANUAR1985.
Rannsóknarmenn hafa nýlega komist að þvi að baunabjallan setur lykt á
baun um leið og hún leggur egg i hana. Þessi lykt heldur öðrum sömu
tegundar frá þvi að setja egg i sömu baun og tryggir þannig að nægur
matur sé fyrir lirfuna.
ur af greftrunarferomoninu.
Viö hverju lyktarboöi er greinilega
aðeins ein lausn.
Alltaf boðskapur —
aldrei rabb
Feromon eru inargt annaö en kyn-
feromon. Þau má nota til aðgreina vin
frá fjanda og til aö vara viö, til aö visa
leiðina aö fæöunni og til aö segja öðr-
um kvenskordýrum aö á þessum staö
hafi verið verpt eggi — svo aöeins
nokkur dæmi séu tekin. En þaö er á
hreinu aö þetta er aldrei notað til vin-
áttuspjalls.
Þaö er alltaf um aö ræöa boðskap
sem skiptir lífsnauösynlegu ináli. Síö-
ari ár hafa menn komist aö því að lykt-
arefnin koma oft áleiöis boöum milli
alls óskyldra tegunda sem geta þekkt
og notaö mál hverrar annarrar. Þaö
.gerist til dæmis þegar barkarbjöllur —
án þess aö vilja þaö — kalla á sum
þeirra rándýra sem lifa á þeim.
Maurar þekkja einnig til máls blaö-
lúsarinnar. Þegar á blaölús er ráöist af
rándýri sendir hún frá sér viövörunar-
feromon sem upprunalega er þróaö til
aö vara viö nágrannablaölýs sem geta
þá flúið. Þær blaölýs sem eiga því aö
venjast aö vera gætt af maurum, sem
taka sykurauðugar afuröir blaðlús-
anna, flýja hins vegar ekki þegar gert
er viðvart. Maurarnir skynja nefnilega
boöin Uka og koma til hjálpar svo aö
blaðlýsnargeta veriö rólegar.
Meöal maura má finna sjö mismun-
andi kirtla sem framleiöa feromon
meö mismunandi þýöingu. Menn geta
nefnilega haft áhuga á feromonum hjá
svonefndum innfluttum eldmaurum
sem upprunalega eru frá Suöur-Ame-
ríku en nú breiöast um suöurhluta
Bandaríkjanna þar sem þeir eru alvar-
legplága.
Mikil herferö meö skordýraeitri hef-
ur misheppnast en sumt bendir til þess
aö feromon geti verið gott hjálpanneö-
al í baráttunni gegn þeim. Þetta á sér-
lega viö um svonefnt stifinderefni sem
menn vilja nýta. Það er myndað í kirtli
sem er í tengslum viö broddinn og þaö
dregur aö marga aöra eldmaura, jafn-
vel þó aö í litlu magni sé.
35
Afkvæmið er alltaf
öruggt um fæðu
Þeir eldmaurar sem hafa fundið góö-
an fæöugjafa skilja viö sig dálítiö af
stifinderefni þegar þeir fara aftur til
hreiðursins. Þannig skrifa þeir beinlín-
is meö aðstoð broddarins sem raun-
verulega virkar eins og penni. Meö aö-
stoö syntetísks stifinderefnis er hægt
aö draga eldmaura miskunnarlaust aö
eitruöum mat. Bráölega veröur þessi
aöferö útfærö í raunveruleikanum.
A meöan kvensilkifiörildiö sendir frá
sér ákveöiö feromon, þegar þaö hefur
haft mök, notar sníkivespan þricho-
gramma evanescens feromon sitt til aö
gæta afkvæma sinna meö.
Hún leggur meö broddinum egg sin í
egg ýmissa fiörilda. Lirfa sníkivesp-
unnar lifir síöan á innilialdi eggsins, Ef
fleiri en ein sníkivespa leggur egg sitt í
egg fiörildis sveltur afkvæmiö. Þetta
verður þó aldrei. Astæöan er sú aö
sníkivespan skilur nefnilega eftir sig
feromon á eggi fiörildisins og þetta
feromon segir tegundarsystrum aö
viðkomandi staöur sé þegar upptekinn
af vespulirfu.
Margar baunabjöllur standa frammi
fyrir áþekkum vanda. Þær leggja egg í
baunir og þar sem lirfur þeirra geta
ekki fariö frá baun til baunar veröa
þær aö spjara sig á þeirri næringu sem
er í einni baun. Rannsakendur hafa ný-
lega uppgötvað aö um leiö og bauna-
bjailan skilur sig viö egg sitt setur hún
þar feromon sem aftrar öörum frá því
að setja egg í sömu baun. Þannig er af-
kvæmunum dreift á eölilegan hátt í
hlutfalli viö fæöumagniö.
Margar barkarbjöllur safna sér
saman í nokkurs konar hópárásir á
ákveöin tré. A þann hátt eiga þær
greinilega auöveldara meö aö brjóta
niður mótstööuafl trésins og sumar
tegundir barkarbjalla geta ó þennan
hátt valdiö talsveröum skaöa í trjá-
rækt. A síöari árum hafa menn öðlast
skilning á því i stórum dráttum livers
vegna þessi áhla up verða.
Fyrsta barkarbjalla sem finnur viö-
eigandi tré og vill grafa sig í gegnum
þaö sendir frá sér feromon sem mynd-
ast í þörmunum og gengur út meö úr-
gangi. Efnið dregur aö aörar barkar-
bjöllur sem bora sig inn, æxlast, verpa
eggjum og senda frá sér söfnunarfero-
monið. Þannig veröur til nokkurs kon-
ar keðjuverkun. Tréö veröur æ álit-
legra þar til þaö er fullnumið og
áhlaupiö breiöLst til trjánna í nógrenn-
inu.
Ips typgraphus er nafn þeirrar bark-
arbjöllu sem ó síöari órum hefur vald-
iö miklu tjóni í skandinaviskuin skóg-
um. Menn hafa greint söfnunarfero-
mon topografsins. Hann samanstendur
af þremur efnum og i Noregi og Svi-
þjóö hefur bjallan veriö veidd í miklu
magni meö hjálp gildra sem voru
egndar meö tilbúnu feromoni. Ariö
1979 og 1980 voru settar upp hvorki
fleiri né færri en 700.000 gildrur í Nor-
egi og veiddar G—7000 bjöllur í hverja
gildru.
Enginn telur aö feromonin muni
leysa ÖU vandamál framtiöarinnar af
völdum skordýra. En enginn efast
heldur um aö feromonin veröa injög
nyLsöm hjólpartæki sem geta gert okk-
ur minna háð tilbúnum eiturefnuin.
Frá því aö þessar uppgötvamr voru
geröar meö silkifiörildum hafa upp-
götvast kynferomon meöal hundraða
annarra skordýra og í mörgum tUvik-
um hafa þeir kirtlar sem framleiöa
feromonin fundist.
Meöal flestra kvenfiörilda eru kyn-
feromonin mynduð í þunnu húðlagi
sem er á inilli húðbrjóskplatnanna á
afturbúknum. Meöal karlfiörildanna
geta kirtlarnir veriö á mörgum stöö-
um. Til dæmis á vængjunum, fótunum
eöa í tengslum viö kynfærin.
Þaö hefur tekist aö framleiöa tölu-
vert af kynhormónum syntetLskt og þá
standa menn skyndilega uppi meö agn
sem hefur geysileg áhrif til aö vtiöa
viðkomandi tegund meö. Þaö er hugs-
un sem kemur fljótlega upp i kollinn
aö breinsa svæöi af skordýrum sem
valda skaöa meö aðstoð feromon-
gildra. Og þaöhefureinnig verið reynt.
Meöal annars sprauta ísraelskir rækt-
endur nú bómullarakra sina miklu
sjaldnar en áöur. Feromongildrur sem
þeir höfðu sett upp ollu því aö þeir
veiddu mikinn fjölda fiörildisins spod-
optera Uttoralis en Urfur þess naga í
bómullarplöntuna.
Ein af innblásnari aöferöum við aö
nota kynferoinonin er aö sprauta svo
miklu af löðunarefni kvenfiðrildanna
út i loftið aö lyktarskynfæri karlanna
mettist alveg.
KarlfiðrUdin verða alveg rugluö af
aUri þessari lykt og geta ckki fundið
rétt kvenfiðrildi. Þannig frjóvgast
kvenfiðrildin ekki og engar gróöugar
fiðrildaUrf ur veröa til.
Mismunandi boð
í sama lyktarefni
Tilraunirnar meö silkifiðrildin bentu
til þess aö feromonkerfin væru sérlega
einföld og lengi var taliö aö hver teg-
und notaði einungis eitt lyktarefni.
Nú hafa menn hins vegar sannanir
fyrir því að flest kynferomon séu sam-
ansett af mismunandi þáttum. Margar
mismunandi tegundir geta jafnvel not-
að sömu efnin og samt sem áöur
þekkst hver frá annarri. I þeim tUvik-
um eru þaö áreiöanlega hlutföU milli
lyktarefnanna sem greint er á mUli.
Samsetning efnanna í efnafræöilegu
móli skordýranna getur lika breytt um
merkingu allt eftir þvi viö hvernig aö-
stæöur þau koma fram.
Nýjustu rannsóknir benda til þess aö
skordýrið sé meö sérstakar skynfrum-
ur sem eru geröar til þess aö taka bver
viö sínu lyktarefni og aö rafboöin sem
lyktarefniö framkallar séu leidd til
miötaugakerfisins eftir taugabrautum
sem einungis eru notaöar í þessu
augnainiði.
I þeim tUvikum semfleiri lyktarblut-
ar eru í boöunum fer hver lykt eftir
sinni leið i heila skordýrsins. Þar eru
hlutföUin milli mismunandi lyklarefna
greind eftir því hve sterk boö fara um
mLsmunandi taugaþræöi. Þegar sam-
setning feromonsins hefur verið greind
á þennan hátt er brugöLst viö á viðeig-
andi hátt.
Nosali
<ýSmlB1ÍHWR>
ta
Volvo 244 GL árg. 1983, ekinn 48 þús. km, sjálfskiptur, m/vökvastýri og læstu drifi. Verðkr. 500.000,- Volvo 345 deluxe árg. 1982, ekinn 39 þús. km, beinskiptur. Verðkr. 290.000,- Volvo 244 deluxe árg. 1982, ekinn 22 þús. km, sjálfskiptur, m/vökvastýri. Verðkr. 400.000,- Volvo 244 GLárg. 1981, ekinn 43 þús. km, sjálfskiptur, m/vökvastýri. Verðkr. 400.000,- Volvo 244 GL árg. 1980, ekinn 43 þús. km, beinskiptur, m/vökvastýri. Verð kr. 330.000,- Volvo 245 deluxe árg. 1982, ekinn 52 þús. km, beinskiptur, m/vökvastýri. Verðkr. 425.000,- Volvo 245 GL árg. 1980, ekinn 75 þús. km, sjálfskiptur, I m/vökvastýri. I Verðkr. 340.000,- Volvo 244 deluxe árg. 1978, ekinn 111 þús. km, sjálfskiptur. Verðkr. 220.000,- Volvo 244 deluxe árg. 1977, ekinn 82 þús. km, sjálfskiptur. Verð kr. 190.000,-
| OPIÐ í DAG KL. 13-1 7.
YOLYOSALURINN Suðurlandsbraut 16 • Sími 35200
UMU til kl.^íöllum deildum
JIS -hornið íJIS-portinu
Jón Loftsson hf. Q
Hringbraut 121
Sími 10600
husið