Tíminn - 10.05.1959, Qupperneq 5

TÍMINN, sunmidagmn 10. mni 1959.
5
r
Taðæiur
I síðasta sunndagsþætti mín-
um var ég að segja frá hinum
einfcennilegu liinaSarhattum
taðætanna. En nú er hátterni
þeirra dálítið breytilegt eitir
tagundum, svo að ég held, að
lcsendur blaðsins hefðu gaman
af að heyra svolítið meira um
skordýr þessi.
í Mið- og Suður-Evrópu lifir
einn þessara tordýfla, sem ber
hextið Sisyphus Scnaeíferi. Er
vel til fundið að láta hann heita
í höfuðið á hinu forngríska helj
armenni. Sisupheios sem í und
irhexmum var dæmdur til þess
að velta sama steininum upp í
móti æ ofan í æ, alla sína ævi.
Þegar steinninn var sem sé
kominn alla leið upp, valt hann
affcur niður á jafnsléttu. Tor-
dýfill þessi, er ég leyfi mér að
kalla Sífús, er nefmlega mest-
an hluta sumars að velta tað-
kúlum, og starfið gengur vissu-
lega ekki alltaf .slétt. I kringum
miojan mai getur að líta Sííús-
ar-hjón hér og hvar, veltandi
sauðataðskúlum svona á stærð
við matbaun. Kvenbjallan er ei-
lítið stærrj en karlinn, og geng-
ur hún aftui’ábak, þegar hun
veltir kúlunni, þannig, r.ð hún
syrnir i með aftasta fótaparinu,
en togar svo í kúluna með hin
um tveimur. Kailinn er aftur á
móti hinum megin við kúluna
og spjTmr í hana með tveimur
öftustu fótunum. Þannig ganga
bæði hjónakornin aftur á bak,
og kúlan þolcast venjulega á-
fram hægt og hægt til áfanga-
staðarins. Stundum kemur þó
babb í bátinn, ef leiðin liggur
mikið upp í móti. Getur kven-
dýTið þá misst tökin á kúlunni,
en karlinn hefir ekki afL til að
stöðva hana, svo að hún lendir
á honum og margkúveltir hom-
um, og veltur siðan til baka
niður á jafnslóttu. Konan horf-
ir um stund undrandi á ófarir
bónda síns, en lætur sig svo
detta honum til samlætis ' og
hugarhægðar. Eftir litla stund
leggja þau bæði af stað eftir
kúlunni og hefja veltuna að
nýju. Og aftur getur þeím mis-
heppmazt, en þau hætta ekki
Jyir en. kúlan er komin á á-
fangastaðinn. Nú skipta þau
með sér verkum; kvenbjallan
fer og grefur holu í jarðveg-
inn, en þar er taðkúlunni ætl-
að að hafna. Á meðan gætir
karlinn kúlunnar eins og sjá-
aldur .k'ugaVsÍns, því áð ‘ hætta
er á, að óviðkomandi tordýflar
steli henni. Stundum lítur svo
út, að karlinn sé að leika sér
að kúlunni, svona til að drepa
tímann, skyldu menn ætla, en
að líkindu er tilgangurinn ann
ar. Ef b.ðin er mjóg lóng, má
búast við því, að einhver að-
komuskordýr noti sér kúluna
til þess að verpa í hana, ef
friður vinnst til; en Sifús karl-
inn kemur algerlega í veg fyr-
ir slíkt með því að láta kúluna
vera á sífelldri hreyfingu.
Þegar kvendýrið hefir lokið
holugerðinni, skipar það karl-
inum að koma með kúluna að
holuopinu. Hjálpast svo hjón-
in að því að koma henni niður
í holuna; hún tekur á móti, en
karlinn reynir eftir beztu getu
að láta kúluna síga niður hægt
og hægt. Þegar þessu er lokið,
tekur hann sér varðstöðu við
holuopið, meðan frúin er eitt-
hvað að bauka í holunni. Já,
enn var svolítið eftir að gera.
1 ehda taðkúlunnar grefur hún
ofurlitla holu og verpir í hana
einu eg.gi og byrgir síðan, þó
þannig, að uppendinn á kúl-
unni verður keilulaga, og ligg-
ur eggið alveg lóðrétt niður frá
toppi keilunnar, síðan sléttar
hún utan keiluna, vel og vand-
lega. Venjulega endurtekur sig
þessi taðkúluflutningur tíu
sinnum hjá hverjum hjónum
yfir sumarið (hafi ekki orðið
hjónaskilnaður, sem er hreint’
ekki útilokað), og alltaf verpir
konah einu eggi í hverja kúlu.
Hver taðkúla er auðvitað forða
búr, sem lirfunni er ætlað, þeg-
ar hún kemur úr eg.ginu. Með-
an karlinn heldur vörð við hol
una, lcemur stundum fyrir, að
hann verð'ur skötinn í ein-
hverri Sífúsar-frúnni, sem á
leið þar fram hjá, og stelst á
brott með henni. Það má segja
hér um „að víða sé poltur brot
inn“.
Ætla mætti, að hin nákvæma
hnattlögun taðkúlunnar yrði til
við það, að áburðinum er velt
áfram, ekki ólíkt því og þegar
krakkar, sem eru að búa sér til
snjókerlingu velta áfram bleyfu
snjó, unz kominn er stærðar
hnöttur. En tordýflarnir búa
alls ekki til kúlurnar á þann
hátt; ‘þeir blátt áfram móta
þær á staðnum. Nota þeir fæt- |i
urna mikið við tilbúninginn, en ||
einnig aðra hluta líkamans. En
kúluna ‘búa þéir til að eigin |!
hyggjuviti, og það svo nákvæm- ||
lega, að naumast skeikar um jj
einn millimetra, þó lagður væri
á hana mælikvarði.
í löndunum við Miðjarðarhaf
ið á heima stór tordýfilstégund,
sem býr til taðkúlur á stærð
við meðal epli. Sést kvendýrið
stundum eitt á ferð með þessa
'Stóm kúlu; á nún þá oft í miklu
baksi að komast á áfangastað-
inn. Þegar vegurinn li.ggitr upp
í móti, missir hún oft af tökum
á kúlunni og verður að sætta
sig að fá ærlega veltu og missa
jafnframt kúluna langan veg
til baka. Þegar sem verst stend
ur á i þessum efnum, kemur
stundum illa innræltur kven-
tordýfill og hyggst .stela kúl-
unni á meðan eigandinn liggur
á bakinu í svaðinu. Stekkur
þjófurinn upp á kúluna og
verst þaðan með klóm og
kjafti. Eigandinn gerir sér þá
haagt um hönd og veltir kúl-
unni til, svo að ræninginn
steypist til jarðar, spriklandi
með fæturna upp í loft. Þann-
ig gengur það sitt á hvað langa
hríð, unz annar aðilinn fær
sigur, og er það venjulega hinn
rétti eigandi. ||
h
A meðal Forn-Egypta var tor «
dýfillinn (Scarabaeus sacer) á- »
litinn heilagt dýr; sjást myndir H
af honum liöggnar í veggi Jj
margra hofrústa í Egyptalandi. jj
Og ekki er óvanalegt að um- JJ
vefja hann o.g leggja hann á |t
brjóst hinna fr-amliðnu. Egypt- jj
ar gerðu sér ýmsar skrýtnar jj
hugmyndir um tordýfilinn. H
Þeir álitu t. d. að öll dýrin H
væru karlkyns, og kúlan, sem
þau voru að velta, átti að vera
tákn um hnöttinn, því að þau
veltu henni allt af frá austri til
vesturs í samræmi við gang
sólar. Forn-Egypzkur rithöf-
undur, Horus Apollo að nafni,
skrifar um tordýfílinn, að hann
grafi taðkúluna í jörð niður og
geymi hana þar í 28 daga eða
í einn tuglmánuð. Á þessu tíma
bili skapist svo tordýflamir inn
an í kúlunni. Á 29. degi tckur
eigandi kúlunna og kastar
henni í hið heiiaga nafn Nílar-
fljótsins. Við hina heilögu
skírn losna allir tordýflarnir úr
kúlunni og synda til lands. Svo
mælir Horus Apollo. Tordýiill-
inn var aðallega helgaður Os-
íris. Hann var mikið notaður
sem verndargripur gegn alls
konar sjúkdómum og illum önd
um. Og myndir af honum voru
tíðlega greyptar í dýra steina,
er bornir voru til skrauts. Jafn
vel meðal Forn-Rómverja voru
slíkir steinai’ ekki svo óalgeng-
ir. Mun engin bjalla hafa hlot
ið jafn sögulega frægð og tor-
dýfillinn.
Inghnar Óskarsson.
JJJJJJJJJJJJ;
jjjjjjjjjjjjjjjj:jjjjjjjjjj:jj:jjj:jjjjjjjjjjjjjjjjjsjjjjjjjjjjjjjjjjjj:j:«:j:ta:::n;«::::««:í:t«:«öj«ö:t»::::::i
Svikið samkomulag
Fjárlög hafa verið afgreidd frá
Alþingi fy'rir árið 1959. Við at-
kvæðagreiðsluna við þriðju um-
ræðu kom til atkvæða tillaga um
100 þús. króna fjárveitingu til
Sjálfsbjargarfélaganna. Tillagan
var felld með atkvæðum Sjálfsiæð
ismanna og Jafnaðarmanna gegn
atkvæðum Framsóknar og Alþýöu-
bandalagsmanna. Áður var þó orð-
ið sanikomulag í fjárveil r.ganefnd
um framgang þessarar tillögu en
það santkomulag var ‘Sviklð á síð-
ustu stundu eins og eitt dagblaðið
orðar það.
Svik voru nú hér áður fyrr tal-
inn einn af -okkar ljótari löstum.
Nú mun ekfei litið'jafn alvarleg-
um augum á þá hluti né tekið jafn
hart á þeim. Að vísu er sagt í
þessu sambandi að dómsmálaráð-
herra hafi lofað -að sjá fyrir þess-
ari fjárveitingu á annan hátt. Ekki
er þess þó getið á hvaða hátt það
eigi að verða. Rétt hefði þó verið
ef alvara fylgir, að láta þess getið,
því óneitanlega læðist sá grunur
að manni að hægt sé að svíkja
aflur og oftar ifyrst' komið er inn
á þá braut. '
Þetta mál og önnur því skyld,
eru ail viðkvæm og vandmeðfarin.
‘Sjálfsbjargarfélögin eru ekki .stofn
uð út í bláinn. Stórum hóp manna
— öryrkja — er ætlað að lifa af
kr. 700,00—800,00 á mánuöi, þ; e.
styrkjum frá Tryggingarstofmm-
inni.
Reynið þið nú þingmenn góðir
■að vera svolítið mannlegir og setja
ykkur í spor þessa fólks. Hvérnig
myndi ykkur sjálfum ganga að
lifa á þessu? Finnst ykkur virki-
lega ekki of mikill launamunur
og ósamræmi milli ýkScar sjálfra
og þessa fólks? Svo er verið - að
■gunia af jafnrétti, lýðræði og vel-
megun allra stétta þjóð'félagsins.
Ekki er til meira háð. Súmir hafa
10—12 þús. kr. á mánuði eða jafn
vel meira, en aðrir eiga að lifa
af innan við þúsund krómr.n á
mánuði. Enn þá er þó talið það serti
verst er í þessu, en það er að fó
ekki að vinna. Það er virkilega
nóg böl fyrir öryrkjana sú líkam-
lega takmörkun sem þeir eru haldn
ir, þó ekki sé þar á bætt að lama
eða jafnvei drepa þeirra andlegu
oi’ku, sem oft er meiri en almennt
igerist' einmitt hjá þessu fólfei. En
vegna hinnar líkamlegu takmörk
unar þá geta þeir ekki unnið eða
a.m.k. nokkur hópur þeirra, nema
við sérhæfar aðstæður. Þegar svo
þar við bætist að þetta fólk hefur
verið öryrkjar frá barnæsku þá
er ekki um neinar eignir að ræða
til þéss að það geti af sjálfsdáð-
um skapað sér aðstöðu til lífs-
starfs. Þá er það félagsleiðin og
hjálp rikisvaldsins, sem cðlilegast
væri að leysti vandann. Af þessari
nauðsyn eru Sjáifsbjai'garfélögin
■etofnu'ð.
Þær undii’tekíir sem þessi félags
stofnun íær hjá ríkisvaldinu er
vægast sag't trvíráð. í stað þess að
taka fagnandi í útrétta hönd og
veita öruggan stuðning, ásamt öfl-
ugri fjárhagslegri aðstoð, þá er
sýndur kuldi og tómlæti svo ekki
sé méii’a sagt.
Flest ungt örorkufólk getur af-
kastað mikið til fullu, og sumt
afveg fullu starfi, ef það aðeins
fær að vinna og aðstöðu til vinnu
við sitt hæfi. iÞví ekikL að nota
þessa starfsorku?
Mál og Menning
mmmmmssm eftlr dr. Halldór Halldórsson sngiairafiBiirriiífifiBaMö
11. þáttur 1959
Vegna amna minna hefir þáfct-
urinn orðið að faíla miður nú í
tvö skiptá í röð.
Mór hafa borizt allmörg bréf
frá lesendum, þör sem minnzt
er á ýmislegt, sem ég hefi vikið'
hér aót áður og raunar fleiri
efnum. Muni ég vea-ja þessum
þætti til þess að minnas't á sumf
af þessu.
Fyrst vík ég að orðinu groddi.
Jón Aðaistehm Jónsson cand.
maig. segir mér eftir föður sín-
um, Jóni Ormssyni rafvkkja-
meástara, sem er Vestur-Skaft-
fellingur, að á s'iniim æskusl'óð-i
um hafi verið notuð orðmyndin'
graddi, en ekki groddi. Um orð-
ið graddi í þessari merkingu
iiefi ég ekfci aðrar heimildir, en
það er alkunnugt í annarri merk-
ingu. ' I
Ólafur Þ. Kristjánsson skóla-
stjóri segir mér, að orðið groddi
hafi verið tiðkanlegt á Vest-
fjörðum um gróft bamd, einnig
‘i samsetta orðinu pilsgroddi, sem
haft var um pils úr grófgerðu
efni. Þá segir hann mér, að
kona hans, sem einnig er Vesit-
firðingur, telji ság jafnvel hafa
heyrt það nofcað um „grófa nál“.
Um orðið groddi farast Baldri
Steingi’ímssyni skrifstofustjóra
svo orð í bréfi til mín, dags. 5.
apríl: ;
Orðið groddi er mér munn-
tarnt enn í dag ttm gróft og ó-
vandað band og orðið grodda-
Iegur, groddalegt um grófgert
efn-i e&a grófgerðar flíkur og
sokkaplögg.
Baldur er Suður-Þingeyingur.
Þá segir svo um þetfca efni í
bréfi, sem inmfæddur Reykvík-
ingur, er ekki lætur naíns sínsi
getið, skrifar mér:
Groddinn er i mimim aug-
um gróft band, illa unnið.
Einnig þekjki ég orðið um
gróft, þykkt efnd. Hún var í
pilsgrodda, hræðilega ljótum.
Sofekana þékki ég líka og vett-
iiugana. Maður, sem, er ruddi
tR orðs og æðis, er kalíaður
groddi, enda er groddaband og
ruddaband nokkuð það sama.
Ruddar eru líka kallaðir rudda
peysur (sem liM. er þó heldur
vægara en ruddi).
Hér er tvennt, sem ég hefi
ekki aðrar heimildir um. Eng-
inn annai’ minnist á, að orðið
groddi sé haft um ruddalegan
ma'nn. Reykvíkingurinn er einn-
ig sá eini, sem víkur að orðinu
ruddapeysa í merkingunni
„ruddalegur maður“.
Helgi Valtýsson, rithöfundur
á Akuireyiri, hefir tvívegis í bréf
um sínuin til mín vikið að orð-
inu biða. í fyrra bréfinu, sem
dagsett er á Akureyri 26. nóv.
1958, segir hann mér, að hann
hafi skriíað systur sdnni í Börg-
aiúirði eystra og spurt hana,
hvort hún þekkti ekfci orðið
biða í merkingunni „skyrílát".
Um svar systur sinnar segir
hann orðrétt:
Jú, — skyrbiða var rétt.
Myndi nú nefnd kolla, ef til
væri. Lítið ílát: lagt, jafnvítt
stafa-ílát, igyrt eins og tré-
skjóla (fata) eða kvartil,
hvorki eyru né hanki. Mun nú
algerlega horfið úr sögu og
heimi. Rúmmál á að gizka eins
og stór fata eða liðlega þa'ð.
í síðara bréfi sínu, dags. á
Akureyri 14. jan., segir Helgi
mér, að hann faiafi skrifað
Mér hefur sagt merkur maður,!
sem vel er kunnugtur þessum mál-
um, að hann telji fatlað fólk vinna
eins og bezt gerist. Þetta er mjög
vel skiljanlegt, þetta- fólk hefur
alltaf ánægju af starfinu þar sem
takmörkun háir því að leita sér
gleði og ánægju, nama þá mjög
•takmarkað, á skemmtistöðum. I
(Framhald & 8. síðu). I
frænda sínum og uppeldisbróður
Sigurjómi Bjönns’syni í Biaine á
hvort hann minntist þess, r»ð
Kyrrahafsslrcind og spurt harin,
orðið biða hefði á uppvaxtarár-
um þeirra verið notað um
„dufl“. í svairbréfi Sigurj^ns
segir svo:
Þá ætla ég að segja þér eitt-
hvað um biðuna — og þylja
þér í belg og biðu, — en ég
sé, að þú manst allt þetta
alveg eins vel og ég. Jæja:
•Stærðin á biðunum vair á að
gizba eins og kvartól — eða
mifct á milli hálftumnu og
kVairtéls (kvartil), jafnvíðar til
botns. En væri biðan lítil,
kannske aðe’ins helm'inguir þess
arar stajrðar, var hún svipt
tigmarmafnimi biða og hlaut þá
nafnið kolla ...
En baujuirnar (uppihöld á
fiskilínum), eins og þú segir,
mjórri í annan endann, voru
aldrei annað nefndar og áttu
ekkert skylt við biðu mema
það eitt, að þær voru einmig
samainsettair úr stöfum og gyrt-
ar á sama hátt, em auðvitað
með botn í báðum endum og
festimgin í þeim mjóm.
Efitir að belgirnir komu til
brúkunar, var þetta hvort
tveggja mefnit uppihöld. Bufl
var það, sem motað var til að
halda uppi síldarnetum og mót-
um, áður em korktirinm kom til
sögunnar. Voru duflim úr tré,
aflöng og rennd sívöl og gat
gegnum þau langsum.
í báðum bréfum sínum minn-
ist Helgi á orðtabið að tala
(þylja. lesa) í belg og biðu og
spyr mig um uppruna þess. Ég
hefi mikið um þetta orðtak hugs-
að, en ekfei dattið ofam á skýr-
ingu, sem ég er ánægður með.
Helzt hefiir það hvarflað a® mcr,
að með einhverjum hætti væri
samband miffi þess og hugmynd
arinnar um orðabelgimi, en ekki
gatað skýrt það til fulls. En vel
má veria, að sú bugdetta hafi
ekfei við nein rök að styðjast.
Þar sem orðm belgur og biöa
eru bæði notuð um tæki motúð
við fiskveiðar, mætti láta sér
detfca í hug, að orðtakið ælti
þangað rætur að rekja. Þekkir
nokkur sjómaður þá athöfn við
veiðair, sem hefði getað verið
kölluð að draga í belg og biðu
eða eitthvao þess háttar? Þælti
mér gamian að fá bréf um þ;.ö
efni frá reyndum sjómönmum.
Það gæti leitt mamm á rétt spor
<um skýringu orðtaksins.
Þá vík ég að bréfi Gísla E.
Jóhainnessomar frá Skáleyjum,
því sem um var fjallað í síðasia
þætti. Gísla farast svo orð:
Orðið marningur bannast ég
ekki við og hef aldrei heyrt
talað um marningssótt í kú í
sambandi við kálfsótt. En orðið
nærningur er hér alþekkt og
heyrist, held ég, eingöngu mot-
að um lítil hey, t.d. hann hef-
ur nærning fyrir skepnurnar
(aðrir segja narning), ef álitið
er að ’ekki megi tæpara standa
með heyjaforð'anin.
Sögnina efjast og nafmorðið
efja kannast ég við í líkri merk
ingu og talað er um J þættin-
um. Man ég þá tíð, er rnaður
gekk á sauðskinnsskóm, að þeir
efjuðust og öguðusit, íorblautir,
til á fótum manns. Einnig er
mér kunnugt um, að orðið efja
er hafit um lélegt efni, þumnt
og slýjulegt, og er þá sagt, að
það sé efjulegt. Kemur það
heim við merkingu orðsins hjá
Blöndal. Orðið forarefja kem-
ur mér ókumiuglega fyrir í
merkingunni „mjög blautur
jarðvegur“, ein eðju, forarcðju
hef ég heyr.t motað í því sam-
bandi, þ.e. um biautam og iíftw
kenndan jarðveg, einni.g lun
leir, sem mikið er af í vogu.n
og vífeum hér í eyjunum.
H. H. !