Tíminn - 31.07.1959, Blaðsíða 7

TÍMINN, föstiidaginn 31. júh' 1959.
Ræða Gísla Guðmundssonar við aðra umræðu kjördæmamálsins í neðri deild
Þríflokkarnir komu í veg fyrir
að þjóðarviljinn kæmi í
Ems og kunnugt er kiofn þjóðiiuii Verði gefmn kostiu* á almeiinri atkvæSagréiSslu
aði stjórnarskrárnefnd neðri
deildár um kjördæmafrum-
varpið. Gísli Guðmundsson
hafði framsögu fvrir minni
hluta nefndarinnar og fer út-
dráttur úr framsöguræöu ;
hans hár á eftir. |
Stjórnarskrárnefnd þessarar hátt |
virtrar deildar hefur haldið tvo
fundi um þetta mál. Og á síðara
fundinum var málið afgreitt. Eins
og háttvirtur framsögumaður meiri
hlutans tók fram, og getið er í
nefndaráliti þess nefndarhluta, þá
mælir meiri hlutinn með því, að
frumvarpið sé samþykkt. Við hátt-
virtur þingmaður A-Skaft., sem
stöndum að áliti minni hlutans,
sem útbýtt hefur verið nú í fundar
byrjun á þingskjali 10, gerum sér-
staka tillögu um meðferð málsins,
sem prentuð er í því nefndaráliti
á bls. 3. Eg ætla ekki að svo stöddu
að gera athugasemd við þau um-
mæli, sem háttvirtur framsögumað-
ur meiri hlutans lét falla varðandi
úrslit kosninganna, en ég mun
koma að því efni siðar.
Almenn andú($
Þetta frumvarp, sem hér liggur
fyrir, er eitt þeirra' þingmála, sem
mesta andúð hafa vakið í landinu.
Sú andúð á sér djúpar rætur. Eg
hygg, að upphafsmenn frumvarps-
dns haíi enn ekki gert sér grein
fyrir því til fullnustu, hve vin-
sældir þess eru litlar með þjóðinni.
Meðal almennings á það sér hlut-
fallslega fáa formæiendur miðað
við fylgi þeirra flokka, sem að því
standa. Það var athyglisvert fyrir
kosningarnar, a. m. k. víða, hvað
fylgismenn Sjálfstæðisflokksins,
Alþýðuflokksins og Alþýðubanda-
lagsins margir hverjir, voru tregir
til að tala tím þetta mál. Um flest
annað vildu þeir fremur tala. Af
hálftí formælenda málsins hefur
verið reynt að túlka það sem mann
réttindamál, en þðtta mannréttinda
mál, sem svp er nefnt, er að því
leyti ólíkt öðrum mannréttinda-
málum, að það virðist enga hrifn-
ingu hafa vakið hjá neinum. Þeir,
sem mannréttindanna áttu að
njóta, hafa ekki gefið sig fram til
að halda sína frelsishátíð. Það er
eins og enginn taki það til sín,
að aukin mannréttindi séu i boði.
Nú rnætti að vísu vænta þess, að
fólk fagnaði því, þar sem það á að
vera að fá fleiri fulltrúa en áður á
löggjafarþinginu. En sennilega er
það mönnum i.jóst á þeim stöðum,
að þessi aukning á fulltrúatölu þar
var hægt að fá án þess að leggja
niður kjördæmin og að um fjölg-
iin fulltrúa á þingi gat orðið sam-
komulag og ánægja yfir þeirri rétt
arbót, ef ,svo mætti að orði komast,
hefur áreiðanlega minnkað hjá
mörgum, þegar það kom í Ijós, að
hún var að nauðsynjalausu tengd
réttarsviptingu hjá öðrum landsins
börnum, sem vissulega standa ekki
of vel að vígi í lífsbaráttunni. j
Jafnskjótt, sem þetta frumvarp '
kom fram á Alþingi í vetur og raun
ar fyrr, um leið og fréttir tóku að
berast um samtök þau, er að því
etóðu og hvers efnis það myndi
Verða í aðalatriðum, þá tóku að
elreyma til Alþingis mótmæli víða
að af landinu. Að þessum mótmæl-
um stóð fólk úr öllum stjórnmála-
flokkum. Fjöldi manna kvaddi sér
hljóðs á opinberum vettvangi, hér-
aðskunnir menn og þjóðkunnir, ég
hcld úr flestum eða öllum kjör-j
dæmum landsins til að mótmæla!
því, sem- til stóð. Þarna komu fram I
í íslenzkum blöðum mótmælagrein
ar, sem voru svo snjallar eða af >
svo ríkum sannfæringarkrafti fram I
um afnám kjördæmanna
GÍSLI GUÐMUNDSSON
bornar, að þeirra mun lengi verða
minnzt.
Blaðagreinar af þessu tagi
verða ekki til nema á stórum
stunduni í lífi þjóðarinnar, í sjálf-
stæðisbaráttu, í baráttu fyrir
frelsi, í baráttu gegn yfirgangi og
valdaníðslu. Slíkar greinar geta
menn lesið í blöðum frá. fyrsta
áratuig þessarar aldar. Þannig
var íslendingum innan brjósts eft
ir þjóðfundinn fyrrum, og þannig
var þeim innan brjósts, sem nú
tóku upp baráttu heima í héruð-
unum gegn framgangi þessa
máls, sem hér er til umræðu í
dag í þessari háttvirtu deild.
Orsakir mótmæla-
öldunnar
En hvað er það þá í þessu frum
varpi, sem reisti þessa mótmæla-
öldu og hvatti svo marga, sem
sjaldan láta til sín heyra, til að
tala til þjóðarinnar? Það er ekki
ákvæði frumvarpsins um að fjölga
þingmönnum, þó að sumum finn-
ist að vísu fátt um þá ráðstöfun.
Við þá breytingu gátu margir sætt
sig sem lausn á erfiðu vandamáli.
Það, sem mótmælunum olli, það,
sem baráttan hefur staðið um og
stendur enn, eru ákvæðin í a- og
b-lið 1. greinar frumvarpsins um
það, að héraða- og kaupstaðakjör-
dæmin öll utan Reykjavíkur skuli
lögð niðui', en í þeirra stað stofnuð
7 stór kjördæmi með hlutfallskosn
ingum.
í öðru lagi töldu menn það glap-
ræði að taka ákvæðin um kjör-
dæmaskipan til sérstakreir meðferð
ar samkvæmt sér.samningi þriggja
þingflokka í stað þess að ljúka
heildarendurskoðun stjórnarskrár-
innar, eins og heitið hafði verið
og búizt var við, að gert yrði
Menn höfðu heldur ekki trú á þyi,
að hin fyrii'hugaða kjördæmaskip-
an hefði bætandi áhrif á val og
störf þingmanna. „Svo stór geta
kjördæmin orðið, að þingmennirn-
ir verði of smáir“, sagði bóndi á
Norðurlandi í vor.
Svipur Álfs í Króki
í nefndaráliti minni hluta á
þingskjali 10, er í stuttu máli
gerð grein fyrir nokkrum megin-
atriðum þeirra raka, sem andstæð
ingar frumvarpsins hafa borið
fram gegn því á Alþingi og í kosn-
ingabaráttunni. Og þá sérstaklega
þeim rökum, sem borin eru fram
gegn afnámi kjördæmanna. Eg
leyfi mér að vísa til þess, sem í
nefndarálitinu stendur um það
efni. En þetta er ekki í fyrsta
sinn, sem utan að komandi vald
hefur viljað taka landsréttindi af
íslenzkum mönnum. Það var reynt
og gert á fyrri tímum, þegar land-
ið í heild var hluti af ríki konunga
í Noregi og Danmörku. Nú er kom
ið að réttindum héraðanna og kaup
staðanna. Það er ekki útlent kon-
ungsvald, sem nú seilist til réttinda
anna. Það er flokkavaldið innlenda,
vald flokksstjórnanna í höfuðstaðn
um. Við erum að vísu ekki stödd
á 14. öld, þó er ísland allt enn þá
byggt, afkomendur þeirra manna,
er þá vörðu rétlinn á Hegranes-
þingi og víðar. Og enn þóttust
menn kenna Hákon hálegg og Álf
-úr Króki og þeirra svip á þessu
máli.
Algjört undirhúningsleysi
Þessi gerbreyting á kjördæma-
skipuninni var á síðasta þingi knú
in fram með ofurkappi, og furðu
sterkri trú á það, að hægt sé að
bjóða hinum almenna kjósanda
hvað, sem er, ef'ráðamenn í flokki
sem kjósandinn hefur stutt, standa
að því, sem gert er. Untíirbúningur
þessa istórmáls var í rauninni eng-
inn. Það var gengið fram hjá
milliþinganefnd í stjórnarskrármál
inu, sem að sjáífsögÖu hefði átt
að fjalla um málið, áður en það
var lagt fyrir Alþingi. 27 kjör-
dæmi átti að leggja niður, án þess
að t. d. forráðamenn sýslu- og
bæjarfélaga væru spurðir. Landið
síðan hólfað sundur í 8 stór kjör-
dæmi, án þess að nokkur ábyrgður
aðili úti um land væri spurður.
Væri t. d. spurður um það, hvar
heppilegast væri að setja takmörk
þessara 8 kjördæroa, ef þau áttu
að koma á annað borð. Þessi ráð-
stöfun byggist m. ö. o. ekki á
neinni rannsókn, ekki í samráði
við neinn eða neinu eðlilegu sam-
starfi. Hún byggist á sérsamningi
milli þriggja þingflokka, sem vilja
fjölga þingmönnum sínum og nota
aðstöðu sína til að efla flokkavald
á kostnað héraðavalds í landinu.
MiíSlunarleift Fram-
scknarmanna
Við Framsóknarmenn á Alþingi
vildum, að þetta mál fengi sóma-
srmlegari undirbúning til næsta
þings. Þegar það fékkst' ekki, lögð-
um við fram samkomulagstillögu.
Við gerðum úrslita tilraun til
að bjarga héraðakjördæmunum.
Við lögðum fram ákveðnar tillög-
ur um fjölgun þingmanna í þétt-,
býlinu, sem telja má.tti sanngjarn-,
ar og gerðum jafnframt. ráð fyrir,
að uppbætur héldust, þannig að
þingmannatala yrði allt að 60.
Við vorum reiðubúnir til að
leggja fram lið okkar til að
mynda samstjórn allra þing-
flokka til að reyna að Iéysa þetta
mál og fleiri með samkomulagi,
sem vel virtist hæfa á þeim hættu
tímum, sem nú eru fyrir þjóðina
á ýmsan hátt.
En svo mikill var því miður á-1
kafi þeirra manna, sem að þessu
máli standa, að við engu slíku var
litið. Það sýndust þó vera almenn
og einföld rök í þessu máli, að
fólki í þéttbýlinu ætti ekki að
vera það neitt sérstakt kappsmál
að fá fulltrúatölu sína endilega
aukna á þann hátt, sem fjölda
manns um land allt væri sérstak-
lega á móti skápi, ef hægt var
að fá sömu þingmannatölu á ann-
an hátt með betra samkomulagi.
Eg skil satt að segja ekki þá óbil-
girni, að geta. ekki verið til við-
tals um annað eins og þetta. En
árangur af ábendingum í þessa átt
varð enginn, því var ‘ svarað, að
óþarft væri að ræða þetta mál,
Því væri þegar til lvkta ráðið og
þar yrði engum stíifkrók breytt.
Með þessu hugarfari var kjör-
dæmabyltingin ráðin á síðasta
Alþingi.
„Rétlæti“ þríflokkanna
Þeir, sem að kjördæmabylting-
unni standa, kalla hana réttiætis-
mál. Þeir segja, að stjórnarskráin
sé ranglát í þessum efniim.’Stjórn
arskráin byggir á þeirri forsendu,
að landið eigi að vera byggt. Hvers
vegna? Vegna þess, að ef stórir
landshlutar eru lagðir í eýði, er
sjálfstæði þjóðarinnar í hættu og
stjórnarskrá verður að vera við
það miðuð að tryggja sy-o sem unnt
er sjálfstæði ríkisins. Til þess að
stuðla að því, að héruðin haldist
í byggð, ætlar stjórnarskráin þeim
sjálfstæði, takmarkað sjálfstæði
innan ríkisheUuarinitar. ug þetta
takinarkaða sjálfstæði er m. a. í
því fólgið að áskilja þeim-rétt tiL
sérstakra fulltrúa á Alþingi og það
eins, þó að sum þeirra séu eitt-
hvað fámennari en örinur. ’Það er
missskilningur, að slíkur réttur
fari í bága við almenriar iýðræðis-
reglur. Það er misskilningur. Og
við íslendingar ættum að fara var-
lega í það að vera með slíkt.tal
Eða eigurn við að halda því fram
t. d., að það sé lýðræðisbrot.'í sam
starfi þjóðanna, sem væntanlega
íer vaxandi, að ísland hafi þar eitt
hvað meiri atkvæðisrétt en höfða-
talan segir til um? Atkvæðisréttur
getur byggzt á höfðatölu og það
réttilega eins og hann gerir nú hér
á landi innan hvers kjördæmis. En
hann getur líka byggzt á sjálfstæði
eða sérstökum landsréttindúm inn-
an ríkisheildarinnar. Það er ekk-
ert eins dæmi, að landshlutar hafi
sérstök landsréltindi af ýmsu tagi.
Með þessum kjörum, þ. e. a. s. með
landsréttindunum, eru þessir lands
hlutar þátttakendur í ríkisheild-
inni. Svona var það hér á þjóff-
veldisöld. Svona er það enn, með-
an kjördæmaskipanin helzt eins
og hún hefur verið í meginatrið-
um, þ. e. a. s. grundvöllur kjör-
dæmaskipunarinnar. Þau láhdsréit-
indi eru hefðbundin í áúgum
manna, sem þeirra hafa notið, eitt-
hvað líkt og eignarrétturinn • eða
mannhelgin eða friðhelgi heimil-
anna. Ríkisheildin hefur að sjálf-
sögðu ýmiss konar vald og .máske
löglegar aðferðir til að afnema
hefðbundinn rétt af ýmsu tagi,
líka mannréttindi eða takmaa'kað
sjálfstæði héraða. En með fullri
gát skyldi slíkt jafnan gert.
En eins og ég sagði áðan, þá var
málið knúið fram á Alþingi,' þing-
ið rofið. Af hálfu þeirra, sem aS
málinu stóðu, ekkert reynt til.sam
komulags í málinu. Og það var
efnt til sérstakra kosninga yegna'
breytinga á stjórnarskránni. Þess-
um kosningum er nú Iokið, og
frumvarp hefur verið lagt fyrir A1
þingi í annað sinn. Hljóti það nú
samþykki, þá er stjórnarskrár-
breytingin gengin i gildi 9g þar
með afnám kjördæmanna.
Hinn „ótvírælSi“ vilji
Hæstvirtur forsætisráðherra, sem
er nú víst ekki hér staddur á fund
inum, sagði í framsöguræðu við 1.
umræðu þessa máls hér í háttvir.tri
deild fyrir nokkrum dögum:
„Má því með sanni segja, a®
þjóðin hafi látið vilja sinn í ijós
um þessa breytingu á mjög ótví-
ræðan hátt, þai sem andstæðing-
ar breytingarmnar hafa ajðeins
fengið stuðning rúmlega fjórða
hluta þjóðarinnar."
Þétta sagði hæstvirtur forsætis-
ráðherra.
Framsóknarflokkurinn, sem .einn
flokka beitti sér gegn afnámi kjör
dæmanna, mun hafa hlotið 27,3 af
hundraði allra greiddra atkv.æða í
kosningunum., og má að vísu kalla
það einn fjórða hluta eða rúmlega
það. í kosningunum 1953; er helzt
má nota til samanburðar á fyigi
flokka, hlaut liann 21,9 .af hundr-
aði. En af þessum úrslitum dró
hæstvirtur forsætisráðherra þá á-
lyktun, að með sanni mæiti seg'ja,
að þjóðin hefði látið vilja sinn í
ljós um stjórnarskrárbreytinguna
á mjög ótvíræðan hátt. Hann er
ekki einn í sínum hópi um að liaLda
þessu fram nú eftir kosningarnar.
Blöð allra flokkanna þriggjaj sem
að breytingunni standa, munu hafa
sagt eitthvað svipað, og mjög áber-
andi hefur þessi staðhæfing verið
í aðalmálgagni Sjálfstæðisfíokks-
ins, Morgunblaðinu. Nú hefur 'hátt
virtur meiri hluti stjórnarskrár-
nefndar hér í hattvirtri deild tekr
'WYMElufld á 8. dlh*)