Tíminn - 18.12.1960, Síða 9

rfMIN’N, sunnudaginn 18. desember 1960.
9
imt? Az/plna____________ivm Á&épwæ
(S. I. sunnudag birtist upphaf
þessarar greinar. Hér kemur niSur
iagið).
Hér á eftir fer kafli úr endur-
minningum Önnu Grigorjevnu,
sem birtust nokkru eftir andlát
hennar.
„Áttundi nóvember 1866 er ein
hver örlagaríkasti dagur ævi
minnar. Þótt nú sé hálf öld liðin,
stendur þessi dagur mér enn fyr-
ir hugarsjónum, eins og atburð
irnir hefðu gerzt í gær.
Það var sólbjartur vetrarmorg-
un. Eg héit af stað til fundar við
Fjodor Mikáilovitsj fótgangandi
og kom því hálfum tíma of seint.
Það leyndi sér ekki að hann hafði
beðið mín með óbreyju, því að
hann kom strax á móti mér út í
fordyrið. „Loksins komuð þér
þó!“ hrópaði hann og færði mig
úr yfirhöfninni. Við gengum sam
an inn í skrifstofuna. Þar var
glaðhjart inni, og ég veitti
Fjodor Mikháilovitsj eftirtekt
undrandi. Honum virtist einkenni
lega skap'étt. Andlitið var full’t
af lífi, næstum eldmóði. Hann
var eins og ungur maður ásýnd-
um.
„Eg er feginn, að þér komuð“,
sagði hann. „Ég var smeykur um
að þér hefðuð glleymt loforði.
yðar.“
„Því þá? Ég er vön að efna
það, sem ég lofa.“
„Já, auðvitað, afsakið. Ég veit
þér standið við ioforð vðar. En
ég er svo glaður að sjá yður
aftur.“
„Það er ég líka, Fjodor
Mikháilovitsj, ekki sízt að hitta
yður í svo góðu skapi. Hefur yð-
ur borið eifthvað gleðilegt að
höndum?"
„Ekki er því að neita Mig
dreymdi undursamlegan draum í
nótt.“
„Er það allt og sumt.“ Og ég
get ekki stillt mig um að hlæja.
„Þér hlæið að þessu. Þér ætt-
uð ekki að gera það. Ég tek mik-
ið mark á draumum. Þeir eru
mér nálega alltaf fyrir einhverju.
Þegar mig til dæmis dreymir
bróðir minn heitinn, og þó eink-
um föður minn, þá veit ég upp
á hár, að það boðar einhver ó-
höpp eða örðugleika."
„Segið mér drauminn yðar,“
bað ég.
„Sjáið þér stóru kistuna þarna
í horninu? Hún er úr sandels-
viði. Vinur minn einn í Síberíu
gaf mér þessa kistu, og hún er
mér harla dýrmæt. Mig dreymdi
að ég sat og var að raða í kist-
una handritum, bréfum og ýms-
um minjagripum. Allt í einu sá
ég glitra á eitthvað milli blað-
anna líkt og ofurlítil stjarna
væri. Meðan ég blaðaði í hand-
ritunum, sá ég öðru hverju
glampa á stjörnuna, svo hvarf
hún jafnharðan. Loka ýtti ég
blöðunum varlega til hliðar. Þá
fann ég milli þeirra agnarsmáan,
en undursamlega litskæran dem-
ant.“
„Jæja, — og hvað gerðuð þér
af honum?“
„Já, það er nú það dapurlega.
Ég get ekkert munað um það.
Mig dreymdi margt fleira, en ég
get ekkert frekar munað um
demanfinn. — En góður draumur
var nú þetta eigi að síður.“
„Eru menn ekkj vanir að
leggja gagnstæða merkingu í
drauma?“ sagði ég, en iðraðist
samstundis orða minna, því að
svipur Fjodor Mikháilovitsj
(breytitist og það var eins og
skuggi færðist yfir andlit hans.
„Þér haldið þá, að draumur-
inn boði mér enga gæfu — aðeins
vonbrigði?“ sagði hann
„Ó, ég kann ekkj drauma að
ráða — legg yfirleit* engan trún
að á þá,“ svaraði ég.
En mér féll illa, að glaðværð
hans virtist horfin og reyndi nú
að endurvekja hana. Þegar hann
spurði eftir draumum mínum,
sagði ég því eins hressilega og
ég gat:
„Oftast dreymir mig forstöðu-
konuna í skólanum mínum Það
er tiguleg kona með slöngulokka
— og hún er alla tíð að snupra
mig. En stundum dreymir mig
köttinn heima. Hann stökk einu
sinni ofan á axlimar á mér af
garðriðinum heima og gerði mig
ofsahrædaa.*
„En hvað þér eruð mikið barn
— stórt barn,“ endurtók hann
hvað eftir annað og horfði á mig
brosandi og innilega. „Og hefur
nokkur maður heyrt aðra eins
drauma! En meðal annarra orða,
hvernig skemmtuð þér yður á
afmæli ömmu yðar?“
„Ágætlega. Þegar borðhaldinu
var lokið, fór eidra fólkið að
spila, en við unglingarnir sett-
umst inn í einkastofu húsbónd-
söguhetjunnar. Ég sá fyrir mér
hvernig hann hafði elzt fyrir ald-
ur fram, að hann var sjúkur, tor-
trygginn og myrkur í skapi, en
þó í innsta eðli hjartahlýr en
áítj örðugt með að tjá tilfinning-
ar sínar. Gáfaður listamaður, en
óheillafugi. sem aldrei megnaði
að gera draum sinn að veruleika.
Þegar ég þóttist í engum vafa
lengur um fyrirmyndina, gat ég
ekki stillt mig um að spyrja:
„Hvers vegna lýsið þér sögu-
hetjunni yðar svona skugga-
lega?“
„Já, ég þykist finna, að yður
geðjist ekki að honum?“ svaraði
hann.
„Þvert á móti. Mér finnst hann
einmitt mjög aðlaðandi. Hann
hefur gott og göfugt hjartalag.
Hann hefur að vísu ratað í þung-
ar raunir, með hvílíkri þolgæði
hefur hann borið þær. Flestir
Mynd Önju var með allt öðrum
blæ en mynd sjálfrar söguhetj-
unnar. Hann lýsti henni sem
ungri, lífsglaðri stúlku, sem var
blíð í lund, og gædd ríkri hátt-
prýði. Á pessum árum var kven-
leg fegurð mjög eftirsóknarverð
og þýðingarmikil í augum mín-
um, og gat ég því ekki stillt mig
um að spyija:
„Er hún falleg stúlka, sögu-
hetjan yðar?“
„Hún er engin fegurðardís i
venjulegum skilningi, en ljúf og
aðlaðandi — og mér er andlit
hennar kært."
Nú fannst mér Fjodor Mikháil
ovitsj hafa opinberað hug sinn,
og mér varð þungt um hjarta-
ræturnar.
„Þér fegrið hana án efa í huga
yðar, Fjodor Mikháilovitsj,"
sagði ég ósjálfrátt. „Er hún
þannig í raun og veru?“
fjarstæða? Ef þessi Anja er eng-
in daðurdrós, heldur fín, næm-
geðja kona, eins og iþér lýsið
henni, því skyldi þá ekki lista-
maðurinn yðar geta orðið henni
kær? Er það aðeins ytra útlit
manns og eigur hans, sem kona
sækist eftir? Ef henni þætti vænt
um hann, þá hlyti sú tilfinning
að veita henni hamingju og í
liverju lægi þá fórnin?"
Ég hafði talað í ákefð. Fjodor
Mikháilovitsj horfði á mig hrærð
ur.
„Og þér trúið því í alvöru, að
svo yrði alla hennar ævi?“ Hann
þagnaði, hikandi og ruglaður á
svip. Svo hélt hann áfram, en
honum skalf röddin:
„Setjið yðui eitt andartak í
hennar spor. Gerið yður í hugar
iund, að ég væri þessi listamað-
ur, að ég hefði játað yður ást
mína og beðið um hönd yðar.
Segið mér: Hverju munduð þér
hafa svarað?“
Andlit hans var afmyndað af
geðshrænngu, og á samri stundu
skildist mér, að samtal okkar
átti ekkert skylt við bókmenntir.
Ég skildi, að það yrði reiðarslag
fyi-ir stolt hans og sjálfsvirð-
ingu, ef ég gæfi ekki ákveðið
svar.
Ég leit iast á Fjodor Mikháil-
ovitsj — á andlit hans, sem var
spyrjandi og kvíðafullt, þetta and
lit sem mér var orðið hjartfólg-
ið, — og svaraði fast og rólega.
Síðar, þegar ég stóð ferðbúin
í anddyrinu, stöðvaði hann mig
og sagði:
„Anna Girigorjevna, nú veit
ég, hvað varð af litla gimstein-
inum.“
„Eruð þér enn að hugsa um
drauminn yðar?“ sagði ég
„Nei, ekki um drauminn —
en um gimsteininn. Nú hef ég
fundið hann, og ég mun geyma
hann við hjarta mér alla ævi.“
„Yður skjátlast, Fjodor
Mikháilovitsj. Þetta er enginn
gimsteinn, sem þér hafið fundið,
heldur ósköp venjulegur kísil-
steinn,“ sagði ég hlæjandi.
„Nei, ég er sannfærður, og
í þetta sinn mun mér ekki skjátl
ast,“ sagði hann um leið og hann
kvaddi mig.
í persónuleika Önnu Grigorj-
evnu birtast eiginleikar, sem ein
kenna vissa tegund rússneskra
kvenna, en það er óþrotleg s-tarfs
orka og allt að því öfgafull fórn
fýsi og holiusta við hugsjónina.
Anna Grigorjevna leit á líf sitt
sem helga skyldu, og þá skyldu
leitaðist hún við a_ð uppfylla á
hetjulegan hátt. Á ungmeyjar-
dögunum hafði hún sökkt sér
niður í náttúruvísindi, jafnvel
kynnt sér læknisfræði og lært
hraðritun til þess að verða ekki
fjölskyldu sinni bvrði. Sem eigin
kona Dostojevskij gekk hún með
lífi og sál að þeirri köllun að
þjóna hinu mikla skáldi, sem
örlögin höfðu fært henni að lífs-
förunaut, og efla sköpunarmátt
hans. Meginið af ritverkum
Dostojevskij — eða allt frá
Fjárhættuspilaranum til Bræðr-
anna Karamazov, varð til á þeim
fjórtán árum, sem þeim auðnað
ist að lifa saman. Hin fullkomna
tækni hennar í hraðritun varð
harla giftudrjúg fyrir sköpunar-
staif Dostojevskij. Anna Grigorj-
evna var alger andstæða manns
síns í öliu því er laut að hag-
sýni og fjármálum, en þetta varð
mjög heillaríkt fyrir samlíf
þeirra. Hann hafði oft verið grátt
leikinn af ósvífnum fjárbröskur
um, sem notfærðu sér trúgirni
hans og umkomuleysi í fjármál-
um. Nú varð hún hvað eftir ann-
að að skerast í leikinn. Síðar
tók hún upp markvsisa baráttu
gegn skuldheimtumönnum hans
og bar þar sigur af hólmi.
(Framhald á 12. síðu).
Grein um samstarf Dostojevskij og einka-
ritara hans eftir danska rithöfundinn Ejnar
Thomassen. Arnheiður Sigurðard. þýddi.
ans. Það voru nokkrir snotrir og
íjörugir stúdentar með.“
Aftur færðist skuggi yfir and-
lit Fjodor Mikháilovitsj. Mig furð
aði á hinum öru skapbrigðum
hans. Þá þekkti ég ekki, hvernig
flogaveikisköst fóru að. svo að
ég velti því fyrir mér, hvort geðs
hræring hans boðaði eitthvað því-
líkt, og það fór hrollur um mig.
Ég flýtti mér að spyrja hann,
hvað hann hefði starfað undan-
farna daga.
Þá sagðj hann mér, að hann
hefði gert frumdrög að nýrri
skáldsögu.
„Nei, er bað satt! Verður þetta
merkileg saga?“ spurði ég.
„Fyrir sjálían mig verður hún
það — óumræðilega. — En mér
er ekki ljóst, hvernig hún á að
enda. Það er innræti ungrar
stúlku, sem allt veltur á. Væri ég
í Moskvu, þá mundi ég ráðfæia
mig við frænku mína, Sonju. En
nú verð ég að biðja yður að
hjálpa mér.*’
Ég bjóst þegar við að verða
við ósk hans, hreykin yfir að
mega „hjálpa“ svo frægum rit-
höfundi.
„Hver er söguhetjan í skáld-
sögunni yðar?“ spurði ég.
„Það er listamaður — ekki ung
ur lengur — svona á aldur við
mig.“
Ég bað hann áköf að segja mér
meira. Hann varð við þeirri ósk,
og nú varð ég áheyrandi að hríf-
andi frásögn. Aldrei fyrr eða síð-
ar heyrði ég Fjodor Mikháilovitsj
segja frá af' slíkri andagift. En
því lengur sem á írásögnina leið,
því ljósara varð mér, að nú var
skáldið að segja mér sína eigin
sögu, aðeins lítið eitt breytta í
einstökum atriðum. Hi'öð, yfir-
gripsmikil frásögn hans opinber-
aði mér meðal annars, hvernig
sambúð hans við hina látnu eigin
konu sína hafði verið. Söguhetj-
an hafði líkt og hann sjálfur
átt erfiða æsku, strítt við sjúk-
dóm, mælt þungum örðugleikum
á listamannsbrautinni. Einnig
hér var eins konar afturhvarf til
lífsins, kona sem hann hafði unn
að og þjást vegna, ástvinamissir.
sár örhirgð og auðmýkingar.
Andlegu ástandi söguhetjunn-
ar, einstæðingsskap hans, von-
brigðum hans yfir kunningjum
sínum, lifsþorsta hans — öllu
þessu lýst; Fjodor Mikháilovitsj
svo lifandi og skarplega, að ég
sannfætrðist um eitt, — þetta
hlaut hann sjálfur að hafa reynt.
Þetta var ekker! hugaríóstur
seip skáldgáfa hans hafði töfrað
fram.
Hann sparaði ekkj dökku lit-
brigðin í myndina, sem hann brá
upp fyrir mér af innra manni
hefðu orðið beiskir og harðlynd
ir í sporum hans. En söguhetjan
yðar ber kærleika til þeirra, sem
á vegi hans verða og reynir að
hjálpa þeim. Nei, þér eruð ósann
gjarn gagnvart honum.“
„Það er satt, að hann er mað-
ur hjartahlýr. Það gleður mig,
að þér hafið skilið hann rétt. —
Og sjáið nú til —“. Hann tók
aftur við við frásögnina. „Á ör-
lagastund í lífi sínu mætir lista-
maðurinn okkar ungri stúlku —
við getum kallað hana Önju —
það er þægilegra. Og Auja er
fagurt nafn.‘
Orð hans styrktu grun minn.
Ég þóttist viss um, að með þess-
ari persónu hafði hann í huga
fyrrverandi unnustu sína. Önnu
Krukovskaju. Á þessari stundu
hvarflaði það ekki að mér. sjálf
hét ég líka Anja. Ég minntist
þess, að hann hafði nýlega feng
ið bréf frá þessari konu, sem bjó
erlendis. Nú hugði ég, að bréfið
væri með einhverjum hætti til-
efni hinnar nýju skáldsögu.
„Já, vissulega er hún það. Ég
hef skyggnzt djúípt, og nú þekki
ég hana til hlítar. Listamaður-
inn hittir Önju í hópi félaga
sinna,“ hélt hann áfram. „og því
oftar sem hann hittir hana, því
sannfærðari verður hann um
það, að með henni einni verður
honum gæfu auðið. ,En sú hug-
sýn er draumur, sem hann finn-
ur að á ekkei't skylt við veru-
leikann. Því hvað getur hann boð
ið þessar íungu, lífsglöðu stúlku,
roskinn maður heilsulaus og
skuldum vafinn. Mundi hún ekki
færa honum alltof þunga fórn,
ef hann bæri um ást hennar,
mundi hún ekki síðar iðrast þess
að hafa bundizt honum? Er yfir
leitt hugsanlegt, að ung stúlka
svo gerólík að skapferli gæti fellt
hug til söguhetjunnar okkar?
Væri það ekki fjarstæða <rá sál-
fræðilegu sjónarmiði? Um þe'tta
atriði þætti mér fróðlegt að
heyra yðar álit, Anna Grigorj
evna.“
„Því skyldi það vera einhver