Tíminn - 03.01.1961, Page 9

3
T í MIN N, þriðjudaginn 3. janúar 1961.
Ekki átti ég von á því, að ágæt-
ur kunningi minn, dr. Kristján
Eldjárn þjóðminjavörður, færi að
senda mér hálfgerðan skamma-
pistil í Tímanum nú í vikunni, út
af greinarkomi í jólabl. Tímans,
þar sem ég gerði lauslega að um-
talsefni hina nýju „uppgötvun“ og
„endurs'köpun" hins forna lista-
verks úr Ögurkirkju, sem skýrt
var frá í blaðaviðtali í Mbl. um
daginn. Ég þóttist satt að segja
ekki eiga þetta að honum, þar sem
grein mín var einmitt skrifuð til
þess að skjóta skildi fyrir hann,
og fyrirrennara hans, sem eftir
viðtalinu lágu, alls ómaklega, ó-
bættir hjá garði. Mér er vel kunn-
ugt um það, og alþjóð manna, hve
mikla alúð, fyrrverandi og núver-
andi þjóðminjaverðir hafa báðir
lagt við störf sín í safninu, og
hversu ómaklegt það er, að bregða
þeim um slíkan þekkingarskort á
list, og ábyrgðarleysi gagnvart
helgum dómum safnsins, sem
fram kemur í viðtalinu í Mbl. Hver
sá sem las viðtal þetta hlaut að
skilja það svo, að þeir hafi hvor-
ugur haft hugmynd um listgildi
Ögurtöflunnar, enda hafi þeir látið
hana drabbast niður í skít og van-
hirðu, þar til svo að hinn ítalski
listfræðingur uppgötvar myndina,
hreinsar hana og endurskapar,
(þ.e. „færir til upphaflegs vegar“
(Kr.E.)), og leiðir hana til þess
sætis, sem henni ber, sem einu
helzta listaverki lands okkar. Þetta
var heildarsvipur Mbl.-greinarinn-
ar, hvað sem líður einstökum atr-
iðum, sem sums staðar má sjálf-
sagt draga eitthvað úr eða klóra
í bakkann. Og þannig skildi Kr.E.
sjálfur greinina, og er bæði gram-
ur og reiður, sem grein hans ber
ljóst vitni um. Hann kallar „þetta
ritverk" Mbl. „hvimleitt" og
„næsta óviðfelldið", og tilfærir
þrjú atriði, sem ranglega séu með
farin, „nefnilega þau ummæli, að
Ögurtaflan hafi ekki verið til sýnis j
hér á Þjóðminjasafninu áður, aðj
Ponzi hafi uppgötvað hana sem
listaverk, að hún hafi verið á kafi
í skít, o.s.frv.“. Þetta er allt nokk-
uð, og ljótt ef satt væri. Það er
því sízt að undra, þótt þjóðminja-
verði gremjist slík skrif, sem bæði
eru röng og ómakleg, og auk þess
öll á hans kostnað. En hvers vegna
þá í ósköpunum að láta þessa
gremju bitna á mér? Hann ætti
miklu frekar að vera mér þakk-
látur. Ég hef þó með greinarkorni
mínu í jólabl. orðið til þess, að
að hann hefur fengið hlut sinn
réttan, sem vera bar. Við erum
báðir algerlega sammála um hið
„næsta óviðfelldna" blaðaviðtal,
nema að hann er mér miklum
mun stórorðari, sem afsakanlegt
er þar sem hann átti um sárara að
binda. En hvers vegna þá þessi
gremja út í mig, sem þó gerðist
til þess að skjóta fyrir hann skildi?
Sannast hér sem oftar, að laun
heimsins er’u vanþakklæti.
Annars er það svo sem andskota
laust af mér, þótt þjóðminjavörður
hreyti í mig smávegis ónotum í
grein sinni, gremjan hefur þurft
að fá einhverja útrás, og vonandi
að honum líði þá skár á eftir. Og
að „óeðlilegt starfsemi gallsins“
komist í rétt horf, og þá líka ann-
arra og æðri líffæra hans, sem
eitthvað virðast hafa gengið úr
skorðum í svipinn. En hitt kann
ég ekki allskostar við, enda ósam-
boðið þeim góða dreng Kristjáni
Eldjárn, þegar hann reynir öðrum
þræði að skella skuldinni af hinu
„hvimleiða" viðtali á blaðamann-|
inn sjálfan. Án þess þó, að hann
geti bent á nein ákveðin ummæli.
sem ranglega séu eftir höfð. En
sök blaðmannsins á að vera sú,
að hafa „týnt saman öll sterkustu
lýsingarorðin, sem hann heyr’ði
menn viðhafa“, og þannig gert
greinina „eins og röð af upphróp-
unum“. Og þó hvergi neinu skrökv
að. M.a.s. „foráttuýkjur“ greinar-
innar, sem Kr.E. kallar svo, viður-!
kennir hann berum orðum, að;
réttilega séu eftir hafðar. Hvað er;
þá blaðamanninn um að saka? Voru
þetta kannski ekki fullboðlegir og
ábyrgir heimildarmenn, sjálfur
þjóðminjavörðurinn, doktor í forn-
fræðum og viðurkenndur vísinda-
maður, og erlendur listamaður og
listfræðingur, væntanlega með
Ögri vestur. Mig hafi auðsjáan-
lega skort „skynsemi til þess að
taka (ummælin) eins og þau voru
töluð“, og finnst doktornum að
vonum „hart“, að „þurfa að vera
að útskýra þau fyrir „fullorðnu
fólki“. En það er líka hreinasti
óþarfi, hann getur alveg sparað
sér það. Hvorki mér né neinum
datt í hug að taka ummælin bók-
staflega, þau eru of glórulaust
fleipur til þess að nokkur ljái þeim
eyra, nema þá helzt til þess að
henda gaman að, ef það þykir þá
taka því. En það er gömul saga og
ný, að þeir sem hafa „vit“ á list-
um telja sig gjarnan mega kveða
sterkt að orði, og nota stórgerðar
mæltur, hefði bundið hina stór-
grallaralegu samlíking í vísu eða
kvæði, hefði áreiðanlega farið vel
á því, og enginn haft við að at-
huga. Sem skáldi leyfist honum að
svífa svo hátt ofar skýjum, sem
fara gerir, en sem vísinda- og
fræðimaður þyrfti hann öðru
hvoru að tylla, þó ekki væri nema
tánum, niður á jarðskorpuna.
Því var haldið fram í Mbl.-grein-
inni, að líkur bentu til, að flæmski
málarinn Direk Bouts hefði gert
al'aristöfluna í Ögr’i. Ég taldi í
aths. minni ýms tormerki á þessu,
f
Sigurður Olason lögfræðingur:
ÖGURTAFLAN og Dr. Eldjám
bréf þar upp á? Var ekki blaða-
maðurinn í sínum fulla rétti þótt
hann tæki slíka menn alvarlega?
Þvi frekar sem þeir höfðu bein-
línis kallað blaðamennina fyrir sig
til þess að þeir síðan flyttu al-
menningi það, sem þeim væri frá
skýrt á fundinum. Var hægt að
ætlast til þess, að blaðamaðurinn
færi ótilkvaddur að „sortéra“
hvað af þessu ætti að útstrikast
sem óábyrgt fleipur og hvað þor-
andi væri að láta á þrykk út
ganga? Ég held að það hafi fyrst
og fremst verið þeirra félaga
sjálfra, Eldjárns & Ponza, að á-
byr’gjast hvað þeir sögðu á fund-
inum, og stilla hinum „sterku lýs-
ingarorðum“ og „ýkjum“ í nokk-
urt hóf, í stað þess að vera með
agnúahátt út í blaðamanninn, sem
ekki verður séð að neitt hafi til
saka unnið. Hafi Mbl.-greinin ver-
ið svo „ofstemmd“ og „óviðfelld-
in“, sem ICr.E. vill nú vera láta,
mega þeir félagar engum um
kenna nema sjálfum sér.
Þá ver Eldjárn löngu máli til
þess að klóra sig út úr þeim „for-
áttuýkjum“ þeirra félaga, að höf-
uðborgin okkar sé ekki meira virði
en hin nýuppgötvaða altai’isbrík úr
samlíkingar; almúginn hefur auð-
vitað ekkert vit á slíkum málum,
og ber því að hafa hægt um sig,
þótt honum gangi stundum illa að
skilja tungutak og rök þessara
j manna. „Vi alene vide“ sagði Dana
i kóngur. Þess vegna er það að dómi
j Kr.E. skortur á „skynsemi“, að
i falla ekki alveg í stafi af hrifn-
ingu yfir hinum „stórsnjalla' sam-
anburði á Ögurtöflunni og höfuð-
borginni við Sundin. Hann segir
að „foráttuýkjur" og „öfgafullar
samlíkingar" séu algeng og tilvalin
„rök“, þegar rætt sé um „anda,
sál og list“. Matthíasi hafi þótt fá-
ein ungbarnstár meiri en Dettifoss.
Það er alveg rétt, Matthías orðaði
þetta svo í miklu kvæði. Hann átti
það gjarnan til að nota hástemmd-
ar samlíkingar. Hann skýrir al-
mæítið sem „alvizkuhlutfalla-
hljóm“, og má vera að vefjist fyrir
einhverjum að skilja. En Matthías
er skáld, stórskáld. Þess vegna
leyfist honum, og fyrirgefst, þótt
hið skáldlega hugarflug beri hann
stundum af leið. En þótt skáldum
fyrirgefist, er ekki þar með sagt,
að fræðimönnum, sem eru að upp-
fræða lýðinn, megi leyfast að nota
þess konar orðatiltæki og líkingar,
sem eru langt utan og neðan við
alla glóru mannlegrar skynsemi.
Ef Kr.E., sem er prýðilega skáld-
og gat þess til, að myndin væri
gerð allmiklu síðar. Nefndi ég
málarann Hans Memling í þessu
sambandi. En hvað kemur svo á
daginn, þegar lesin er grein Kr.E.?
Að myndir af töflunni hafi verið
sendar sérfræðingi nokkrum og
doktor í verkum Dirck Bouts, og
hafi hann talið myndina ekki vera
eftir Bouts! Og að hún muni hafa
verið gerð á síðustu árum 15. ald-
ar, alveg eins og ég hafði getið til.
Ég sé ekki annað en ég geti verið
ánægður með þennan úrskurð sér-
fræðingsins, því fremur semt ég
hafði ekki „listfr’æðilega" þekking
að byggja á, heldur einungis hið
sögulega samhengi, og eðlilegar
líkur í þeirri veru. Ekki er mér
kunnugt um álit ísl. listfræðinga
um sennilegan „höfund“ myndar-
innar, enda virðist lítt hafa verið
til þeirra leitað.
Dr. Kr.E. vill samt ekkl gefa
Bouts með öllu upp á bátinn,
myndin sé þá a.m.k. gerð undir
hans „handarjaðri", og er Kr.E.
hér strax á undanhaldi úr fyrri
vígstöðu. Svona lagað var kallað
„frábært undanhald“ í síðasta
stríði. Ekki er þó vel ljóst með
hverjum hætti Kr.E. hugsar sér
mynd verða til undir „handar-
jaðri“ listamanns, sem legið hefur
20—30 ár1 í gröf sinni þegar mynd
Dirck Bouts: Erasmusmyndin (Páturskirkjan, Lówen).
in var gerð. Ef átt er við áhrif eða
skyldleika i „stefnu" og „stíl“ þá
þarf enga „listfræðinga" til þess
að sjá, að hinir flæmsku meistarar
bera flestir meira og minna svip
hins sama „skóla“, og gæti um
Ögurtöfluna ver’ið ýmsum (fleiri)
málurum til að dreifa, þar á meðal
sjálfum meistaranum Hans Meml
ing. Frá minum bæjardyrum sem
leikmanns sýnist mér Dirck Bouts
að öllu leyti ólíklegastur, bæði
tímans vegna, eins og áður er bent
á, og jafnvel einnig af öðr’um
ástæðum, svo sem því hvernig
hann stundum/gjarna velur verk-
efni (mótív), sbr. t.d. helztu
mynd hans „Píslarvætti hins heil.
Erasmusar“, sem hér fylgir mynd
af. Er nokkuð langt seilzt til lok-
unnar að sjá einhver sameiginleg
höfundar-einkenni með þeim ó-
hugnaði og hinni Jjúfu Mar’íumynd
úr Ögri. Gegnir satt að segja furðu
að slík mynd skuli uppi höfð í
kristnu kirkjuhúsi, og held ég að
Þorgeirsbola-myndin væri þá
skárri.
Þjóðminjavörður lýkur máli
sínu með því, að hann vilji ekki
„þola“, að Ponzi sæti aðkasti" íyr
ir verk sitt við myndina. Ég veit
ekki til, að ég hafi í aths. minni
vikið svó mikið sem stafkrók að
slíku, enda sé það fjarri mér.
Ádeila mín var á öðru sviði. Ég
hef eng,a ástæðu til þess að draga
í efa hæfileika listfræðingsins til
slíkr’a starfa, enda mun þjóðminja-
vörður að sjálfsögðu hafa gengið
úr skugga þar um. Hins vegar má
í þessu tilefni benda á, — sem
þjóðminjaverði er auðvitað manna
bezt kunnugt um, — að gagngerð-
ar ,,hreinsanir“ á gömlum lista-
verkum hafa einatt reynzt áhættu-
söm fyr’irtæki, þar sem á eftir hef
ur oft þurft að skýra upp drætti
myndanna, gyllingar o.s.frv. Eru
þess og mörg dæmi, að verr hefur
þá reynzt farið en heima setið.
Hins vegar verður að sjálfsögðu
að taka þjóðminjavörð trúanlegan
um það, að ekki hafi verið málað
ofan í myndina, enda mun honum
meira annt um hið forna listaverk
en svo, að hann láti stofna því í
nokkurn háska. En þá er að vísu
torskilið hvað hann á við með
þeim ummælum, að myndin hafi
bæði verið hreinsuð og líka „að
ýmsu leyti færð til upphaflegs veg
ar“. Ef til vill er þetta einungis
ógætilegt eða ónákvæmt orðalag,
og gefur því ekki tilefni til frek-
ari athugas’emda.
Það styttist nú senn í þessum
skrifum, og vil ég enda þessar lín-
ur með því að senda Kr.E. mínar
beztu nýjársóskir.
S. Ól.
P.S. Eftir að grein þessi var kom-
in í próförk las ég aths. frá blaða-
manninum í Mbl. Ekki sé ég, að sú
grein breyti neinu um það, sem sagt
er hér að ofan.
S. Ól.
Kökur og tertur
Setberg s.f. hefur nýlega sent á
markaðinn fjögur smáhefti með
kökuuppskriftum, sem Guðrún
Hrönn Hilmarsdóttir og Jóhanna
Ingólfsdóttir hafa safnað og sam-
ið. Þétta eru mjög snotur hefti 1
myndskreyttum kápum og fremst
í þeim gerð grein fyrir hvaða
kökutegundir sé að finna í hverju
þeirra fyrir sig. Þar sem heftin
eru seld hvert í srnu lagi, hefði
mér þótt æskilegra að heilræðin,
sem eru fremst í 1. hefti, hefðu
einnig verið pr’entuð í hinum
þremur. Stór kostur við þessi hefti
er hve meðfærileg þau eru og létt.
Eki væri ótrúlegt að eitt eða fleiri
þeirra læddust með í jólagjafa-
pakka til mai'gra húsmæðra og
yrði vafalaust vel tekið.
S. Th.