Tíminn - 31.08.1962, Blaðsíða 9

nd
ara
Hjörtur Pálsson:
Fyrsta grein
Frá því að fyrstu dönsku
kaupmennirnir settust að á
eyrinni fram undan Búðar-
gili og fram eftir allri síð-
ustu öld var Akureyri smá-
þorp undir áhrifum hálf-
danskrar kaupmannastétt-
ar. Hver dagurinn leið þar
öðrum líkur, framfarir voru
litlar og mannlíf staðarins
var í sannleika einfalt og
fábrotið.
Framan af blönduðu Danir
og íslendindar lítt blóði og geði
saman, enda áttu þeir fyrr-
nefndu öllu öðru en ástsæld að
fagna hjá viðs'kiptavinum sín-
um úr nágrannasveitum Akur-
eyrar. Þessir dönsku faktorar
eða innlendir fulltrúar þeirra
litu niður á fátækan og ómennt
aðan pupulinn og vógu honum
út misgóðan varning á nauma
vog og kortan mæli. Þeir höfðu
í hendi sinni alla verzlun á
staðnum, og þó að það væri
töluverð framför, þegar þeir
tóku að verzla þar allan ársins
hring, mun þó framan af hafa
skort allmjög á, að þar fengist
allt það, sem telja verður til
nauðsynja. Smám saman fjölg-
aði fólki og húsum í bænum,
handiðnaðarmenn urðu áhrifa-
mikil stétt við hlið verzlunar-
manna, en verzlunin sjálf færð
ist með árunum í hendur íslend
inga eða verzlunarfélaga þeirra
í ríkari mæli en verið hafði.
Þrátt fyrir danskar erfðir, urðu
afkomendur hinna aðfluttu
kaupmanna mun íslenzkari í
hugsun og háttum en forfeður
þeirra og brúuðu að nokkru það
djúp, sem í fyrstu var staðfest
milli Dana og íslendinga. Og
það var ekki fyrr en þessar
breytingar gerðu vart við sig
og Akureyri fékk kaupstaðar-
réttindin 1862, að fyrst fór að
vakna áhugi hjá bæjarbúum
fyrir vexti og viðgangi kaup-
staðarins, sem vitanlega gat
. ekki orðið, nema fyrir sameig-
inlegt átak þeirra, þegar þeim
varð ljóst, að hver einstakling
ur hafði hlutverki að gegna.
Ekki margt um marminn
í janúar 1785 taldi sálnareg-
istur Akureyrar 12 manns. Elzt-
ur þeirra var Friedrich kaup-
maður Lynge, þá fertugur. Á-
samt honum áttu þá heima á
Laxdalshúsið, Hafnarstræti 11.
UM LIFSSTILINN
VID POLLINN
staðnum kona hans og fóstur-
barn, og einnig er þar getið
rúmlega tvítugrar stúlku, sem
hét Christina Hof. Þá er að
nefna undirkaupmann, dréng
og assistent, assistentsfrú og
loks beyki með konu og tvö
börn, það yngra tveggja ára.
Og svo skulum við líta á hús
in, sem þetta fólk bjó í. í til-
efni þess, að verzlunin var gef-
in frjáls, var af sýslumanni
haldin skoðunargerð á hús-
um konungsverzlunar þann 20.
apríl 1787 eða tveimur árum
síðar en manntalið var tekið.
Þá eru húsin á Akureyri kram
búð, sláturhús, mörbúð og göm
ul krambúð, og síðan síðast var
haldin skoðunargerð á húsum
Akureyrar, 20. júlí 1774, hafa
þá bætzt við íbúðarhús, nýtt
geymsluhús og tvö torfhús,
bæði lítilfjörleg.
„Klögumálin ganga á víxl"
Á tímum einokunarverzl-
unarinnar og meðan kaup-
menn dvöldust aðeins á Akur-
eyri yfir sumarið, voru búðir
þeijra vitanlega lokaðar all-
an veturinn, en höfðu þó að
Akureyri 1882 (ís á Pollinum). Hvíta húsið t v er „ráðhúsið"
geyma margt, sem manninn
gleður, eins og tóbak og brenni
vín. Liggur því í augum uppi,
^ að mörgum hefur verið það
tálsverð freísting að brjótast
þar inn, enda til um það marg
ar sagnir, og munu slík innbrot
ekki hafa verið fátíðari á Ak-
eyri en annars staðar, þar sem
einokunarkaupmenn verzluðu
hérlendis. Sumir mundu jafn-
vel segja, að fátæklingum þessa
lands hafi naumast verið láandi
að láta undan þessari freist-
ingu í skjóli vetrarhríðar og
náttmyrkurs. Með því gafstþeim
tækifæri til þess að hefna sín
á því verzlunarvaldi, sem nær
undantekningarlaust tefldi
fram svikum og prettum gegn
fátækt, eymd og einfeldni. —
Sporin í snjónum báru ekki að-
eins vitni einföldum þjófnaði,
heldur um leið uppreisn æru,
svölun hins óánægða og hefnd
hins kúgaða. Til eru líka sagn-
ir um ryskingar danskr,a og ís-
lenzkra, og kaupmenn reyndu
að reka réttar síns, en það mun
cft hafa gengið misjafnlega, þó
að þeir hlífðu ekki íslending-
um við refsingu, þegar þeir
sáu sér fært. Stundum bar líka
við, að kaupmenn gerðu sig
seka um gripdeildir gagnvart
íslendingum. Á sumrin kom
það stundum fyrir, þó að sjald
gæfara væri, að hnupl ætti sér
stað úr búðum eða verzlunar-
skipum, og árið 1768 var t.d.
maður einn dæmdur til að
standa fjórar klukkustundir í
gapastokk, af því að hann
hafði stolið hálfri flösku af
frönsku koníaki úr káetu skip
stjóra. Þó að þessar ávirðingar
legðust að miklu leyti af eftir
að kaupmenn settust að á Ak
ureyri fyrir fullt og allt, eru
þó til sagnir um ryskingar og
barsmíðar milli Dana og ís-
lendinga, sem áttu sér stað etfir
það. Sjálfsagt hafa þær ekki
ævinlega verið að ástæðulausu,
en drykkjuskapur var á þessum
árum mikill og algengur, og
hefur hann eflaust verið und-
irrótin öðru hverju.
Mq8 svip síns tíma
Á þessari litlu eyri með sín-
um fáu húsum var vitanlega
mikil ös og talsvert um manna-
ferðir úr nágrannasveitunum
sumar og haust, þó að öll hús
væru þar þögul og dimm að
vetrinum. Stórbændur og smá-
bændur sóttu þangað til fanga
með hestalestir sínar, færðu
kaupmanninum afurðir sínar af
sjó og landi og heimaunninn
iðnaðarvarning, en keyptu af
honum nauðsynjavörur í stað
inn.
Núverandi íbúa Akureyrar
mundi án efa reka í rogastanz,
ef þeim gæfist að sjá þetta
danska þorp og þá, sem það
byggðu, næstu áratugina, áður
en það öðlaðist kaupstaðarrétt-
indi og nokkru lengur. Allt bar
þar vitanlega svip síns tíma,
og fram eftir allri síðustu öld
urðu breytingarnar hvorki
snöggar né stórkostlegar. Hús
in voru lítil timburhús og torf-
kofar, sem klúktu á eyrinni
niður undan Búðargilinu, og þó
að mikill væri að vísu munur-
inn á húsi kaupmannsins og
tómthúsmannsins og bilið
breitt milli þess ríkasta og
snauðasta á staðnum, þætti þð
bezta húsið tæplega eftirsóknar
verður íverustaður nú á dög-
um, og klæðaburður íbúanna
var ekki ævinlega upp á marga
fiska og kæmi mörgum spánskt
fyrir sjónir 1962. Oddeyrin,
brekkurnar og Bótin voru ó-
byggðir bæjarhlutar (Lundur,
elzta hús á Oddeyri, var ekki
byggt fyrr en 1859), og mar-
bakkinn og fjaran milli eyr-
anna var illfær og stundum ó-
fær. Það var engin gata í bæn-
um, og vegur upp úr Búðargili
og milli Akureyrar og Oddeyr-
ar var ekki lagður fyrr en á
níunda og tíunda tug aldarinn-
ar, sem leið. Vatns- og skolp-
leiðslur voru engar, og eldstó
var talin munaður. Þeir, sem
sóttu sjóinn, brýndu bátum sín
um í naust meðfram standlengj
unni, en fjaran og bakkarnir
voru ekki ævinlega þrifalegir
í slátuftíðinni á haustin og
Búðarlækurinn ekki heldur. —
Skemmtanalífið var löngum
fremur fábreytt, þó að menn
reyndu að bæta sér það upp
með drykkjuskap, og helztu
skemmtiatriðin, sem lífið hafði
upp á að bjóða, voru komur er-
lendra skipa á Pollinn og heim
sóknir framandi útlendinga auk
bakhjals um náungann. Þegar
leið á öldina varð þó talsverð
breyting á þessu, þegar farið
var að stofna ýmis menningar-
og framfarafélög, sem gegndu
merkilegu hlutverki á sínum
tíma. Það var ekki fyrr en tals
vert var liðið á öldina, að bær-
inn eignaðist skóla, sjúkrahús
og kirkju, og framan af var
heldur engin byggingarnefnd,
sem skipulagði húsbyggingar í
bænum eða skipaði mönnum að
snúa húsum sínum eftir öðru
en eigin geðþótta. Farartækin
voru ekki önnur en hestar og
sleðar á veturna, en ekki var
óalgengt, að menn riðu hratt
um bæinn, drukknir sem ó-
drukknir, og með svo miklum
bægslagangi, að við sjálft lá,
að gangandi fólkið og blessuð
börnin væru riðin um koll, og
var oft undan því kvartað, bæði
í blöðum og af almenningi. —
Það var sem sagt lítið um
margt af því, sem nú þykja
sjálfsögð þægindi og þjónusta,
og þó að kaupmennirnir og
nánasta skyldulið þeirra héldi
sig ríkmannlega, reykti úrvals-
vindla og drykki gæðavín, rósa
Framhald á bls. 13.
Akureyri um 1890. Myndin tekin frá höfnlnnl
T í M I N N, föstudagurinn 31. ágsút 1962.
9