Tíminn - 04.11.1962, Blaðsíða 2

RNUM VEG
HVAÐ ER FÉLAG?
Fá oitf eru tíSari í munni og
ritum þjóðarinnar en orðið FÉ-
LAG,4»nda er hugtakið, sem í því;
felst einn horinste'inn lýðrœðis. Og
alls staðar eru starfandi félög,
sem Iáfca margt gott af sér leiða.
Að hafia samtök, var kjörorð Jóns
Sigurðssonar, og þegar litið er
yfir farinn veg, dylst enigum, að
fiest það, sem til framfara hefur
verið unnið með þjóðinni, jafnt
í sjálfstæðismálum sem menningu
andleigri og efnalegri, hefur orð-
ig Tyrir samtök manna og félög.
FÉLAG er í raun og veru
kjarni lífs okkiar í dag og ætti að
vera heilagt orð, svo cg hugtak
það, sem í því felst. Auðvitað eru
til margvísleg félög, Otg u.nnt er
að hafa félag um m.argt, en í lýð-
ræðisskilningi er fé'lag orðið mjög
fast eg ákveðig form á mannleg-
um samskiptum. Fiað eru frjáls
samtök manna með ákveðnum
skyldum og réttindum. Það eru
samtök, þar sem félagsmennirnir
ráða, setja félagsQög, kjósa sér
stjórn með ákveðnu millibili og
ráða málum félagsins til Iykta.
Félagið trygigir félagsmianninum
mjög mikton rétt til áhrifa, fu'il-
kominn úrslitarétt meg atkvæði,
eins cg afl þess nær til. Það er
inntak og eðli féiags, að það ve'iti
félagsmanni sínum mjög svipað
og að minnsta kosti ekki minna
áhrifiavald í félaginu en hver gild-
ur bongari liefur í þjóðfélaginu
— helzt nokkru meira, en alls
ekki minna. Til þess að tryggja
þetta eru jafnvel settar nokkrar
lagaskorður. Þannig hafa fé'löig
verig byggð og gerð hér á landi
og eru enn.
_En á síðustu árum hefur orði
vart nokkurrar misnotkunar á
orðinu og huigtakinu FÉLAG.
Hér hafa risið upp fyrirtæki, sem
kalla sig almenn félög, þó að eðli
þeirra og starf sé á engan hátt í
samræmi við lýðræðislegt félag.
Nokkur svokölluð bókafé'lög eru
skýr dæmi um þetta, og á síðari
árum hafa fleiri siík „félög“ bætzt
við. Við getum nefnt Mál og
menningu, sem stofnað var fyrir
alllöngu og Almenna bókafélagið.
Þau kalla sig félög en eru það
ekki. Þau kalla kaupendur bóka
sínna félagsmenn, en þe'ir ráða
engu um starf og ákvarðanir fé-
'lagsins og kjósa því ckki stjórn
eða forystu. Samskiipti þeirra,
sem kaupa bækurnar, og hinna,
sem gcfa þær út, eru ekki félags-
leg. Annars eru bóka- og útgáfu-
félög ekki ný af nálinni hér á
landi, en félagssn'ið þeirra hefur
verfð með nokkulð mismunandi
hætti.
Árið 1760 var stofnað á Norð-
urla,ndi félag, sem kal'laðist „Fé
lagið ósýnilega“, og var aðialhvata
maður þess danskur kaupmaður,
Sören Pens að nafni. Ekki mun
nú vitað, hver voru ti'ldrög þess-
arar kynlegu nafngiftar, en eigi
að síður bar féLagið á sér tölu-
vert menningarmark. Það réðst
í að fá góðan lærdómsmann til
þess að búa öndvegisrit t'il prent-
unar. Á vegum þessa félags vann
Hálfdán ElnaMson skólamcistari
á Hólum að þvi að búa Konungs-
skuggsjá ti'l bókar, og kom hún
út fyrsta sinn á vegum félagsius
1768, prentuð í Danmörku. Eftir
það varð félagig ekki aðeins ó-
sýnilegt, heidur líka ómerkjan-
lagt, því að ekki fara af því fleiri
sögur.
- Bókafélög þau, sem nú eru
landlæg, eru ,nokkru stærri í snið
um og athöfnum en Félagið ósýni
Iega. Þessi félög eru þó eiginlega
ósýnileg í þeim skilningi, að þau
igeta varla ka'llazt félög, að
minnsfca kost'i í þeirri merkingu,
sem við leggjum tíðast í það orð.
Þctta eru samtök nokkurra sjá'lf-
kjörinna mianna, sem ákveða út-
gáfubækur og skammta því fólki,
sem er á viðskiptaskrá þeirra og
kallag félagsmenn til gyllingar,
eða gefa því — þcgar bezt lætur
— kost á að velja um nokkrar
bækur eins og vörur í búð. Þetta
eru félagsmenn án teljandi félags
réttinda. Kyn'legt sýnist það, að
ekkert íslenakt bókafélag skuli
hafa horfið að því ráði að reyna
að vcita félagsmönnuin sínum of-
urlítið valfrclsi um bækur, áður
en þær eru gefnar út, í stað þess
að bjóða einskorðað val cftir að
bækurnar eru komnar út, eða
með öðrum orðum reyna að gera
félagsmenn virkari og láta þá
ráða útgáfunni í ríkari mæli, ef
unnt væri. Á þessu eru auðvitað
miklir framkvæmda-annmarkar,
c.n ef til vill væri þetta unnt með
því að senda féliaigsmöunum kjör-
'lista yfir svo sem hundrað rit-
verk, ásamt nokkurri kynningu á
verkunum, svo að menn gætu átt-
ÞAÐ er eiginlega sýnishorn
heimslistarinnar í 100 ár, sem
stúdentar hafa haft á sýningu
í Listamannaskálanum í nokkra
daga og síðustu forvög eru að
sjá í dag, því að sýningunni
lýkur í kvöld.
Á sýiiingunni eru einungis
máLverkaeftirprentanir, sem
kröfuharðir listfræðingar UNE
SCO (Menningarstofnunar Sam
einuðu þjóðanna) hafa lagt
blessun sína yfir. Hér eru að-
eins sýndar prentanir af mynd
um frá 1860 og til þessa dags,
en mest ber á verkum impress-
Heimslistin
í 100 ár
/
ionistanna um aldamótin og
allra helztu snillinga á þessari
öld.
Samband íslenzkra stúdenta
erlendis stofnaði til sýningar-
innar, og er þetta sölusýning,
en aðgangur ókeypis. Myndirn-
ar eru seldar við mjög vægu
verði, og fer allur ágóði til
stofnunar upplýsingaþj ónustu
fyrir stúdenta, er hyggja á nám
erlendis. Framkvæmdastjóri
stúdentasambandsins, Þórir
Bergsson tryggi'ngafræðingur,
hefur útvegað myndirnar hing-
að með tilstilli danska stúdenta
sambandsins, en Björn Th.
Björnsson aðstoðaði við uppstill
ingu myndanna. Hann sagði við
blaðamenn á dögunum, að þessi
fjáröflunaraðferð væri skemmti
legt frávik frá því, sem mest
tíðkazt upp á síðkastið. Stúd-
entasamhandinu hefði svo verið
í lófa lagið að stofna til happ-
drættis. En í þess stað hefðu
þeir valið þann kostinn að selja
fólki eftirmyndir listaverka fyr
ir hlægilega lítið verð. Og það
mætti með sanni segja, að góð
eftirprentun listaverks væri
betri en miðlungs frummynd.
Hér birtist ein mynd af
sýningunni, „Fyrirsæta" eftir
ítalska snillinginn Modigliani,
sem lézt í París fyrir aldur
fram kringum 1920.
að slg lltils háttar á þeim, og gefa
síðan út eitthvað af þeim bók-
um, sem flest atkvæði feugju, og
úr þeim gætu svo félagsmenn
valið á svipaðan hátt og nú er
gert. Líklegia væri ekki hægt að
fylgja slíkum úrslitum til Iilítar,
en þó að nokkru leyti. Þegar
svona væri að unn'ið, mætti kalla
þetta félög og þátttakendur fé-
lagsmenn, og slík ti'Iraun til að
iáta lesendur sjálfa velja, væri
óneitianlega hin merkilegasta og
lilyti að örva yfirgripskynni
manna af bókmenntum og áhuga
til þátttöku. Þetta er kannske örð-
ugt verk, en mikill fengur væri
að slíku samstarfi útgefenda og
lcsenda um bókaval. Margir
kunnia þessari einhliða skömmt-
un bókafélaganna heldur llla og
mundu vilja eiga meiri iilut að
starfi félags síns. Að minnsta
kosti ættu bókaféúögin að geta
leitað eftir rökstuddum óskum
og tillöigum félagstnianna sinna
um útgáfubækur og haft nokkra
hliðsjón af slíkum óskum.
Og því gefca þessi „félög“ ekki
Iátið „félagmennina“ kjósa stjórn
þessara félaga og aðra trúnaðar-
menn. Þá fyrst gætu þau kallazt
a'lmenn félög.
Ein þeirra svonefndu almanna
samtaka, sem alloft hefur borið
á igóma síðustu mánuði, cru Neyt-
endasamtökin. Þau vinna vafa-
laust alLgott starf, og nýlega boð-
uðu þau nýja herferð til stækk-
unar og fjölgunar „félagsmanna“.
En hvert er félagssnið þessara
samtaka? Er það nokkurt? Kjósa
„félagarnir“ stjóra? Hafa þeir
almenn félagsréttindi? Gegna þeir
almennum félagsskyldum? Það
hefur lítið heyrzt um aðalfundi,
fulltrúafund'i eða annað, sem tfl-
heyrir félagsstarfi.
Þessi dæmj hafa ekki verið
nefnd til þess að lasta þá starf-
senii sem þarna fer fram, heldur
til að benda á vafasama þróun.
FéLag er svo mikilvægt samskipta
form í lýðræðisþjóðfé'lagi, að inn-
tak þess verður að vernda. Það
má ekki villa um fyrir fólki í þess
um efnum með því að kalla ýmis-
legt félög, sem ekki er það. Hlut-
irnir verða að heita réttum nöfn-
um til þess að halda gildi sínu.
Ef Við villum vísvitandi um fyrir
fólki í þessum efnum, villum við
einnig um lýðræðishugtakið, og
slíkt getur leitt okkur lengra en
æskilegt er. S'líkt eru algeng fyrir-
bæri í einræðislöndum. f komm-
ún'istaríkjum cr sagt að fram fari
kosningiar, þó að það séu engar
kosningar. Þar eru haldin þing,
þó að það séu engin þing að
frjálsu ályktunargildi. í nazista-
löndum voru alls konar félöig,
sem ekki gátu borig það nafn að
oklcar skilningi.
Auðvitað er rangt iað jafna
þeirri vafasömu þróun, sem á sér
stað hér á landi með votti að mis-
notkun fé'lagsheitisins, við þau
ósköp, sem gerast í einræðisríkj-
um, en okkur er hollt að vera á
verði, því að mjór er mikils vfsir.
Við ættum að hafa á því strangiar
gætur og veita því aðhald almenn-
ingsálitsins, að það, sem kallað er
félaigf sé félag f lýðræðislegri
merkingu og fulLnægi kröfum um
félagsleg réttindi félagsmanmanna.
Hugtakaruglingur í þessum efn-
um, f orði sem verki, er hættu-
legur.
Hárbarður.
WESTINGHOUSE-
ÍSSKÁPAR
ÞVOTTAVÉLAR
ÞURRKARAR
KAFFIKÖNNUR
BRAUÐRISTIR
SÍS VÉLADEILD
Kynnizt
KITCHEN AID
Kaupið
KITCHEN AID
SÍS VÉLADEILD
Skátasýning
sem sýnir 50 ára skátastarf á íslandi, verður opin í
dag, laugardag, frá kl. 2—9, og sunnudag frá kl.
2—7 í Skátaheimilinu.
Aðgangur ókeypis.
Skátafélag Reykjavíkur
hdtUani/élcó
H EJR RADEILD
2
TÍMINN, sunnudaginn 4. nóvember 1962