Tíminn - 22.12.1962, Side 6

BRUIN AÐ BAKI
Jónas Jónsson:
ALDAMÓTAMENN
Bókafol-lag Odds Björnssonar.
FyrStu ritsmíðar Jónasar Jóns-
sonar, þær er þjóðarathygli
vöktu, voru vakningargreinar
hans í Skinfaxa. Næst komu sér-
stæðar kennslubækur hans í nátt-
úrufræði og sögu. Um miðbik æv-
innar voru hugir manna á tjá og
tundri vegna hvassra stjórnmála-
greina hans um þjóðmál, en jafn-
framt reit Jónas listrænar grelnar
um fegurð lífsins og meTka sam-
tíðarmenn. Á efri árum hneigist
hann enn meira að því að rita
um sögu og samtíð. Jónas Jónsson
ólst upp, þegar lokahríð hinnar
formlegu sjálfstæðisbaráttu fór
eldi um huga þjóðarinnar og kall-
aði menn til dáða. Þá snerust ung-
ir afreksmenn að stjórnmálum,
því að þau voru kall dagsins. Jón-
as hlaut að ganga þá braut. En
stjómmálahneigð er að líkindum
ekki sterkasti eðlisþáttur Jónasar
— ef unnt er að beita slíkri grein-
ingu.
Ef Jónas hefði verið ungur á
fimmta eða sjötta tugi þessarar
aldar, hefði hann efalítið orðið
skáld eða sagnfræðingur. Sá er
munur á kalli þessara tíma og
tákni.
í ritsafni Jónasar Jónssonar,
sem kom út fyrir tuttugu árum
em allmargar ritgerðir hans um
merka samtíðarmenn. Það er
löngu viðurkennt, hve afburða-
gnjallar þær eru, og fer saman rit-
leikni, mannþekking, líkingaauðgi
og söguþekking. Það mun ýkju-
laust, að fáum sé það betur lagið
að lýsa á eftirminnilegan hátt
manni og hlutverki hans í lífi og
starfi? Á þessum vettvangi hefur
ritsnilli Jónasar líklega náð hæst.
Aldamótamennirnir eru kyn-
slóð Jónasar Jónssonar í rýmstu
merkingu, og raunar er honum
gjarnt að færa aldamótatímabilið
nokkuð langt fram og aftur fyrir
aldamótin. Um þá greiningu virð-
ist ráða meiru skyldar hugsjónir,
viðhorf og viðfangsefni en ártöl,
og er sá söguskilningur í fullu
gildi. Enginn maður getur lýst
forystuliði þessa tímabils betur
en Jónas. Því valda kynni hans
og skyldleiki við það.
Þó að við séum nú nálægari
nýjum aldamótum en hinum næst-
liðnu, má segja, að aldamótamönn
unum — þessu gunnreifa baráttu-
liði, sem grundvallaði að nýju
sjálfstætt þjóðlíf, h«fi ekki enn
verið skipað til rúms [ íslenzkri
sögu. Svo seinfær er söguritunin.
Æska landsins, sem sækir fróð-
leiksmola í skóla, fær meiri kynni
þar af hirðstjórum konungs og
afturhaldsmönnum snemma á síð-
ustu öld en sigurfylkingu alda-
mótatímabilsins. Ef til vill má
saka æskuna um að hafa látið
sjálfstæðisglóðina kulna, en af-
sökun hennar er sú, að mennta-
stofnanir þjóðarinnar hafa brugð-
iðfelhellu yfir hana.
Jónas Jónsson hefur lengi bent
á þá hættu, sem í þessu felst.
Þættir hans um aldamótamennina
eru tilraun hans til þess að tengja
kynslóðirnar saman og brúa það
háskabil, sem seinfær söguritun
myndar oftast á bak við það fólk,
sem lifir og starfar í landinu, en
þá sögu er hverri kynslóð mest
nauðsyn að skilja og kunna, því
hún er grundvöllurinn, sem hún
stendur á.
Nú eru komin út þrjú bindi
Aldamótamanha, eftir Jónas,
hjá Bókaforlagi Odds Björnsson-
ar, og þar með gefið í skyn, að
flokknum sé lokið. Af því tilefni
ritar Jónas allýtarlegan formála
að þessu síðasta bindi og gerir þar
grein fyrir viðhorfum sínum og
ástæðum til þessa verks, og ræðir
einnig um söguskilning sinn og
skoðanir á forsendum lífrænnar
sögukennslu. Er sá þáttur athygl-
isverð heimild um manninn og
þennan þátt ritverka hans. Á eftir
er svo nafnaskrá.
Hér skal ekki rakið efni þessa
síðasta bindis, en þar er fram
haldið sem í hinum fyrri. Þetta
safn er orðið mikill kjörgripur,
og ætti að verða gilt veganesti
æskukynslóð landsins, ef rétt er
á haldið. Það á að vera lesbækur
í skólum og heimilisbækur. Þetta
safn á að gefa ungu fólki. Hvort
sem það les sér það til gagns inn-
an við tvítugt, kemur sú tíð að
það sækir þangað óbrotgjarnan
auð. — AK
Haugaeldar
Á vegum Bókaútgáfunnar
Eddu á Akureyri er komin út
bókin Haugaeldar eftir Gísla
Jónsson prentara og ritstjóra
frá Háreksstöðum á Jökúldal.
Þetta er stór bók, rúmar 400
blaðsíður. Gísli er allkunnur mað-
ur austan hafs og vestan. Hann
var prentari og prentsmiðjueig-
andi í Wirnipeg hartnær hálfa
öld og hefur ritað margt í blöð og
tímarit Vestur-íslendinga. Einnig
hefur hann sent frá sér tvær
ljóðabækur, Farfugla og Fardaga.
Síðustu árin hefur hann verið rit-
stjóri Tímarits Þjóðræknisfélags-
ins í Winnipeg. Hann hefur á
síðustu árum komið nokkrum
sinnum til fslands og dvalizt á
Akureyri, þar sem hann lærði
prentiðn um aldamótin.
Bókin hefst á grein um Gísla
Jónsson hálfníræðan eftir dr.
Stefán Einarsson, en nú er Gísli
87 ára. Síðan koma allmargar
greinar eftir Gísla, fyrst greina-
flokkur um tónskáld íslenzk og er-
lend. Er fróðlegur bálkur um
fimmtán vestur-íslenzk tónskáld.
Annar hluti bókarinnar eru rit-
gerð og erindi af ýmsu tagi og
þriðji hlutinn er um samtíðar-
menn lifs og liðna. Margar þessar
ritsmíðar hafa birzt áður, flestar í
Tímariti Þjóðræknisfélagsins.
Margt mynda er í bókinni, sem er
vönduð að frágangi.
Oröhress og dómskár
Þúsund ára sveitáþorp
Ámi óla:
ÞÚSUND ÁRA SVEITAÞORP
Bókaútgáfa Mennimgarsjóðs.
i
Vafalaust er Þykkvibærinn
merkileg og ágæt byggð. Þar
vaxa heimsins beztu kartöflur og
þar er frjósamasta mýri á íslandi.
Þetta er sveit en þó ekki strjál-
býli. Höfundur þessarar bókar
kallar byggðina þúsund ára sveita
þorp, og ber vafalaust að skilja
það svo, að þarna sé elzla sveita-
þorp á landinu og hið eina, sem
til var fram að síðustu aldamót-
um. Ekki dreg ég það í efa. Líf
fólksins á þessum stað er einnig
sérstætt og merkilegt, og það hef-
ur unnið mikil afrek við að rækta
og síaðfesta framtíðarbyggð. Allt
þetta er auðvitað gilt bókarefni í
landi, þar sem byggð, fólk og saga
er svo hugleikið til frásagnar.
Árni Óla er lika maður til þess
kjörinn að segja slíka sögu vel og
skilmerkilega, enda ber bókin því
vitni. Þessi saga er islenzk sigur-
saga, eins og hún gerist bezt í
sveitum landsins.
Ég kann raunar ekki um það að
dæma, hvort Árni hefur gert sögu
Þykkvabæjar nógu góð skil í bók
sinni, því að ég er högum þar ó-
kunnugur. En þó að ég vilji á
engan hátt rýra gildi þessarar
bókar og telji eðlilegt, að hún
hafi verið samin og gefin út af
mönnum, sem telja sér málið
skylt, þá get ég ekki varizt furðu
vegna þess að hún skuli koma út
á vegum Menningarsjóðs. Það er
auðvitað ljótt að telja þessa rækt-
arsemi við Þykkvabæinn eftir, en
þó hljóta menn að spyrja, hvað
því valdi, að kjörnir ráðsmenn
Menningarsjóðs sjá áslæðu til að
gefa út sögu þ'essarar sveitar frem
ur en annarra. Eða ber að skilja
þessa útgáfu sem upphaf að því,
að Menningarsjóður gefi út í
vænni bók sögu hverrar einustu
,*>A 11 ■ m wm
sveitar eða hrepp»-iá«l*ndi»ju? Se
svo, er vert að hafa það r huga,
að það er ærið verkefni, svo að
varia verður sinnt mörgum slík-
um stórvirkjum samtímis, og hing
að til hafa menn haldið, að Bóka-
útgáfa Menningarsjóðs væri al-
þjóðarútgáfa en ekki átthagafé-
lag. — A.K.
Þorbjörn Bjömsson:
AÐ KVÖLDI DAGS
ísafoldarprentsmiðja.
Þorbjörn á Geitaskarði er einn
þeirra íslenzku bænda, sem á efri
árum hafa setzt að ritstörfum og
skráð ýmislegt af reynslu langrar
ævi. Auðvitað verður árangur þess
misjafn eftir mönnum, en oft
tekst þó svo, að óefað er betur af
stað farið en heima setið. Það má
hiklaust segja um Þorbjörn, enda
er hann merkilegur maður fyrir
marga hluti. Hann hefur verið at-
orkubóndi, svo að verka hans sér
myndarlegan stað í ræktun og
byggingum, en þó kemur á dag-
inn undir kvöld, að hann hefur
að ýmsu öðru hugað — lesið bæk-
ur, skráð ýmislegt og leitt hug-
ann að mörgu utan túngarðs. Upp-
skera þess kemur fram í bókum
hans nú. Þær sýna, að þar er skap-
heitur drenglundarmaður á ferð,
gerhugull og áræðinn í hugsun.
Hann ritar kjarngott og tilþrifa-
mikið mál og kann tök á myndun
þess. Hann er dómskár og hrein-
'Skiptinn og slævir hvorki lof né
last, sem honum býr í huga. Hann
er hugsjónaríkur eldhugi og skort-
ir því oft umburðarlyndi við gagn
stæð sjónarmið, eins og títt er um
slíka menn. Það er hressandi blær
yfir öllu, sem hann skrifar, pg
áttin jafnan hrein.
í bókinni Að kvöldi dags kennir
! margra grasa, enda eru þar sam-
, an tíndar greinar, sem ritaðar eru
af ýmsu tilefni. Þar eru ferðasög-
ur, dýrasögur, hugleiðingar um
bækur og þjóðmál. Er þar skýrt
og skorinort sagt til synda —
sem eru raunar margar og stórar
í þjóðlífi og breytni fólks, að
dómi Þorbjörns, en heldur ekki
dregið af viðurkenningu á því,
sem vel þykir gert. Mest er þó
vert um bókina sakir oerðfærisins
og hiklausra skoðana og ófeim-
inna á mönnum og málefnum.
Þótt lesandinn sé ekki ætíð sam-
mála, líður honum vel í návist svo
hi'spurslauss höfundar, sem ekki
biður einn eða neinn fyrirgefning-
ar á sér eða skoðun sinni en set-
ur hana hiklaust fram. — AK
Talaö við fdlk og fúin bein
Gu'ðmundur Daníelsson;
VERKAMENN f VÍNGARÐI
ísafoldarprentsmiðja.
Þeir, sem séð hafa blaðið Suður-
land síðasta áratuginn, hafa ekki
hlaupið yfir samtöl, sem þar hafa
birzt — samtöl, sem ritstjórinn,
Guðmundur Daníelsson, hefur átt
við samferðamenn sína og fært í
letur. Fullyrða má, að í þessum
samtölum hafi komið fram ný hlið
á skáldinu og rithöfundinum —
og nýir kostir birzt en ekki veilur.
Þessi samtöl hafa verið fjörleg,
skemmtin og lífræn. Stundum er
eins og höfundurinn njóti þess að
sleppa fram af sér beizlinu í þess-
um ritsmíðum eftir að hafa setið
á sér við siðavandari skáldskapar-
hirð. Hann iætur gamm sinn geysa
og margt fjúka.
Guðmundur hefur áður sett
saman bók af þessum samtölum
— í húsi náungans, sem út kom
1961 Nú lítur önnur dagsins ljós.
Hún hefst á tveim samtölum við
Sigurð Einarsson skáld í Holti um
skáldskap og fleygar hugsanir, í
þann mund sem hann hefur lokið
við að yrkja kvæðin í bók sína,
Undir st-j'örnum og sól, og Skál-
holtsljóðin. Þriðja samtalið er
einnig við séra Sigurð um viðhorf
sextugs manns til líðandi dags og
viljann j manninum. öll þessij
samtöl eru bráðsnjöll — en þaðj
leynir sér ekki, að séra Sigurður
á merginn í því máli.
Og svo rekur eitt samtalið ann-
að — flest við gott og gegnt fólk
á Suðurlandi. En Guðmundur er
svo viðræðuglaður, að þegar hann
fær engan náunga til þess að
munnhöggvast við sig, ræðst hann
að dagbókinni sinni og jafnvel
fúnum beinagrindum og skrifar
við þær skelliviðtöL En fólkið,
sem hann ræðir við, er af öllum
stéttum og samtölin um allt milli
himins og jarðar. Hann spjallar
við kaupmenn og alþingismenn,
búfræðinga oð bændur, hrepp-
stjóra og kennara, húsmæður og
skáld, skósmiði oig skólastjóra,
samvinnumenn og presta.
En Suðurlandfið er Guðmundi*
ekki nægur spjaflvangur. Hann
lýkur bók sinni meið því að spjalla
við nokkra menn í Ameríku og
segir jafnframt ýmislegt af ferð-
um sínum þar og lífshættu mcu
dr. Stefáni Einarssyni. Ferðagrein
arnar eru hnyttinyrtar vel og
kimilegar.
Ekki skal meira fjölyrt um
þessa bók, en Mn sýnir okkur
margar myndir lífsins og góða
verkamenn í víngarði. Samtöl eru
ofur hversdagsLegt efni í blöð-
um, og gleymast flest um leið og
þau fæðast — elns og annað rabb
fólks á götuhornum lífsins. En
svo má samtal gera, að réttlætan-
legt sé að geyrna það í bók. Sam-
töl Guðmundar Daníelssonar eru
ótvírætt af því tagi. Og því skyldu
ekki samtöl skemmtilegra manna
vera betra bókarefni en eintal
sálarinnar? — AK
6
T í M I N N, laugardagurinn 22. des. 1962. —