Morgunblaðið - 12.09.1945, Blaðsíða 6

6
M0R6UNBLAÐIÐ
MiSvikudagur. 12. sept. 1945
B ÓKMENNTIR:
ÆVIIMTÝRIÐ UIVl Í8LEIM
IIM GIMIM
Einar Jónsson:
Minningar, Skoðanir,
Reykjavík 1944. Út-
gefandi Bókfellsútgáf-
an h.f.
1.
FYRIR jólin kom út á vegum
Bókfellsútgáfunnar rit mikið í
tveim bindum. Z yrri hlutinn
var sjálfsævisaga Einars Jóns-
sonar myndhöggvara, og bar
hún nafnið Minningar. I síðari
hlutanum ræddi Einar um við-
horf sin til l'ífs og listar, og
hjet sú bók Skoðanir. Lestur
þessara tveggja bóka vekur
margvíslegar hugleiðingar og er
líklegur til að beina athygl-
inni að ýmsum þeim efnum,
sem hverjum manni gætu ver-
ið ærin til íhugunar og heila-
brota. Hjer mun þó ekki verða
farið nema skammt út í þá
sálma.
Það, sem fyrst vekur athygli
manns, þegar tekið er að blaða
í minningum Einars Jónssonar
er sú staðreynd, að listamað-
urinn er fæddur árið 1874 —
Þjóðhátíðarárið. Merkileg til-
viljun er þetta. Það ár var sem
andblæv nýrra tíma færi um
þjóðlíf vort, greina mátti nið
hins ókomna, er mild vorgolan
söng í eyrum og klappaði á
vanga. Vetri hörmunganna var
að ljetta. Þorrabyljir allir voru
um garð gengnir og góuhretum
hafði slotað. Þjóð, sem legið
hafði í kröm og kvöl svo að
öldum skifti, tók loks að draga
af sjer slenið og rjetta lítið
eitt úr kútnum. Menn vörpuðu
öndinni Ijettara en áður. Þótt
flest væri enn í gömlu horfi
og míður æskilegu, fann hver
og einn að nú stóð allt til bóta.
A vettvangi listanna var
hvorki blómlegt eða fjölskrúð-
ugt um að litast á þessum tíma.
Orðsins list ein hafði lifað nokk
urn veginn af hinn langa fimb-
ulvetur þjóðlífsins og var þó
svo komið um skeið, að naum-
ast mátti hársbreidd muna, að
tungan sjálf glataðist fyrir fullt
og allt.
Um aðrir listgreinar var
tæplega að ræða. Hagleikur sá,
sem íslendingar virðast hafa
búið yfir frá fornu fari, fann
hvergi þann farveg, að hann
gæti notið sín
Þau handrit forn, sem
sagt um íslenska endurreisn og
listgáfa í þá stefnu hefur jafn-
an verið til með þjóðinni. Hið
sama votta einnig haglega út-
saumaðir dúkar og klæði, en
því miður hefur fátt eitt af því
tagi bjargast frá glötun. Á tím-
um niðurlægingarinnar urðu
listhagir menn og völundar að
beita gáfu sinni við trje eitt
eða járn. Skilningur fólks á
þeim tegundum listrænnar starf
semi, sem ekki þjónaði bein-
iinis þörfum dagsins, þvarr
mjög eða hvarf með öllu. Lífs-
baráttan var svo hörð að kosta
varð öllu til, og leyfði þó sjald-
an af.
2.
Margt fallegt orð hefir verið
?amt um íslenska endurreisn og
hina fjölhliða menningarbar-
áttu, sem háð var á 19. öldinni.
Því hefut verið lýst, með hví- I
líkum ágætum Sveinbjörn Eg-
ilsson og Fjölnismenn s-kópu
tungu voi-ri þann stíl, sem síð-
an hefur verið búið að í meira
en hundrað ár. Það heíur ver-
ið ýtarlega rakið hversu mik-
inn þátt Jón Sigurðsson og aðr-
ir frumherjar sjálfstæðisbarátt-
unnar áttu í endurreisninni. —
Því hafa einnig verið gerð nokk
j ur skil, að á vettvangi atvinnu-
máh.nna komu o£ fram ötulir
brautryðjendur, sem lögðu hag-
fræðflegan grundvöll þess, að
hjer yrði lifað.menningarlífi. —
Ekki er því heldur gleymt, að á
þessu tímabili hófst ennfremur
mikil grósÞa í skáldmentum
þjóðarinnar. Myndlistin ein, þar
sem þó var ýmisl og merkilegs
j að minnast frá eldri tímum varð
I hornreka og að heita mátti ut-
an garðs í framsóknarbaráttu
j þjóðarinnar fyrsta áfangann. •—
Það var ekki fyrr en síðar, að
sú listgrein tók að eflast, og
þar er Einar frá Galtafelli hinn
mikli brautryðjandi. Saga Ein-
1 ars Jónssonar er svo samofin
i
( menningarbaráttu íslensku þjoð
j arinnar, að fyrir þá sök eina
hlýtur hún að verða at-hyglis-
verður lestur.
3.
Fyrir 60—70 árum var hag-
ur íslendinga enn svo þröngur,
að æsku nútímans mundi þykja
fimum sæta ef hún kynntist
slíku, og er naumast von að
ímyndunarafl hennar hrökkvi
til að setja sig í spor þeirra
manna, sem þá löptu dauðann
úr skel. Um þær mundir sóttu
nokkrir be;.-'.u listamenn þjóð-
arinnar um smávægilega styrki
af opinberu fje, til að geta
helgað listinni lítið eitt meira
brot af kröftu-m sínum. Lengi
vel voru allar slíkar styrkbeiðn
ir felldar, — þjóðin hafðí ekki
efni á því að lifa menningar-
lífi. Ef maður flettir í þingtíð-
indum frá árunuii 1880—1890,
má sj-á þar fellda hverja tillög-
una á fætur annarri, um 500
eða 600 króna styrk til manna
eins og Gröndals, Steingríms,
Aíatthíasar og Gests Pálssonar.
En um fjSwwtíu árum síðar
hafði það ævintýri gerst með
þjóðinni, -að íslenska ríkið var
búið að koma upp myndarlegu
listasafni yfir öll verk Einars
Jónssonar, og hafði áður styrkt
hann og heiðrað með fjárveit-
ingum í mörg ár, þó að síst
væri það um verðleika fram.
Slík ævintýri geta orðið til hjá
þjóð, sem vaknar, og tekur loks
loks að vita hvað til hennar
friðar heyrir.
Það hefir vafalaust verið
nokkrum erfiðleikum bundið
hjá Einari Jónssyni, að rita ævi-
sögu sína, meðal annars vegna
þess, að hann hefur dvalið ára-
tugum saman erlendis og þá
raumast heyrt íslenska tungu
talaða löngum stundum. Auk
þess hefur það orðið hlutskifti
hans, að glima stöðugt við list-
grein, sem er allfjarskyld orðs-
ins list. Því er heldur ekki að
leyna, að heyrst hafa raddir, er
telja ævisöguna með öllu mis-
heppnaða, og telja að hún væri
betur óskrifuð en skrifuð. —
Þessa skoðun hygg jeg ranga.
Að vísu má ýmislegt að bókinni
finna, og ef til vill hafa margir
búist 'við veigameira riti, en
raun hefur á orðið. Hitt er einn
ig fullvíst, að ýmsar hugleið-
ingar Einars og margt hvað
í heimspeki hans, fer annað
tveggja fyrir ofan garð eða
neðan hjá ófáum börnum tutt-
ugustu aldarinnar. En hvað
sem um þetta er, þá munu þó
margir hafa lesið minningar Ein
ars Jónssonar gaumgæfilega og
tekið þeim fegins hendi, ekki
síst með tilliti til hins mikla
ævistarfs höfundarins.
4.
Einar Jónsson lýsir ýtarlega
SÁLMABÓKIN NÝJA
HIN nýja endurskoðaða út-
gáfa af sálmabók þjóðkirkj-
unnar er nú loks komin út.
Hefi jeg nýlega fengið hana
í hendur og að nokkru farið
yfir hana. Byrjar hún á lýsingu
á almennri guðsþjónustu í
kirkjunum, samkvæmt hinni
nýju og núgildandi helgisiða-
(’»ók þjóðkirkjunnar og er það
til mikils bóta frá fyrri hand-
! bókum presta og nokkur til-
breyting eftir árstíðum kirkju-
ársins. Þá er form fyrir skemri
j guðsþjónustu, er almennri helgi
dagaguðsþjónustu verður eigi
við komið, vegna fámennis eða
af öðrum orsökum. Þar næst,
hvernig síðdegisguðsþjónusta
skuli fram fara. Þá kemur
| fermingarguðsþjónusta, er verð
ur að vera nokkuð frábrugðin
venjulegri guðsþjónustu, svo að
hún taki ekki oflangan tíma.
Þar næst kemur form fyrir
barnaguðsþjónustur, sem nú
eru mjög farnar að tíðkast og
loks er gefin upplýsing um,
hvernig skemri skírn skuli fram
fara, þegar ekki er unt að ná
í prest, og var þess full þörf,
því að ýmsir voru og eru ófróð-
ir í því efni. Geta þeir hinir
sömu flett upp í sálmabók sinni
og farið eftir þeirri leiðbein-
ingu.
Þar næst kemur efnisyfirlit,
er skiftist, 1. í sálma um höf-
uðatriði kristindómsins, 2.
tímaskiftasálma, 3. tækifæris-
sálma og 4. lofsöngva og fyrir-
bænir.
Síðast í formála sálmabók-
arinnar er tilvisun til sálma út
af guðspjöllum og pistlum helgi
dagannaa.
í þessari nýju sálmabók eru
687 sálmar í stað 650 í þeirri
eldri. Mjer hefir ekki unnist
tími til að athuga hvaða sálmar
hafa verið feldir úr, en hins-
vegar eru allmargir nýir sálm-
ar teknir upp í bókina, er áður
voru prentaðir í viðaukum og
búnir voru að ná hefði og oft
sungnir í kirkjum landsins. —
Fyrsti sálmurinn í bókinni er
Guð vors lands og átti það sann
arlega vel vlð og næsti: Þú
mikli, eilífi andi, eftir líavíð
Stefánsson, sem er þrunginn af
skáldlegri andagift. Allmörgum
sálmum eftir Hallgrím Pjeturs-
son hefir verið bætt við, sem
að sjálfsögðu er til mikilla bóta,
þar á meðal hinn indæli and-
látssálmur hans: Guð komi
sjálfur nú með náð. Þá hefir
verið leiðrjett í sálminum: Allt
eins og blómstrið eina í síðasta
versi orðin: „Kom þú sæll,
þegar þú vilt“, í stað; „Kom þú
sæll þá þú vilt”, sem er rjett
‘ eftir frumhandriti skáldsins. í
I þessu sambandi má geta þess,
' að einnig hefir verið leiðrjett
í sálminum: Faðir andanna,
| orðin „syndi slít helsi“, í stað
sundur slít helsi, eins og skáld-
ið sjálft hafði það. Af nýjum
sálmum í sálmabókinni má
nefna: Bjargið alda, borgin
mín. Drottinn vakir, drottinn
vakir. Fögur er foldin. Hvað er
hel. Hve sæl, ó hve sæl. Hærra
minn guð til þín. Lýs, milda
ljós. Sál mín, bíð þú, bið og
stríð þú. Skín guðdómssól.
Starfa, því nóttin nálgast. Þín
náðin drottinn o. fl.
Að sjálfsögðu eru fleiri nýir
sálmar en hjer eru nefndir, sem
mikill fengur er að hafa fengið
inn í bókina, þó mjer hafi ekki
unnist tími til að athuga það.
Allmargir nýir höfundar hafa
bæst við hin eldri sálmaskáld
og er höfundarnafn prentað
neðan við hvern sálm; tel jeg
það til mikilla bóta, því að ©ft
var maður að gá að höfundar-
nafni, er sálmarnir voru sungn
ir, sjer til fróðleiks og ánægju.
Þegar sálmabókarnefndin var
skipuð heyrðust óánægjuradd-
ir um val nefndarinnar, en
hvað sem um það er, þá er ekki
hægt að segja annað en það, að
nefndin hefir leyst störf sín af
hencii með prýði og sýnt alúð
og vandvirkni í'starfi. Biskup-
inn hafði þegar í upphafi orð
á því, að nýja sálmabókin
skyldi verða betri hinni fyrri.
Sú hefur líka orðið raunin á
að mínu áliti og vil jeg því að
síðustu færa biskupi og nefnd-
armönnum bestu þakkir fyrir
vel unnið starf í þágu islenskr-
ar kristni. Hin nýja sálmabók
mun lengi verða þjóðinni til
blessunar í sorg og gleði og
vissulega er sálmabókin sú bók,
er allir þurfa að eiga. Verð
hennar er líka svo í hóf stilt
að sögn (kr. 20.00) að flestum
mun auðvelt að eignast hana.
Jeg hefi nú farið fljótt yfir
sögu um sálmabókina, því að
vissulega mætt imiklu meira
gott um hana segja, telja upp
þá höfunda (sálmaskáld), sem
við hafa bætst o. fl., en jeg
sleppi því að sinni, því að jeg
þykist vita, að um hana muni
rita mjer miklu færari andlegr-
ar sjettar menn. Eru línar þess-
ar aðeins ritaðar til þesS að
vekja athygli almennings á
þessari merku og ágætu bók.
Pastor emcritus.
bernsku sinni. Ólst hann upp
við smalamennsku og önnur
sveitastörf, eins og þau tíðkuð-
ust á Suðurlandi fyrir 60—70
árum. Ekki man Einar fyrr eft-
ir sjer en hann hóf að pára
og teikna, telgja trje og steina.
. Margt var það í umhverfinu,
sem orkaði á huga og ímýnd-
| unarafl hins listhneigða drengs.
I Hrikalegar hamragnýþur voru
^ ekki langt undan, og tóku stund
. um á sig hinar mestu furðu-
myndir. Sjer þess og nokkurn
stað á listaverkum myndasmiðs
ins, að hraunstrýtur og berg-
1 kastalar hafa orðið honum yrk
isefni, og má þar einkum benda
, á nátttröllið fræga í myndinni
,.Dögun“.
Á bernskustöðum Einars
J Jónssonar er landslag hrikafag-
urt og stórbrotið. Hekla og
Geysir mega bæði heit-a ná-
1 grannar. Fjallahringurinn allur
1 er tignarlegur og svipmikill, —
Tindafjallajökull og Eyjafjalla-
| jökull blasa við í suðvestur,
Hlöðufell, Bláfell og Jarlhettur
í norður, en í baksýn rís fagra-
hvel Langjökuls, og minnir á
töfra íslenskra öræfa. í suðri
eru Vestmannaeyjar og hillir
stundum uppi eins og dular-
eyjar austrænna helgisagna. —•
Sjálfur lýsir Einar Jónsson
fjallahringnum á bernskuslóð-
um sínum með þessum orðum:
„Hver tindur er sem þrung-
in einstaklingseðli, er hvergi á
sinn líka meðal annara fjall-
bunka. Eins og lifandi verur
virðast þessi fjöll vera skyni
gædd, máli og sjerkennum, en
engri löngun til að líkjast hvert
öðru.Nærð af brjóstum jarðelds
ins stigu þau á legg í öndverðu,
og um aldaskeið voru þau sorf-
in og meitluð af vatni, frost-
um og fellibyljum. Við gnötran
eldsumbrotanna hrundi af þeim
það, sem hrunið gat, það ,eitt
stóð eftir, sem mergheilast yar
og fastast hafði bergt á frum-
kraftaveig undirstöðunnar. —
Þannig mótaðist svipur þeirra
til máftar og tignar . . .“. .
Bernskuminningar Einars eru
skemmtilegasti og gildismesti
hluti ritsins. Stundum tekst
honum að bregða upp í fáum
dráttum lifandi myndum af
ýmsu því fólki, er hann þekkir
úr heimahögum. Svo virðist,
sem allt verði Emari óhægra
og meira um hönd, er hann tek-
ur að lýsa þeim mikla sæg af
mönnum, sumum heimsfræg-
um, er hann kynntist síðar á
lífsbrautinni. Er þá tæpt á helst
til mörgu, en fáu gerð slík skil,
að það festist verulega í minni.
En þeir, sem halda því fram,
að hvergi sje bitastætt í bók-
inni, ættu að lesa frásögnina af
Lárusi Pálssyni lækni. Hún er
ágæt.
5.
Einar Jónsson rekur nokkuð
þá sögu í bók sinni, hverja bar-
áttu hann varð að heyja við
fátækt, misskilning og andleg-
an kotungsskap, og hvernig
I honum tókst að brjótast áfram
á listamannsbrautinni, þótt oft
1 væri róðurinn þungur. — Hann
gat aldrei fengið sig til að
Framh. á bls, 12