Morgunblaðið - 29.01.1952, Blaðsíða 9

Þriðjudagur 29. janúar 1952
MORGUHBLAÐIÐ
9 ]
Á fundi h|á félaga Stalin íg trúi rðdsjármiðuniiini betur
Eínvaldurinn hóf upp rausf en eigin útieikninpm — Laxfoss
sína og á augabragði voru strandaði 10 mín. eftir mhm
ráðin örlög heillar þjóðar
GREIN sú, sem hér fer á eft-
; ir, er fyrsta frásögnin af
[ mjög mikilsverðum fundi í
' Kreml. Er taiið, að fundur
i þessi hafi haft djúptæk áhrif
i á gang heimsmálanna. Á
1 fundinum, sem haldinn var
sjö mánuðum áður en Rúss-
í ar hremmdu Tékkóslóvakíu,
1 sagði Stalin tékkneskri sendi
i nefnd það ofur blátt áfram,)
i að Tékkóslóvakía gæti ekki
! orðið aðili að Marshall &•'>-
/’ stoðinni. Jafnframt tjáði
! hann nefndarmönnum, að
!■ ætlun sín væri að teygja yfir
ráðasvæði Rússa yflr Evrópu
og Asíu. Hins vegar yrði
Bandaríkjamönnum ekki
! Ieyft að seilast til yfirráða
utan vestara hehning jarðar.
Það er eingöngu að þakka mjog
.þugdjörfum manni, Arnhost Heid-
rich að nafni, að þessi ummæli
Stálins hafa borizt oss til eyrna.
Heidrich þessi var háttsettur
embættismaður í tékkneska utan-
ríkisráðuneytinu og náinn vinur
utanríkisráðherrans Jan Masarýk.
Á styrjaldarárunum hafði hann
verið foringi neðánjarðarhreyf-
ingarinnar tékknesku, sem barðist
gegn Þjóðverjum, en kommúnisti
var hann ekki. Að lokum tókst
honum að flýja til Washington.
TIL RÚSSLANDS
Saga hans hefst júlídag nokk-
um á árinu 1947, þegar rússnesk
flugvél hefur síg til flugs frá
flugvellinum í Prag með tékkneska
sendinefnd innanborðs. Ferðinni
er heitið til Moskvu. Heidrich var
einn nefndarmanna. Fyrir nefnd-
inni var Klement Gottwald, for-
sætisráðherra, heitttrúaður komm-
únisti, sem dvalið hafði í Moskvu
öll stríðsárin og var því borginni
vel kunnur. Næstur Gottwald að
mannvirðingum var Jan Masaryk,
utanríkisráðherra, sonur hins
heimskunna stofnanda tékkneska
lýðveldisins.
Þótt undarlegt megi virðast,
var tilgangur fararinnar að ræða
samning milli Frakka og Tékka
um gagnkvæma aðstoð, ef til nýrr-
ar árásar Þjóðverja kæmi. En
þeim félögum var annað málefni
ríkara í huga. Nýlega höfðu Tékk-
ar þegið boð Breta og Frakka um
að koma til Parísar til viðræðna
um Marshall-áætlunína. Var þetta
með samþykki Gottwalds gert, en
nú lék þeim hugur á að vita, hvað
valdhafarnir í Kreml hefðu um
mál þetta að segja.
ÞEGAR KALLIÐ KEjVIUR
Er tíl Moskva kom, var þeim
Tékkunum ekið til snaturs ein-
býlishúss í úthverfi borgarinnar,
þar sem prýðilegur miðdegisverð-
ur var framreiddur. Meðan mál-
tíðin stóð sem, hæst, var Gottwald
boðaður á fund Stalins. Tveim
stundum síðar kom hann þjótandi
5nn í herbergi Heidrichs og var
mikið niðri fyrir.
„Heidrich", mælti hann, „höfum
við á nokkurn hátt skuldbundið
okkur til að gerast aðilar að
Marshal l-áætluninni ?“
Heidrich fullvissaði hann um, að
ennþá væri um engar skuldbind-
ingar að ræða frá Tékka hálfu.
Gottwald settist niður og varp
öndinni léttara. Honum hraus hug-
tir við því að vera staðínn að ó-
sannsögli gagnvart yfirboðara
sínum.
Síðan kallaði Gottwald meðíimi
tiefndarinnar saman. Alvarlegur
í bragði skýrði hann þeim frá því,
að klukkan ellefu um kvöldið ættu
J>eir að hlýða á mál Stalins.
í KREML
Heidrich segpr svo frá, að kast-
Ijósum hafi verið beint að þeim
félögum, strax og hallarhliðin í
Kreml lukust upp. Síðan hófst
langdregið ferðalag um ganga og
skrifstofur, þar sem þungbúnir
leynilögreglumenn stóðu I hverju
skoti. Að lokum gekk hver og einn
undir nákvæma lögreglurannsókn,
en síðan var þeim vxsað inn í
Sjórétlur tók málið fyrir í gær
látíð ykkur slíkt til hugar
koma“. ÞAÐ KOM FRAM í Sjórétti Reykjavíkur i gær, er hann tók til
Þegar hér var komið, greip rannsóknar strand vélskipsins Laxfoss, að skipið strandaði um það
Gottwald fram i og var fljót- bil 10 mínútum eftir að hafa fengið radsjámiðun frá Reykjafossi.
mæltur. vísu höfum við Xaldi sá yfirmanna á Reykjafossi, er þessa miðun gaf upp, að Lax-
þegið boðið, en það táknar foss hefoi verið við Akureyjarbauju. Skipstjórinn mun sjálfur hafa
engan veginn, fð við höfum að hann væri á sveimi allmiklu norðar, eða milli bauju númer
Marshall á^etfunbmP* * ** * sí° °® ®tta’ sem eru a lelðrnnl uiilli Akraness og Reykjavíkur.
Stalin virti Gottwald ekld ! sjóprófin í Laxfoss-málinu hóf urs, en nú var snúið til norðaust-
viðlits, og þess sáust engin ust um hlukkan 2,30. — Forseti
merki, að hann hefði heyrt, dómsins er ísleifur Arnason,
hvað hann sagði. ^ ^ ! borgardómarafulltrúi, en með-
„Þið verðið að skitja“, tók dómendur þeir Hafsteinn Berg-
hann aftur til máls, „hver þórsson og Jón Kristófersson,
tilgangur Marshall-áætlun- skipstjóri.
arinnar er. Bandarikjamenn 1
eru staðráðnir í að koma í í SÆMILEGU VEÐRI
veg fyrir þjóðfélagslegt hrun FRÁ AKRANESI
í ríkjum Vestur-Evropu. Þeir I v
„th cér oS Skipstjormn, Þorður Guð-
Gottwald
látlaust fundarherbergi. Þar var
aðeins eitt stórt borð og nokkrir
leðurklæddir stólar.
I herberginu voru þrír menn —
Bodrov, starfsmaður utanríkis-
þjónustunnar og jafnframt túlk-
ur; Molotov, óblíður á manninn að
vanda, og svo sjálfur einræðis-
herrann. Eftir stuttar kveðjur,
tók Stalin sér sæti við enda borðs-
ins.
Auðvitað var engum leyft að
ætla sér jafnvel að styrkja
þessi ríki eftir megni. Og
til þessa liggja ýmsar ástæð-
ur. . ■
í fyrsta lagi hyggjast Banda-
ríkjamenn renna nýjum stoðum
undir þjóðfélagskerfi sitt. Ráða-
menn þar í landi vita mæta vel,
að efnahagslegt hrun verður ekki
umflúíð; hins vegar reyna þeir
eins lengi og auðið er að koma
í Veg fyrir að kreppan skelli á.
í þessu skyni senda þeir offram-
leiðslu sína til Evrópuríkjanna. Ef
Tékkar veittu þessum framleiðslu-
vörum móttöku, gerðu þeir því sitt
til að hindra, að kreppan skelli
á í Bandaríkjunum. Slíkt athæfi
er andstætt hagsmunum Sovét-
ríkjanna og bandamanna þeirra“.
Stalin lagði ríka áherzlu á orð
sín. Það var auðheyrt, að það sem
Stalin sagði, var ekki beinlinis í
áróðursskyni mælt; hann trúði því
sjálfur statt og stöðugt.
„Annar megintilgangur Banda-
ríkjamanna með Marshall-aðstoð-
inni“, tók Stalin enn til máls, „er
mundsson, mætti fyrstur fyrir
réttinum. Hann skýrði svo frá,
að er Laxfoss fór frá Akranesi
klukkan 8,30 að kvöldi þess 18.
jánúar, hafi verið sa®milegt veð-
ur, svo að ekki var a.m.k. nein
ástæða til þess að fresta för skips
ins.
Segir ekki af ferðum Laxfoss
fvrr en komið er rétt fram hjá
bauju númer 8, að veðrið skall
á mjög snögglega. Þegar skipið
var statt fyrir opnum Kollafirði,
var komið aftakaveður og stór-
hríð.
Skipstjóri var nú spurður af
dómendum, hvort ekki hefði ver-
ið ráðlegt, að snúa aftur til Akra-
ness. — Svaraði hann því til, að
í slíku veðri væri ógjörningur að
leggja að bryggju þar, en auk
þess logaði ekki á innsiglinga-
ljósum þar vegna rafmagnsbil-
unar.
LÁ VIÐ ÁREKSTRI
Eftir þetta sá varla út fyrir
borðstokk skipsins vegna hríðar
tryggja sér yfirburðaaðstöðu og myrkurs fyrr en kl. 6 næsta
í Vestur-Evrópu á sviði verzlunar
og stjórnmála“. Bandaríkjamenn
hefðu í hyggju að „skapa sér
valdaaðstöðu“ (þannig kómst hann
oft að orði), ekki aðeins í Evrópu,
heídur einnig í Asíu.
„Takist Bandaríkjamönnum að
koma fyrirætlunum sínum i kring,
urs. Fóru í þetta sennil. 3 mín.
Var síðan siglt í 10 míu. með mjög
hægri ferð, en klukkan 23,53
strandaði Laxfoss. Skipstjóri
skýrði frá því að hann hefði ekki
haft hugmynd um hvar harin
væri staddur er skipið strandaði.
Enda var dimmviðrið svo mikið,
að ekki sá í klett, sem var í 30
metra fjarlægð. Við vissum hvar
við vorum er Akranesmiðunar-
stöðin og Þór hafði miðað okkur
út, að skipið hefði strandað.
ENGAR MDDANIR ÚR LANDI
DÝPTARMÆLIRINN
BILAÐUR
Skipstjórinn var nú spurður
að því, hvort hann hefði ekki
beðið um miðun frá Akranesi eða
Reykjavík meðan á siglingu stóð.
Skipstjóri kvað nei við. — Taldi
miðun Akranesstöðvarinnar ekki
koma að gagni og hann hafi ekki
fengið miðun þaðan eða frá
Reykjavík.
Dýptarmælir skípsins var í ó-
lagi, enda vangæfur í vondum
veðrum. Einu sinni var lóðað, en
það er mjög ónákvæm mæling,
sem kunun.gt er í ofsaveðri. Þá
var skipið á rúmlega 20 faðma
dýpi.
Dómendur spurð’u skipstjórann
að því, hvort ekki hefði verið
öruggara að halda kyrru fyrir
við bauju 8.— Þá svaraði skip-
stjórinn því til, að skyggni hafi
verið enn það gott, er hann íór
fram hjá baujunni, að auðvelt
hefði átt að vera að sjá bauju 7
og þá hefði verið hægt að halda
þar kyrru fyrir unz birti til, en
morgun. Skipstjóri bætti því hér
við, að síðar um kvöldið, um kl.
22,30, er skipinu var siglt til suð-
austurs, hafi hann sem snöggvast i Sgm fyrr segir brast veðrið á áður
séð Ijós á skipi til stjórnborfia;enkomiðvarþangað_
við Loxfoss. — Af frásögn
skipstjórans mátti ráða að þetta TALDI HÆTTULEGT AB
skip hafði farið svo nærri, að við . REYNA AÐ BAKKA
mun það auðvitað
skaða Sovét- ilá að t*au rækjust saman.
Var
Eftir að skipið strandaði og
ríkin og fylgiríki þeirra“. Því
næst bætti hann við, næstum dap-
urlega: „Ég fæ því ekki skilið,
hvers vegna tékkneska stjórnin
skrifa hjá sér til minnis. En þeg-' hefur látið sér til hugar koma,
Laxfossi sveigt aftur fyrir það til skipstjóri varð þess var að leki
stjórnborða. Virtist skipstjóran- var kominn að því, taldi hann
um á Laxfossi þetta skip vera.á sig ekki hafa þorað með 14
leið inn Kollafjörð. Telur hann, j farþega innanborðs, að gera til-
ar eftir fundinn hittust þeir Heid-
rich og Horak, tékkneski túlkur-
inn, og skrifuðu hjá sér, það sem
Stalin hafði sagt, meðan þeim var
enn í fersku minni. Því næst
samdi Heidrich nákvæma skýrslu
um allt það, sem fram hafði far-
ið á fundinum. Var hún síðar af-
hent tékkneska utanríkisráðuneyt-
inu. Eftir flótta sinn endursamdi
Heidrich skýrslu þessa, og er það
trú skynbærra manna, að honum
hafi tekizt það með ágætum.
1 lýsingu sinni á einræðisherr-
anum notar Heidrich orð, sem
Ameríkumenn munu ef til vill
furða sig á. Það er orðið „föður-
legur“. Framkoma Stalihs minnti
á velviljaðan skólakennai'a, sem
i'eynir að aga óþekka krakka. Þá
sjaldan, að Heidrich horfði beint
í augu Stalins, sá hann bregða
fyrir glampa, sem honum fannst
bera vott um óþrjótandi en misk-
unarlausa orku.
STALIN HEFUR ORÐIÐ
Stalin hóf mál sitt formála
án þess að hafa haft hugmynd
um það þá, að hér hafi v.arðskipið
Þór verið á ferðinni, á leið inn
Kollafjörð að leita vars. Radar-
tæki varðskipsins bilaði í veðr-
inu.
Vegna dimmviðris sá ég aldrei
bauju nr. 7, sagði skipstiórinn.
að Tékkar yrði aðilar að Marshall-
aðstoðinni".
Tékkarnir voru þögulir.
ÖRLAGARÍK FYRIRÆTLUN
Stalin hélt áfram: „Það er ekki
aðeins andstætt hagsmunum okk;- Það var ætlan mín, að hringsóla
ar, að Bandaríkjamenn nái að á þessum slóðum, milli baujanna
skapa sér valdaaðstöðu í Evrópu. númer 8 og 7, unz rofaði til.
Við eigum að setja okkur það tak- 1
mark að koma í veg fyrir slíkt1'. RADSJÁR-MIÐANIRNAR
Því næst mælti Stalin þessi örlaga- — STRANDIÐ
þrungnu orð: „Fyrsta hlutverk E8 fékk tvær radsiármiðanir
okkar á að vera að rífa- niður frá Reykjafossi, er lá úti á ytri
yfirráð Randaríkjamanna í höfninni, sagði skipstiórinn. Við
Evrópu. Þegar því er lokið munu Þá fyrrl> er ég fékk um klukkan
Bretar og Frakkar ekki hafa nægi-
legt bolmagn til að veita mót-
stöðu“.
Heidrich og Ilorak báru vand-
iega saman þýðingar sínar á þess-
um örlagaríku orðum til að ganga
úr skugga um, að þeir hefðu skil-
ið rétt. Komust þeir að þeirri nið-
urstöðu, að nákvæmast væri að
nota tékkneska orðið „obdourati"
fyrir rússneska orðið, sem Stalin
notaði um að „rífa niður“. En
15 mín. gengin í 11 um kvöldið,
hafði ég ekkert við að athuga.
Klukkan 23,40 fæ ég enn radsjár-
miðun frá Reykjafossi. Ég var
sjálfur í vafa um útreikninga
mína á siglingu skipsins, raeði
skipstj.órinn. Reykjafoss gaf mér
upp, að við værum við Akur-
eyjarbauju. Með sjálfum mér Iró
ég þessa miðun Reykjafoss í vafa,
en taldi mig þó verða að treysta
radsjá skipsins og fór eftir henni.
Nokkru áður en ég fékk þeSsa
miðun, var ég kominn á íremsta
„obdourati" táknar fremur hæg-
laust, með þessum orðum:|fara eyðileggingu en bráða tor- hlunn með að breyta stefnu skips
,,Mér hefur verið tjáð, eá þið tímingu. ins alveg. Sigla beint til nofðvesx-
hafið þegið boð um að koma
til Parísar til viðræðna um
Marshall-áætlunina. Ég skil
ek!:i, hvers vegna þið hafið
„Við verðum að gera allt, sem urs En'er ég fékk þessa radsjár-
í okkar valdi stendur, til að ná miðun hjá Reykjafossi, hætti ág
þessu takmarki", mælti Stalin. við það. Var nú skipinu snúið við.
Framh. á bls. 12. Þao haíði veriö á siglingu til suð-
raun til að bakka skipinu út af
skerinu. Um morguninn er bjart
var orðið og skip komin á vett-
vang reyndi hann að ná skipinu á
flot, en árangurslaust.
Skipstjóri skýrði að lokum
dómendum frá því að hann hefði
verið á stjórnpalli allan tímann
þar til hann yfirgaf skipið um
klukkan 10 á laugardagsmorgun
19. jan. Voru þá allir skipsmenn,
13 að tölu og farþegar, 14, komnir
í land. Sagði hann björgunarstarf
ið hafa gengið svo vel, að enginn
svo mikið sem vöknaði í fætur.
— Þegar Laxfoss strandaði var
hann með -sex til sjö tonn af ný-
mjólk til Reykjavíkur.
★
Yfirheyrslur héld uáfram til
kl. 7.30 í gærkvöldi. — Aðrir
yfirmenn skipsins gáfu réttinuna
skýrslu. Var frekari sjóprófum
frestað þar til á miðvikudaginn
kemur.
VONLAUS
Þórður Guðmundsson, skiil-
stjóri, skýrði Mbl, svo frá í gær,
að hann teldi litla sem enga von
til að skipinu yrði bjargað.
Námugröftur Kanada
OTTAWA — Á s. 1. ári grófu
Kanadamenn úr jörðu mikilvæg
efni til hernaðarframleiðslu að
verðmæti 1.200.000.000 dollara.