Morgunblaðið - 15.03.1952, Blaðsíða 7

Jl.augardagur 15. marz 1952
MORGVNBLAÐIÐ
v 1
VAÐ ES A BAK VEÐ
UÐE
„BARÁTTAN UM OLlUNA“ hef-
ir stundum verið talin þýða það
eama sem barátta um heimsyfir-
ráðin. Og víst er um það, að olían
liefir aldrei verið nauðsynlegri afl-
gjafi í styrjöld en nú, síðan her-
skip öll og flest vöruskip nota
©líu í stað kola, síðan flugvélin
varð ómissandi hernaðartæki og
öndvegisfarartæki ailra þeirra,
sem þurfa að ferðast langt eða
flýta sér, og síðan bifreiðin og
brynreiðin útrýmdu hestunum við
dagleg störf og í hernaði. Alla
isíðustu öld byggðist vélamenning
mannkynsins nær eingöngu. á kol-
um, en vatnsorka og olía hafa
■ einkum fleygt henni fram á þess-
ari öld. Einkum olían, og hún
tnun halda öndvegissessinum þang-
að til annaðhvort tekst að búa til
afar létta rafgeyina eða framleiða
ódýra kjarnorku.
Bandaríkin eru enn mesta olíu-
framleiðsluland heimsins. Þar var
unnið 51.6% af heimsframleiðsl-
unni árið 1950, en næst var Ven-
ezuela með 14.9% og Rástjórnar-
ríkin með 7.4%. Fjórða í röðinni
var Persía með 6.08%.
EINA AUÐLÍND PEKSA
Þó að þetta sé að vísu ekki ncma
1/16 hluti heimsframleiðslunnar,
þá er það sú tekjulind, sem Persía
má ekki án vera. Um 80.000 vinn-
andi borgarar þjóðarinnar störf-
uðu hjá enska olíufélaginu í Persíu
og % alls útflutnings þjóðarinn-
ar er steinolía. Olían er Persum
álíka mikilvæg og okkur er fisk-
urinn.
En olíuvinnslan er í höndum
útlendinga, einkum Breta — í suð-
vesturlandinu — og Rússa, nyrst
í landinu, við Kaspíahaf. Fljótt
á litið mætti sýnast svo, sem bet-
ur færi á því, að Persar starfræktu
þessar auðsins olíulindir sjálfir
Og hefði arðinn af þeim óskiftan.
Eða hvað mundi íslendingum sýn-
ast, ef fiskveiðiflotinn væri út-
lend eign, rekinn með útlenda
hagsmuni fyrir augum, þó að
landsins börn fengi náðarsamleg-
ast að ráða sig' á skipin sem há-
seta og hafa atvinnu af fískverk-
un í landi?
En í þessu máli kemur annað
til athugunar. Hin fornfærga þjóð
Kyrosar, Dariusar og Xersex er
í menningarlegu tilliti eftirlegu-
kind, sem fór síhniggnandi alla
öldina sem leið. Þjóð örfárra for-
ríkra jarðeigenda og kaupmanna,
og fjölmargra ólæsra öreiga. Hún
hafði hvorki kunnáttu né fjár-
magn til að hagnýta sér olíulind-
irnar, er þær fundust í byrjun
þessarar aldar og þess vegna var
farin sú leið, sem tíðförnust er
eftirleguþjóðum er þær þurfa að
hagnýta auðlindir náttúrunnar:
enskt félag fékk sérleyfi til olíu-
vinnslu í suðvesturlandinu.
Það Var Breti sem fyrstur
manna fann olíulindimar í Persíu
©g árið 1909 byrjaði Anglo Persían
Oil Company (nafninu var síðar
hreytt í Anglo Iranian) að vinna
©líu. Hafði félagið þá fengið sér-
leyfi til olíuvinnslu á landsvæði,
sem var að stærð á við hálft annað
ísland. Hlutafé var 250 milljón
Bterlingspund, en raunverulegt
verð hlutabréfanna varð miklu
hærra, og fé það, sem félagið hef-
ír fest í fyrirtækinu, miklu meira
en hlutafénu ncmur. Anglo Iran-
5an hafði ótakmarkað lánstraust,
enda er enska ríkið eigandi að
meira en helmingi hlutafjárins.
Þegar Winston Churcbill var
flotamálaráðherra í byrjun fyrri
heimsstyrjaldarinnar kom hann
því fram, að ríkið eignaðist meiri
hluta í. félaginu. Hefir hann þó
aldrei verið talinn þjóðnýtingar-
maður, en persneska olían átti að
Verða „matur og drykkur" brezka
flotans, og hefir verið það hing-
að iil.
KJARABÆTUR
Samkvæmt fyrsta sérleyfissamn
ingnum skyldi sérleýfisgjaldið til
ríkissjóðs Persa nema ákveðnum
hluta af hreinum ágóða félagsins.
En 1933 var samningurinn end-
urskoðaður, afgjaldið var hækkað
og miðað við ákveðna borg-un, fyrir
hverja olíusmálest, sem framleidd
yiði. Þessi endurslcoðaði samning-
ur skyldi gilda til 1993.
Bretar hafa þótt fremur naum-
ir á afgjaldið og einkum fór þetta
að vekja óánægju í Persíu eftir
að olíufélög- í Bandaríkjunum
fóru að kaupa sér sérleyfi í
Arabíu. Ameríska ARAMCO-olíu-
félagið borgar Saudi-Arabíu á-
kveðið framleiðslugjald, og að auki
helming hreins ágóða félagsins
fyrir hvert ár. Persneska stjórn-
in bar sig upp undan þessu oftir
stríðið og fékk nokkrar kjarabæt-
ur: 45 milljón punda uppfcót í eitt
skipti fyrir öll, auk, árgj alds sem
aldrei yrði lægra en 17.5 milljón
pund.
Alls nema hinar beinu sérlcyfis-
greiðslur Breta meir.a en helmingi
af öilum ríkistekjum Persíu. Og
eins og áður segir nemur olían
% af öllum útflutningi landsins.
1 hittiðfyrra var þessi olíufram-
leiðsla yfir 32 milljón smálestir.
Það sem hér hefir verið sagt
um persnesku oliuna ætti að sýna
hve gildur þáttur hún er í efna-
hagslifi þjóðai'innar. Almenn land-
gæði eru fremur rýr í Persíu. All-
mikið af þessu landi, sem er 16
sinnum stærra en Island og elur
17 milljónir íbúa, er óarðbært
f jalllendi, en meginhlutinn há-
slétta, 1000—1500 metra. Lofts-
lagið þurrt, heit sumur og kaldir
vetur. Persar eru bændaþjóð og
sauðfjárrækt aðal atvinnuvegur-
inn. Norðvesturskikinn af land-
inu er frjósamastur og þar er
mikil ávaxtarækt og valmúa er
mikið ræktuð og ópíum útflutnings
vara; tóbak sömuleiðis. Korn
rækta Persar nægilegt til eigin
þarfa. Olían yfirgnæfir allt ann-
að. En í fjöllunum hafa fundist
ýmsir dýrir málrnar, sem geta
orðið auðlind með tímanum.
REÍPDRATTUR
STÓKVELDANNA
En olíudeilan í Persíu snýst um
fleira en oliu. Það var togstreyta
um Persíu löngu áður en nokkur
maður vissi um dropa af olíu þar.
1 síðustu hundrað ár einkum rnilli
Breta og Rússa.
Um fimm öldum f. Kr. ráku
persneökir herkonungar Medea úr
landi því, sem nú heitir Iran eða
iPersía og liófu ríkið til meiri vegs
^en það hefir nokkurntímá notið
fýrr eða síðar. Alexander mikli
■ svínbeigði þetta stórveldi og lagði
það undir sig ásamt allri Suð-
vestur-Asíu og í nokkrar aldir
gætti grískra áhrifa mjög í Persíu.
|en á fyrstu fimm öldunum e. Kr.
efldust Persar á ný og urðu aðal-
keppinautar Rómverja um yfirráð-
in yfir þeim hluta heimsins, sem
þá var kunnur. Þeirri blómaöld
lauk með því að kalífinn í Bagdad
lagði Persíu undir sig árið 638, og
Persar urðu ekki sjálfstæð þjóð
aftur fyrr en nm 1300. En þann
arf geymir þjóðin frá kalífadög-
unum að hún er nær <511 múhameðs-
trúar, þó að eigi játi hún hina
„einu sönnu trú“ (sunníta-trú).
Sjita-trú Persa er talsvert frá-
brugðin.
Ríkti blómaöld í Persíu frá 1300
og lengi fram eftir. Bókmenntir
og listir og vísindi þeirra hafa
orðið fræg í Vesturlöndum og Pers
ar voru kallaðir „Frakkar austur-
1 landa“. En upp úr aldamótunum
1 1800 færðist drungi yfir þjóðlíf-
ið, eigi ósvipaður og í Tyrklandi
á dögum hinna síðustu Tyrkja-
soldána, er farið var að tala um
j „sjúka manninn" í Mífelagarði.
i RÖSSAR KÍÐA Á VAÐIÐ
Itússakeisarar urðu fyrstir til
að nota sér magnleysi nágranna
síns og 1813 var Persíuhah þröngv
j að til að láta af hendi mikinn
j hluta norðvestan af landir.u, þar
j sem nú heitir Azei'beidsjistan, og
I meira fengu Rússar fimmtán ár-
um síðar.
Þegar á leið fór Ðretum að þykja
nóg um ásælni Rússa að norðan-
verðu. Um Persíu lá leið Rússa
inn í Indland, mesta hagsmuna-
svæði Breta. Og nú toguðust Bret-
ar og Rússar á um „hagsmuna-
svæði“ í þessu forna menningar-
ríki, eins og það væi'i frumstætt
villiþjóðarland. Og útlendingahatr-
ið fór að festa fætur í Persíu. Ár-
ið 1907 gerðu Rússar og Bretar
samning með sér og samþykktu
að í norðurhluta Persíu skyldu
Rússar hafa frjálsar hendur, og
Bretar í suðurhlutanum. Þessi
samningur var alls ekki borinn
undir Persa sjálfa. Og þeir hötuðu
báða samningsaðilana jafnt.
ÞÁTTASKIPTI
Þáttaskipti urðu í sögu Persa
1925, er gömlu konungsættinni var
vikið frá. Landið hafði fengið þing
ræði og almennan kosningarétt
karla áiið 1905, en allt hjakkaði
í sama farinu áfram. Það var ó-
r efað að fordæmi Tyrkja, sem
Persar losuðu sig við hina gömlu
j konungsætt, og nýi maðurinn, sem
átti að verða Kemal Atatyrk
j Persa, hét Riza Khan Pahlevi, her
maður eins pg Kemal.
| Hann var athafnamaður en mun
, hafa þótt þingið vera til trafala,
; því að1 brátt gerðist hann einráð-
ur og hinn versti harðstjoíö þoldi
I engin mótniæli og lét drepa and-
stæðinga sína. Verklegar frám-
kvæmdif sem hann hafði með hönd
um gengu seint, því að landið var
félaust og erfitt að fá erlend lán,
og umbætui' þær á félagsmálasvið-
inu, sem hann hafði lofað, lét
hann algerlega liggja í láginni.
Svo kom stríðið 1939. Riza lýsti
yfir hlutleysi Persa, en ,grunur
lék á. að hann væri hliðhollur
Þjóðverjum, og þýzkir snatar óðu
uppi og njósnuðu í Persíu hin
fyrstu tvö stríðsár.
Eftir að Þ.ióðverjar réðust á
Rússa í júní 1941 varð aðstaðan
önnur fyrir Persa. Þegar frá var
talin Murmansk var engin leið fær
inn í Rússland fyrir hjálp þang-
að frá Vesturveldunum nema um
Persíu — hlutlausa landið með
nazistaholla konunginn. ■— Og
skömmu eftir að Þjóðverjar fóru
inn í Rússland þótti það fyrirsjá-
anlegt að þeir mundu ráðast á
Persíu líka og hyggja á að kom-
ast til Indlands! Bretar og Rúss-
ar urðu fyrri til, tóku Persiu í
ágúst 1941 og settu Riza af og
sendu hann til Afríku, en þar dó
hann nokkrum árum síðar. —
Mohammed sonur hans var tek-
inn til konungs. Og Rússar og
Bretar settú her í landið, hvorir
á sitt „hagsmunasvæðio“, en lof-
uðu að verða á burt méð hann
innan 6 rnánaða eftir striðslok.
EFTIR STF.IÐID
Það var ekki fyrr en í marz
1946 að Bretar og Bandaríkja-
menn fóru með her sinn úr Persíu,
en Rússar sátu kyrrir. Tudeh-
flokkurinn, kommúnistafiokkur
Persíu hafði um skeið róið að
byltingu í Azerbeidsjan, en rúss-
neska setuliðið bannaði persnesku
stjórninni að skerast í. leikinn þar,
svo að Tudeh stofnaði ,,sjálfstætt“
ríki í Azerbeidsjan — rússneskt
leppríki. Seinna um sumarið komst
þó samkomulag á við Rússa —
þeir fóru með setuliðið úr land-
inu en Azerboidjan hvarf aftur
uridii' Persa. En í staðinn . fengu
Rússar' sérleyfi til aukinnar olíu-
vinnslu í Norður-Persíu. Olíu-
félagið þar er að vísu kallað
„rússneskt—persneskt“ en Rússar
hafa lagt til féð. En þegar kom
til þingsins kasta neitaði það að
samþykkja þennan olíusamning.
C-g nú hófst fyrir alvöru baráttan
fyrir því að Persar tæki olíu-
vinnsluna í eigin hendur. Fyrst í
stað voru það aðeins römmustu
.þjóðernissinnar og Tudehrflokkur-
inn sem reru að þessu, en þjóð-
nýtingunni. óx fylgi jafnt og þétt,
eða réttara sagt því, að olíuvinnsl-
an yrði innlend. Hitt skifti minna
máli hvort það væri ríkið eða inn-
lent félag, sem tæki við henni.
Sérstök olíunefnd var skip.uð í þing
inu og tillögur hennar gengu í
þá átt, að sérleyfissamningnum
við Breta yrði sagt upp og ríkið
tæki bótalaust allar eignir þess
í Persíu.
En áður en þessar tillögur komu
fram höfðu gerst atburðir í land-
inu, sem varpa ljósi yfir menn-
ingarástand þjóðarinnar:
Mohammed konungur hafði látið
gera sjö ára áætlun um ýmsar
framkvæmdir í landinu, en þær
sóttust seint, bæði vegna hatramra
flokkadrátta cg vegna fjárskorts.
Því að fjármálaspilling er mikil
í Persíu og mikið af olíupening-
unum ensku rann í vasa einstakra
valdamanna, sem spyrntu gegn
öllum umbótum í félagsmálum.
Jarðeigendurnir börðust gegn því
að verða að láta af hendi land i
smábýli og riku kaupmennirnir
viídu hafa verzlunina í einskon-
ar einokunarviðjum, eins og liðk-
azt hafði áður. Þessir flokkar réðu
mestu á þingi og auk þeirra ofsa-
trúarmenn, sem eigi vildu vita af
því, að neinar umbætur yrði í
félagsmálum, sem komu í bága við
trúarsetningar. Og fjórði flokkur-
inn var Tudeh, sem vill hafa allt
eftir rússneskri fyrirmynd en
fjandskapast við vestrænt þjóð-
skipulag.
ÞATTUR RAZMARA
Við þessa fjóra flokka átti Ali
Razmara að etja, er konungurinn
skipaði hann forsætisráðherra í
júní 1950, aðallega til að hrinda
7-ára áætluninni í framkvæmd.
Hann var íhaldsmaður en þó mikill
framfaramaður og ættjarðarvin-
ur. Einangrunarsinni var har.a
enginn en vildi halda vináttu vi5
stórveldin, fyrst og fremst að kom
ast að sáttum við .Rússa, en þar
var kali á milli eftir hersetuna og
Azerbeidsjandeiluna. Haustið 1950
gerði hann umfangsmikinn verzi-
unarsamning við Rússa. Til að af-
Stýra erlendum áróðri ,í landinu
bannaði hann útvarpssendingar
Ameríkumanna og Breta frá Teher
an, en Rússar héldu áfram aS
senda frá „frelsisstöðinni“ í Baku,
og sögðust ekki hafa nein umráíí
yfir henni. Það eru landflótta
kommúnistar frá Azerbeidsjan,
sem að henni standa.
AIi Razmara reyndi og að halda
| sátt við Vesturveldin, og tókst að
fá sérleyfisgjöld Anglo-Iranian.
hækkuð. En andstæðingar hans,
frá hægri og vinstri kváðu hann.
hafa selt sig Bretum, en kenndu
Anglo-Iranian um öll vandræði
Persa. Ali Razmara rökstuddi af-
stöðu sina í olíumálinu með því
tvenr.u, að Persar gætu ekki borg-
að þær 800-—1400 iriillj. dala, sem
1 þyrfti til að taka eignir Anglo-
Iranian eignarnárni, og að engir
|af þeim 80.000 Persum, sem ynnu
hjá félaginu hefði tækmlega
(mermtun eða gætu tekið að sér
verkfræðingsstöðu og gætu Pers-
t ar því ekki rekið olíuvinnsluna
sjálfir.
j Ali Razmara var myrtur 7. mar2E
í fyrra af ofstækistrúarmanni úr
flokknum „Krossfarar ÍSlams“.
Það er enginn vp.fi á að þessi
flokkur stóð að morðinu, en Tudéht
vissi um hvað í ráði var, því að
hótun um morðið var send frá
útvarpsstöðinni í Bakú viku áður.
Átján dögum eftir að Razmara
| var myrtur var innanríkisráð-
herrann í stjórn hans myrtur
líka, Abdul Hamid Zanganeh, og
konunginum og ýmsum háttsett-
um mönnum var hótað lífláti.
nú varð verkfall á öllum vinnu-
stöðvum Anglo Irahian og blóðs-
úthellingar og brennur í olíu-
stöðinr.i í Abadan. Stjórn
Hussein Ala, sem tók við áf 'Ali
Razmara gat ekki við neitt ráðið,
og gafst u'pp eftir þl'já rnánuði.
ÞATTUR MOSSADEQS
Þegar leið á sumardð var sýnt
að engri stjórn yrði vært nema
hún tæki skilyrðislaust jákvæða
afstöðu til þjóðnýtingarinnar í
samræmi við álit olíunefndar-
innar, sem birt hafði veríð nokkr
um klukkustundum eftir að Ali
Razmara var myrtur. Dr.
Mohamed Mossadeq hafði lengi
verið einn af ákveðnustu fylgj—
endum þjóðnýtingarinnar, og er
hann tók völd mun hann hafa
gert sér von um að fá bæði fé og
kunnáttumenn til framkvæmd-
anna hjá Bandaríkjamönnum.
Það brást og þá var um tvennt að
velja: að semja við Breta eða
Rússa, en hvorttveggja gat kost-
að hann líf-ið, og það vissi hann.
Þess vegna hætti hann sér ekki
út fyrir þinghúsdyrnar um tíma
í sumar. Hann fór vestur um haf
til að tala máli sínu hjá UNO og
Bandaríkjastjórn. Einhvern á-
drátt fékk hann um fé hjá síðar-
nefndum, en hann nær skammt,
því að það munar um olíupen-
ingana í ríkissjóði Persa. Ríkið er
fjárþrota, því að olían er hætt að
renna.
Ýmsar leiðir út úr ófærtmni
hafa verið nc.fndar. T. d. áð
sænsku samvinnufélögin beittu.
sér fyrir stofnun aðþjóðafélags-
skapar til að vinna persnesku olí
una. Eða að Alþjóðabankinn
Frh. á bls. 12.