Morgunblaðið - 15.12.1957, Síða 23

Sunnudagur 15. des. 1957
llORfílJA’nt 4Ð1Ð
23
Dr. Magnús Jónssön
Einars saga
Ásmundssonar
Arnór Sigurjónssom: Ein-
ars saga Ásmundssonar. —
Fyrra bindi: Bóndinn í
Nesi. —— Bókaútgáfa Menn-
ingarsjóðs.
ARNÓR SIGURJÓNSSON er stór
lega fróður um þingeyska menn-
ingu aldarinnar sem leið, ag hefur
sú þekking komið honum að góðu
haldi í ritgerðum og bókum, sem
eftir hann hafa birzt. Hef ég ver-
ið að vona að hann sneri sér að
því að rita um þingeyska menn-
ingu geysistóra bók, án þess að
taka sér nokkurt annað tilefni.
Þessa leið hefur hann -þó ekki val-
ið enn, heldur kosið sér Einar í
Nesi og sögu hans að tilefni.
í þessu verður hver að fara
eftir sínu höfði. En ekki er Einar
verulega heppilegur fulltrúi, því
að hann var einmitt sérstakur og
ólíkur sínu umhverfi eftir því sem
einstaklingi er mögulegt. Hann er
þvei'summaður, og þó vitanlega
ekki óháður þeim jarðvegi, sem
hann spratt úr. 1 bessu er Tryggvi
Gunnarsson miklu heppilegri full-
trúi síns tíma og síns umhverfis.
Þetta veldur því, að í þessum
fyrri hluta ævisögunnar gætir
Einars sjálfs næsta lítið móts við
umhverfið og „ævisagan" sjálf
gengur hægt fram. En höfundur
hefur frá nógu að segja og bókin
er fróðleg þeim, sem kynnast vilja
þessum tíma, og mér finnst hún
skemmtileg, eins og annað, sem ég
hef lesið eftir Arnór.
Fyrsti kafli bókarinnar er um
uppruna Einars og æskuár. Rekur
höfundur sögu forfeðra hans nokk
uð og þó í hófi, sem vera ber.
Stappar oft nærri því broslega,
þegar ættir eru raktar frarn um
siðaskipti og þar leitað einhverra
skapeinkenna. Arnór hefur frá-
sögn sína á Jóni Kolbeinssyni,
langafa Einars í Nesi. Er það
freistandi því að ýmis einkehni
Einars sýnast búa þar, ’þótt ekki
verið fullyrt um erfðina, til dæm-
is fíkn Þóris í bóknám og erlend-
ar tungur, þó að þjóðsagan geri
það allt sögulegra, svo sem um
steininn í askinum. Þá er og gam-
an að athuga ættarfylgjumar í
Birni í Lundi, afa Einars, stríð-
lyndið og ðviljann að láta í minni
pokann fyrir heldri mönnum,
nokkurs konar minnimáttar-
kennd, sem birtist jafnvel í upp-
reisn gegn Kristjáni br-óður hans,
af því að hann fann yfirburði
hans.
Mér þykir höfundur skeyta of
Ktið um að láta skýrt koma fram
fæðingardaga og þess háttar,
vegna þeirra, sem um slíkt vilja
fræðast. Meira að segja verður að
leita með logandi Ijósi að því, hve
nær sjálf söguhetjan er fædd. Um
það er getið sem hreint aukaatriði
1 sambandi við búferlaflutninga
foreldra hans og t.d. um fæðingar
dag Gísla, hálfbróður Einars með
síðari konu Ásmundar, held ég,
að ekki sé getið yfirleitt. Þetta er
ekki neitt aðalatriði, en fyrir þá,
6em bó'kina nota til frððleiks eða
sem heimdld, er mikill fengur í að
hafa öll þess háttar vegamerki
sem glöggvust.
Þessi kafli um forfeður Einars
er skemmtilegur og dregur höf-
undur upp myndir merks fólks,
ekki ósvipað því, sem hann hefur
dregið upp í upphafi bókarinnar
um hundrað ára sögu samvinn-
unnar á íslandi. Að vísu eru þess
ar myndir með þeim skemmtilega
þjóðsögublæ, sem einkennir ná-
lega allan þann fróðleik, sem geng
ur um meðal fólksins og er skráð-
ur af því, og er athyglisvert, hve
lí'kt þetta virðist vera, hvar sem
borið er niður. Gamansamar
kersknisögur, kryddaður vísum og
smellnum tilsvörum. Hér er stofn
lslendingasagna. En hvað sem er
um þjóðsögublæinn, þá eru hér
myndir af mönnum, dregnar en
ekki Ijósmyndaðar, og geta því
verið hvort sem verkast vill, lík-
ari eða ólíkari en ljósmyndir. Er
vel að þessum sögum sé haldið til
skila og oft munu þær vera sann-
ari en líkræður eða Andvara-
greinar, sem því miður verður oft-1
ast að leggja að jöfnu, báðar góð
ar en oftast án skugganna.
Hér eru þessar sögur því gagn-
legri, sem þær varpa ekki svo litlu
ljósi á þann, sem frá skal segja.
Og þegar um Einar í Nesi er að
ræða, hefur blóðið ráðið meiru en
uppeldið. Fara og litlar sögur af
uppeldi Einars aðrar en þær, sem
heimilishagir segja frá, og heim-
ilið er alveg eins og norðlenzk
efnaheimili í sveit voru á þessum
tímum. Bústörfin taka til sín mest
af. tímanum. Bækur eru fáar og
helzt notaðar til síns brúks á kvöld
vökum, guðsorðabækur og forn-
sögur. En áhrifin frá efnaheimil-
inu hafa hlaðið undir eðlisein-
kenni Einars. Hann er ekki kot-
ungur.
Já, áhrifin. Menn virðast vera
misjafnlega áhrifagjarnir. Flest
virðist benda á, að Einar Ás-
mundsson hafi farið sinna ferða,
og látið annað eiga sig. Þetta kem
ur meðal annari. fram í því, að
hann sýnist komast í furðulítið
samband við þá menn, sem flestir
aðrir dáðu mest. Svo er t. d. um
Einar og séra Þorstein Pálsson á
Hálsi. Og þó dvelst Einar fjög-
ur ár á næmustu árunum í nánd
við Háls, þegar hann er að nema
silfursmíði af Indriða á Víðivöll-
um.
Það er einnig næsta merkilegt,
að Einar, þessi dæmalausi bóka-
maður og námshesbur, sem allur
virðist vera ein samfelld skynsemi,
skyldi ekki ganga menntaveginn,
sérstaklega þar sem hann var svo
heppinn að hafa sæmileg efni til
þess. Verður þetta sjálfsagt
aldrei skýrt né skilið, úr því að
hinn lærði höfundur þessarar bók
ar hefur ekki fundið ástæðuna.
Kemur hér ef til vill fnam þessi
dæmalausa einþykkni Einars, að
vilja ekki vera eins og aðrir. —
Hann segir í bréfi frá Kaupmanna
'höfn: „Það er mér mjög fjarri
skapi að stunda það, sem ekki má
heita annaó en heimska ein og ó-
þarfi“. Hver veit nema venjuleg-
ur skólalærdómur hafi heyrt þar
undir í huga hans á ungdómsár-
unum. Aftur á móti getur höfund
ur rakið með miklum líkum leið-
ina frá Víðivalladvöl Einars til
kunningsskapar bans við Magnús
Eiríksson og dvalar Einars á
Aústurlandi. En í þessum kafla
um dvöl Einars við silfursmíða-
námið er margvíslegur skemmti-
legur fróðleikur um fólk í Fnjóska
dal. Er Arnór farinn að umgang-
ast það rétt eins og hann hefði
verið samtíðarmaður þess.
Svo fer Einar utan 19 ára og þá
kastar fyrst tólfum um einþykkni
hans. 1 hinu fjöruga lífi landanna
í Kaupmannahöfn virðist Einar
einangraður. Hann farðast þá leið,
sem nálega allir gengu þar, að
komast í kunningsskap við Jón
Sigurðsson, og virðist hann hafa
'haldið því striki áfram, þv; að eng
in bréfaviðskipti hafa farið
þeirra milli svo vitanlegt sé. Er
þetta merkilegra fyrirbrigði en í
fljótu bragði er unnt að skýra —
nema með þessu sama, að Einar
forðaðist þá, sem hæst gnæfa.
Næst er sagt frá dvöl Einars
á Austurlandi. Og þar nær höf-
■undur sér vel upp að lýsa því
ágæta mannvali á Fljótsdalshéraði
og þeim frelsisanda, sem þar var
þá uppi. Er óhugsandi annað en
Einar hafi þar orðið fyrir öllum
þeim áhrifum, sem hann gat orð-
ið, en fáar sögur fara þó af því.
Yar ekki nóg með, að Eiinar væri
í návistum við þessa ágætu menn
og tæki þátt í frelsishreyfingun-
um þar, heldur varð hann og
t mgdasonur einhvers ágætasta
manns héraðsins, séra Guttorms
Pálssonar í Vallanesi og svili
þeirra nafntoguðu manna Gísla
Hjálmarssonar læknis í Brekku og
séra Sigurðar Gunnarssonar, sem
oftast er kenndur við Hallorms-
stað. Varð hann sérstaklega hand
genginn séra Sigurði, ferðaðist
með honum víða um landið og
vann með honum. Tekst höfundi
hér sem víðar, þar sem hann dreg
ur upp myndir frá þessum tímum,
ágætlega að sýna menningaráhug-
ann og þann eindregna frelsis-
anda gegn hvers konar fjötrum
og erfiðleikum, sem uppí var víða
um landið á þessum tímum, áður
en harðindin eftir miðja öldina
slógu margt af því til jarðar. Og
enn kemur hér fram þetta sama
einkenni Einars. Hann virðist
sneiða hjá mesta höfðingjanum,
Gísla Hjálmarssyni. Segir og höf-
•undur hér það, sem vafalaust
hefði mátt \íða segja um Einar:
--------„þrátt fyrir hlédrægnina
þoldi Einar illa að standa í skugga
af manni, sem honum fannst sér
miklu öflugri". Hefur það líklega
verið óbætanlegt tjón, að Einar
@ekk ekki skólaveginn og dró með
því úr þairri minnimáttarkennd,
sem vafalaust hefur valdið þessu
óafvitandi. En hér eystra kemst
þó Einar inn í þjóðmálin.
Þegar Einar er 25 ára flytur
hann í sína gömlu átthaga og
byrjar búskap á Þvei'á í Dals-
mynni. Og þá koma hans fyrstu,
stóru ritgerðir um landsmál í
Norðra, að vísu undir dulnefni, en
án efa eftir Einar. Þær eru um
stofnun allsherjar búnaðarsam-
taka og um landsmálafundi o.s.frv.
Koma í þessum greinum fram ein-
kenni Einars, skýrleiki í hugsun,
rólegt ;og sterkt mál og oftrú hans
á skipulagningu. Allt er lagt nið-
ur nákvæmlega og öllum ljónum
rutt úr vegi með rökum. Er eng-
inn vafi að hans mikla fyrirmynd
er Jón Sigurðsson og greinar í
’Nýjum Félagsritum. Blærinn og
málsmeðferð öll er svo svipað. En
gallinn á ráðagerðum Einars er
hér sú sama, sem ávallt kom fram
hjá honum. Hann er of teóretísk-
ur, hefur trú á að hver geri sitt
verk, fylli sitt pláss, sé liðugt og
gott hjól í vélinni. En þar verður,
sem kunnugt er, misbrestir á, og
á því strandaði, að Einar yrði mik
ill forystumaður. Það er því ágæt-
lega athugað hjá höfundi síðar, að
kunningsskapur og samstarf Ein-
ars og Tryggva Gunnarssonar var
sérstaklega heppilegt, Einar með
hina hvössu greind og skýru
skipulagsgáfu og Tryggvi fram-
'kvæmdamaOurinn. Hlaut þó svo að
fara að upp úr slitnaði, þegar
Tryggvi fór út af „línu“ Einars.
Er vert að gæta þess, að í þessu
suður-þingeyska umhverf virðist
Einar enn sneiða hjá þeim mann-
inum, sem ótvíræðasta forustu-
hæfileikana hafði, Jóni Sigurðs-
syni á Gautlöndum, þó að margvís
leg samskipti væru milli þeirra,
og er þetta enn sama einþykknin
og áður.
Hér er svo lýst umhverfi, lands
lagi, búskaparháttum, félagslífi
og einstaklingum, og er þar margt
í stórfróðlegt. Þá er og vandlega
'lýst hinum merku búskaparhátt-
um Einars Er Arnór mikill hag-
fræðingur og naskur á tölur um
tíundir, útsvör og annað, er sýna
má hag einstaklings og héraðs.
Ýmsir menn koma þar við sögu og
þar á meðal engin smámenni svo
sem séra Björn Halldórsson í
Laufási. Þykir mér hann taka ó-
þarflega grunnt í með árinni, er
hann talar um sálmakveðskap
séra Björns, því að þótt ekki séu
sálmar hans mjög miklir að vöxt-
um, þá eru þeir og ýmis vers hans
í fremstu röð um innileika og form
mýkt og þó að sálmur hans „Á
hendur fel þú honum“ sé þýðitng,
má um hann segja eins og marg-
ar þýðingar yfirleitt, að þær eru
að verulegu leyti eign þýðandans.
Má vera að meira komi í síðari
hluta bókarinnar um séra Björn.
Þá hefði og verið forvitnilegt að
fá meira um séra Jón Kristjáns-
son, því að hann hefur dulizt
meira en vert væri. En ekki má þó
saka höfund um hvort tveggja, að
of margt sé inn í ævisögu Einars
ofið og þó of fátt sagt af öðrum
en honum.
Um búskap Einars er mikill
kafli og fróðlegur, er sýnir hvort
[ tveggja, búskap hans og búnaðar-
hætti þessara tíma.
Þá kemur næst langur kafli um
hákarlaveiðarnar í Eyjafirði, og
er satt bezt að segja, að nóg fer
að verða af svo góðu, eftir að ævi-
sögur Tryggva Gunnarssonar og
Einars koma hvor með langar
ritgerðir um þetta efni, sem í raun
og veru kemur þessum mönnum
ekki sérlega mikið við. Svipað má
segja um kaflann um síldveiðarn-
ar. Væri nær að rita um þessi
efni sérstaklega og þyngja ekki
ævisögur með þvl, þó að þetta sé
í sjálfu sér merkilegt efni.
Síðustu kaflar þessa fyrri hluta
ævisögunnar eru skemmtilegir og
lýsa vel því skapeinkenni, sem
hlaut að loka fyrir Einari dyrum
að forustuhlutvei'ki, en það er lag
hans á því að vera móti almenn-
ingsáliti. 1 raun og veru stafar
þetta af hvassri hugsun, því að
Einar er á undan sínum tíma, sér
staklega í trúfrelsismálunum. En
hvað sem um það er, hér ei-u fróð-
legir og skemmtilegir kaflar um
! upphaf katólska trúboðsins á ls-
landi og um Brasilíuferðirnar. —
Mun mörgum þykja að þessu bæði
skemmtun og fróðleikur og léttir
eftir hina löngu hákarlasögu.
Einari tókst hér að gera siig óvin-
sælan að marki, fyrst með því
að verja Magnús Eix-íksson og
,villutrú“ hans og því næst með
kunningsskap sínum við andstæðu
Magnúsar, katólsku klerkana. En
þó er hitt næstum þvi enn furðu-
legri saga, hvílíkt geysilegt starf
Einar lagði á sig til þess að und-
ii'búa flutning Islendinga til
Brasilíu — allt út í loftið, htig-
smíðar og oftrú á skipulagningu.
Hvert smáatriði vann Einar út í
æsar, en ekkert af því komst í
framkvæmd, vegna þess að hann
átti hér við menn en ekki hjól í
vél.
Arnór Sigurjónsson er svo mik-
ill íslenzkumaður, að hann gerir
sjálfsagt viljandi að skrifa til
dæmis „öðruhvoru“ þótt um mai-gt
sé að ræða, að „flytja" í stað flytj
ast og svo þetta skrítna orðalag
„getur hafa verið“ í stað hefur
getað verið. Þetta er notað og því
íslenzka og ég notaði þar til mér
var bent á það. Síðan hef ég foi'ð-
azt þetta orðalag og skil ekki
hvei-nig það er hugsað eða til orð-
ið. En ekki rneira um það.
Það er erfitt að skrifa um hluta
af bók, því að ekki er gott að
segja, hvernig síðari hlutinn fyll-
ir upp í skörðin. En þessi fyrri
hluti Einai-s sögu Ásmundss. er
fróðleg bók og skemmtileg fyrir
þá, er sögu unna. Að henni er mik
ill fengur og má með eftirvænt-
ingu bíða síðari hluta hennar.
Ferðabók Hendersons
komin út á íslenzku
KOMIN cr út á veguni Bókaverzl-
unar Snæbjarnar Jónssona- & Co.
liin fræga Ferðabók skozka fræði-
mannsins og rithöfundarins Eben-
ezers Hendersons, í þýðingu Snæ-
bjarnar Jónssonur. Bókin er 502
bls. að stærð, prýdd mörgum mynd
um og landabrcfi, sem sýnir ferð'a
lög Hendersons um landið, en
hann fcrðiiðjst bér á vegum Brezka
E. Henderson
og crlenda Biblíufélagsins á árun-
uni 1814—'15 til að dreifn eintök-
um af Biblíunni og Nýja testament-
inu meðal landsmanna. Hafði hann
vetursetu í Reykjavík og reit þá
ireginhluta bókarinnar.
Ferðabók Hendersons er lang-
merkasta bókin um Island, sem
gerð var af útlendingi á síðustu
öld. Er þar að finna geysimikinn
fx-óðleik um jarðfræði og náttúru
landsins, en auk þess er bókin
frábær þjóðlífslýsing, enda lofuð
af öllum fræðimönnum.
Útgáfa bókarinnar á íslenzku
er vönduð, en það var fyrir margra
lilutu sukir erfiðleikum bundið að
fá liana útgefna. Rekur þýðandinn
þá sögu alla í formálanum. Hann
hafði við lilið sér ýmsa sérfróða
menn, mcðal þeirra þá Björgúlf
Olafsson lækni, dr. Sigurð Þórar-
insson jarðfræðing, sem ritar stutt
an eftiriné.a um náttúruskoðarann
Henderson, og Magnús Má Lárus-
son, sem ritar grcinurgott ágrip
af sögu íslcnzku Biblíunnar. Þá er
í bókinni fjöldi ncðanmálsgrcina
til skýringar, sem þeir séra Jón
Guðnason og dr. Björn K. Þórólfs-
son liafa að mestu samið.
Bókin er skemmtilega skrifuð,
og hittir lesandinn á síðum henn-
ar ýmsa þjóðfi-æga rnenn, sem
gaman er að sjá með augurn hins
útlenda Islandsvinar. Hún var
þýdd á þýzku á síðustu öltl og birt
ist auk þess í megindráttum í
dönskum tímaritum. Henderson
tók sérstöku ástfóstri við lslax\d
og Islendir.ga, sem sjá má m. a.
af því, að hann nefndi einkadótt-
ur sína Thulia, eftir liinu forna
nafni Thule, sem þá var talið eiga
við ísland.
Kanadískir
námsstyrkir
Menningarstofnunin Canada
Council í Ottawa býður fram
námsstyrki til dvalar þar í landi
skólaárið 1958—59.
Styi'kirnir eru tvenns konar:
A-styrkur um $ 5000, auk
ferðakostnaðar (ennfremur %
ferðakostnaðar eiginkonu, ef um
er að ræða).
B-styrkur, um $ 2000, auk
ferðakostnaðar.
A-styrkur er veittur fræði-
mönnum og vísindajnönnum.
B-styrkur einkum kandídötum
og kennunim.
Styrkurinn er veittur til náms
eða rannsókna í húmaniskum
fræðum, listum og þjóðfélags-
fræðum.
Umsóknir um styrkina skal
senda skrifstofu háskólans fyrir
1. janúar n.k. Þangað má og vitja
umsóknareyðublaða og nánari
upplýsinga varðandi þetta mál.
(Frá skrifstofu háskólans).
- s. u. s.
Frh. af bls. 5
flokkum, sem stjórnað hafa Iiafr
arfirði að undanförnu.
Þar mun saga liðinna ár
endurtaka sig, — nauðsynle
og aðkallandi verkefni mun
enn bíða óleyst.
Þetta eru staðreyndir, ser
æ fleiri gera sér nú ljósa grei
fyrir, staðreyndir, sem mikl
munu ráða um úrslit næstu bæj
arstjórnarkosninga í Hafnarfirð
Hafnarfirði, 10. des. 1957.
Árni G. Finnsson.