Morgunblaðið - 13.09.1958, Blaðsíða 11

Laugardagur 13. sept. 1958
M O R C T’ N fí L A Ð I Ð
11
Próf. Halldór Hermannson
(1878—1958)
Minningar- og kveðjuorð
EINS og greint hefir verið frá í
blaðafréttum, lézt prófessor dr.
phil. Halldór Hermannsson, fyrr-
um bókavörður við Fiske-safnið
íslenzka í Cornell-háskóla, Ithaea,
New York, á sjúkrahúsi þar í
borg að morgni fimmtudagsins
28. ágúst s. 1. Með honum er til
grafar genginn einn hinn allra
mikilvirkasti og víðkunnasti
fræðimaður íslenzkur á þessari
öld.
Hann var á áttugasta og fyrsta
aldursári, fæddur 6. janúar 1878
að Velli í Rangárvallasýslu, son-
ur Hermanníusar E. Johnson
sýslumanns og Ingunnar Hall-
dórsdóttur konu hans. Stóðu að
Halldóri prófessor ágætar ættir á
báðar hendur, enda bar hann það j
með sér í sjón og reynd, að hann j
var kjarnakvistur á traustum
ættarmeiði. Má hið sama segja
um hin mörgu systkini hans, bæði
hvað snertir mannvænleik og
mannkosti.
Ungur var Halldór settur til
mennta, og lauk stúdentsprófi í
Reykjavík 1898 með ágætiseink-
imn. Síðan stundaði hann um
skeið laganám við Kaupmanna-
hafnarháskóla, en snemma á ár-
um sínum þar komst hann í kynni
við Willard Fiske, hinn góðkunna
íslandsvin og bókasafnara, og
vann með honum að skrásetningu
hins mikla bókasafns hans og öðr-
um bókfræðilegum störfum og
útgáfum, fyrst í Flórens á Ítalíu
en síðar i Ithaca. Að Fiske látn-
um (1905) varð Halldór bóka-
vörður við safnið, sem Fiske
hafði gefið Cornell-háskóla, og
jafnframt kennari þar í norræn-
um fræðum. Gegndi hann því
tvíþætta starfi samfleytt fram
til sjötugsaldurs, að undanskildu
árinu 1925—1926, er hann var
bókavörður Árnasafns í Kaup-
mannahöfn.
Halldór naut að verðleikum
virðingar og vinsælda af hálfu
samkennara sinna og nemenda,
enda var hann samvizkusamur og
skemmtilegur kennari, og fór það
að vonum um jafn-margfróðan
mann og hann var og glögg-
skyggnan í bezta lagi. Get ég um
það borið af eigin reynd, því að
ég las norrænu undir handleiðslu
hans og naut lærdóms hans og
hollra leiðbeininga við undir-
búning og samningu ritgerða
minna til meistara- (M.A.) og
doktorsprófs. Veit ég, að aðrir
nemendur hans, sem margir eru
og dreifðir víðs vegar, myndu
bera honum sömu söguna um alúð
þá, sem hann lagði við kennsl-
una, og óþreytandi fúsleika hans
til þess að veðra nemendum sín-
um að sem mestu liði, bæði á
námsárum þeirra og síðar, er þeir
leituðu til hans með fræðileg
vandamál sín. Hefi ég annars stað
ar á það bent, hve ólatur hann
var að svara hinum mörgu fyrir-
spurnum varðandi íslenzk og
norræn fræði, sem honum bár-
ust úr öllum áttum. Það eitt sér
var víðtækt fræðslu- og kynn-
ingarstarf í íslands þágu.
En þó að háskólakennsla Hall-
dórs væri farsæl og áhrif henn-
ar næðu víða með nemendum
hans, urðu bókavarðarstarf hans
og ritstörf hans, sem eru nátengd
því, aðal störf hans um langa
og athafnaríka ævi hans.
Ástin á bókum var honum í
blóð borin, og fer hann um það
þessum orðum í fróðlegri ritgerð
„Bókasöfn skólans“ (Minningar
úr Menntaskóla, Reykjavík 1946):
„Það má líklega heimfæra upp
á mig talsháttinn, að snemma
beyrúst krókurinn til þess, sem
verðr. vill. Faðir minn átti allgott
bó’.iasafn, eftir því, sem gerðist
til sveita á þeim tíma, og frá
því fyrsta hafði ég gaman af að
fást við það og halda því í góðu
lagi“. Og hann bætir við: „Ég
kom í Latínuskólann haustið
1892, og þá var mér einna mest
forvitni á að kynnast bókasafni
skólans“. Varð hann svo hand-
genginn því, að rektorar skólans
á skólaárum hans gerðu hann að
aðstoðarmanni sínum við útlán
bóka úr skólasafninu.
Reyndin varð einnig sú, að
Halldór varð, er stundir liðu,
hvort tveggja í senn frábær bók-
fræðingur, eins og rit hans sanna,
og fyrirmyndar bókavörður.
Tókst honum, með árvekni sinni
og hagsýni, að gera Fiske-safnið
að víðkunnri og mikils metinni
menningarstofnun, án þess að
lítið sé gert úr starfi þeirra
manna, sem tóku við af honum;
sérstaklega heffr núverandi bóka-
vörður, Jóhaiin Hannesson, hald-
ið ágætlega í horfinu bæði með
bókavörzlu sinni og útgáfu
Islandica-safnritsins.
Óneitanlega hefði bókavarðar-
starf Halldórs, jafn ágætt og það
var og mikilsvert, nægt til þess
að halda nafni hans á lofti, en,
eins og kunnugt er, lét hann eigi
þar við lenda. Hann gerðist ó-
venjulega afkastamikill fræði-
maður og rithöfundur. Með bóka-
skrám sínum yfir Fiske-safnið,
er út komu í þrem stærðar bind-
um (1914, 1927 og 1943), vann
hann ómetanlegt brautryðjenda-
verk á sviði íslenzkrar bókfræði,
enda hafa þessar bókaskrár rétti-
lega verið taldar til fræðimann-
legra stórvirkja, ekki sízt fyrsta
bindið, sem er lang stærst, og
ber fagurt vitni fágætri elju höf-
undarins og vísindalegri nær-
færni. En um það fór sá lærði >_
maður dr. Páll Eggert Ólason
þessum orðum (Skírnir 1914):
„Það er skjótast af að segja, að
þetta rit er hið mesta stórvirki,
sem innt hefir verið af höndum
í íslenzkri bókfræði fram á þenna
dag. Það má teljast ærið ævi-
starf einum manni að hafa leyzt
af höndum eitt slíkt verk sem
þetta. Og er það þó með enn
meiri fádæmum, með hvílíkri
vandvirkni og vísindalegri ná-
kvæmni verkið er unnið og út-
gefið“. — Halldór gaf einnig út
sérstaka og jafn vandaða skrá
(1917) yfir rúnarit Fiske-safnsins.
Eru fyrrnefndar bókaskrár hans
yfir safnið með öllu ómissandi
hverjum þeim, sem fæst við ís-
lenzk fræði meir en að nafninu
til. Steindór Steindórsson yfir-
kennari á Akureyri hefir lauk-
rétt að mæla, er hann kemst svo
að orði um bókaskrár Halldórs
í grein um hann (í Eddu 1946):
„Hygg ég fleirum hafi svo farið
en mér, að þeir eigi fátt bóka,
sem þeir handleika oftar né þyk-
ir vænna um“.
Annað stórvirki og þarfaverk
íslenzkum fræðum innti Halldór
af hendi með útgáfu hins fjöl-
skrúðuga og gagnmerka ritsafns
Islandica, er hóf göngu sína 1908
og kom siðan út nærri árlega
undir ritstjórn hans og samið af
honum sjálfum hátt á fjórða ára-
tug. Kennir þar margra grasa og
góðra, því að í ritsafninu eru
meðal annars skrár yfir útgáfur
og þýðingar íslenzkra fornrita,
yfir rit um Vínlandsferðirnar,
íslenzkar bækur á 16. og 17. öld,
og yfir íslenzka rithöfunda vorra
daga fram til 1913, er það rit kom
út. Ennfremur eru í safninu vand
aðar útgáfur ýmissa íslenzkra
fornsagna og annarra íslenzkra
rita frá fyrri öldum, merkisrit
um íslenzka kortafræði og jafn
merk rit og fróðleg um einstaka
menn og ritstörf þeirra, svo sem
Eggert Ólafsson, Sir Joseph
Banks og ísland og Sæmund Sig-
fússon og Oddaverja. Útgáfunum
og mörgum bókaskránum fylgir
höfundur úr hlaði með ítarlegum
og merkilegum inngangsritgerð-
um, en öll svipmerkjast þessi rit
hans af víðtækum lærdómi og
frábærri vandvirkni. Auk Island-
ica-safnsins annaðist Halldór
einnig útgáfu annarra íslenzkra
merkisrita, af Fríssbók (1932), að
ógleymdu hinu mikla og fagra
riti hans um skrautlist íslenzkra
handrita, Icelandic Illuminated
Manuscripts of the Middie Ages
(1935); en báðar komu bækur
þessar, með merkum inngangsrit-
gerðum, út í hinu víðfræga safni
Ejnars Munksgaards bókaútgef-
anda af ljósprentuðum útgáfum
íslenzkra skinnbóka. En um hið
mikla Islandica-ritsafn Halldórs
má hið sama segja og um bóka-
skrár hans, að það er ómissandi
öllum þeim, sem leggja stund á
íslenzk og norræn fræði, og hef-
ir borið hróður fslands um allan
hinn enskumælandi heim, og enn
víðar um lönd.
Hér hefir verið farið fljótt yfir
sögu, en auk fyrrnefndra rita og
annarra ótalinna, hefir Halldór
skrifað margar ritgerðir og rit-
dóma um íslenzk efni í íslenzk
og erlend blöð og tímarit og í al-
fræðibækur. Kemur það fyrst
til fullnustu á daginn, hversu af-
kastamikill rithöfundur hann var
þegar samin verður tæmandi
skrá yfir ritverk hans.
Fjarri fór því, að hann gengi
heili til skógar hin síðari ár, eftir
að hann lét af hóskólakennara-
og bókavarðarstarfi sínu í
Cornell; hann átti við langvar-
andi gigtsýki að stríða, svo að
hann varð að sitja í hjólastól; en
hann bar það andstreymi með
.því æðruleysi, sem einkenndi
hann alla daga, því að hann var
gæddur karlmennskulund í rík-
um mæli. Hann hélt áfram fræði-
iðkunum sínum og ritstörfum,
og sendi frá sér á síðustu árum
bæði athyglisverða ritdóma og
merkar ritgerðir. Hann gekk
einnig frá næsta bindi af
Islandica, sem nú er 1 prentun,
og kemur út bæði í tilefni af
áttræðisafmæli hans og fimmtugs
afmæli ritsafnsins. Var það mjög
að verðleikum, og hafi Jóhann
Hannesson bókavörður þökk fyr-
ir þá ráðstöfun sína og aðrir hlut-
aðeigendur.
Annars var Halldór, að von-
um, margvíslegur sómi sýndur
í viðurkenningar skyni fyrir fjöl-
þætt og mikilsverð fræðistörf
hans. Háskóli íslands gerði hann
heiðursdoktor í heimspeki Al-
þingishátíðarárið 1930. Hann var
sæmdur stórriddarakrossi hinn-
ar íslenzku fálkaorðu með stjörnu
1939, en áður hafði hann hlotið
bæði riddara- og stórriddarkross
þeirrar orðu. Hann var heiðurs-
félagi í Hinu íslenzka bókmennta
félagi og einn af fyrstu heiðurs-
félögum Þjóðræknisfélags ís-
lendinga í Vesturheimi. Frá því
1943 og til dauðadags var hann
í stjórnarnefnd menningar- og
fræðafélagsins The American-
Scandinavian Foundation og átti
árum saman sæti í útgáfunefnd
þeirrar stofnunar.
Hvað vænst ætla ég þó, að
Halldóri hafi þótt um Afmælis-
kveðjiu þá, stórt rit og vandað
að sama skapi, sem Landsbóka-
safn íslands gaf út honum til
heiðurs sjötugum, er hófst á fag-
uryrtu þakkarávarpi til hans og
var undiritað af nærri 150 körl-
um og konum, meðal þeirra ýms-
ir kunnustu fræðimenn þjóðar-
innar og aðrir forystumenn henn-
ar, en margir'. fleiri velunnarar
afmælisbarnsins myndu gjarnan
hafa viljað vera með í þeim hópi,
sem hyllti hann á þeim tímamót-
um. Eins og ágætlega átti við,
var afmælisrit þetta einkum bók-
fræðilegs efnis og hafði inni að
halda ritgerðir eftir kunna ís-
lenzka fræðimenn innan lands og
utan.
En með Halldóri Hermannssyni
er eigi aðeins til moldar genginn
framúrskarandi afkastamaður og
mikilhæfur fræðimaður, heldur
einnig heilsteyptur merkismaður
um skaphöfn og lífshorf. Hann
var mikill að vallarsýn, svo að
engum fékk dulist, að þar fór
skörungsmaður, og hann var að
sama skapi höfðingsmaður í
hugsun, vandur að virðingu sinni,
fastur í lund, hreinskilinn og ber-
orður, þegar því var að skipta,
en hreinlundaður og frábærlega
tryggur vinur vina sinna. Um það
get ég borið eftir 36 ára náin
kynni, og verður mér ofarlega í
huga þakkarskuldin við minn
kæra og mikilsvirta kennara og
hollvin, og með sama huga munu
aðrir gamlir nemendur og vinir
minnast hans.
Halldór Hermannsson ól mest-
an aldur sinn utan íslandsstranda,
en hann fylgdist flestum betur
með íslenzkum málum; unni landi
sínu og þjóð af heilum huga, var
metnaðargjarn fyrir þeirra hönd
og vildi veg þeirra sem mestan.
Ævistarfið mikla og merka helg-
aði hann einnig íslenzkum fræð-
j um og menntum, og þess vegna
j mun íslenzka þjóðin lengi minn-
j ast hans með virðingu og þökk
sem eins síns ágætasta sonar,
glæsilegs merkisbera hennar og
málsvara á erlendum vettvangi.
Richard Beck.
Mynd þessi var tekin í sumar austur við Úlfljótsvatn, þar sem
kvöldsólin speglast í vatninu Ljósm.: Gunnar Pálsson.
ísl. verzlunarstétt kynnir
landhelgismálið erlendis
ÞEGAR löndunarbanninu var
skellt á í Bretlandi 1952, sendu
íslenzkir innflytjendur, sem eru
meðlimir í Félagi íslenzkra stór-
kaupmanna, viðskiptasambönd-
um sínum í Bretlandi bréf, þar
sem þeir kynntu þeim málavöxtu
og báðu þá að beita áhrifum sín-
um í þá átt að löndunarbanninu
yrði af létt. Bréf þetta var sent
út í mörgum hundruðum eintaka
til brezkra útflytjenda og hafði
það áhrif í ýmsar áttir, m. a.
leiddi það af sér fyrirspurnir í
Neðri málstofu brezka þingsins
og vakti yfirleitt áhuga meðal
enskrar verzlunarstéttar á mál-
stað íslendinga.
Aldrei vikið frá
ákvorðiMiinni
um 12 milur
LANDSSAMBAND íslenzkra
verzlunarmanna fagnar stækkun
fiskveiðilögsögunnar í 12 sjómíl-
ur og krefst þess að aldrei verði
frá þeirri ákvörðun vikið.
Jafnframt lýsir L.Í.V. yfir for-
dæmingu sinni og fyrirlitningu á
framferði Breta, sem virða að
vettugi lög og rétt.
Á fundi sínum hinn 9. þ .m.
ákvað stjórn Félags íslenzkra stór
kaupmanna að fara þess á leit
við meðlimi sína að þeir sendu
riú viðskiptasamböndum sinum
erlendis sérstök kynningarbréí
út af landhelgismálinu og er það
í undirbúningi. Samkvæmt fregn
um, sem borizt hafa mun Sam-
band íslenzkra samvinnufélaga
hafa sent samvinnusamtökum
erlendis slík kynningarbréf, nú
fyrir skömmu.
★ PARÍS, 11. sept. — NTB. —
Reuter. — í dag voru 120 Serkir,
sem eru meðlimir alsírsku frelsis
hreyfingarinnar, handteknir í
París. Undanfarinn sólarhring
hafa 340 Serkir verið handteknir.
í dag var komið upp hindrunum
við flesta þjóðvegi í Frakklandi,
og hatt verður dag og nótt ná-
kvæmt eftirlit með öllum vegfar-
en(lum.
★ BUENOS AIRES, 11. sept. —
NTB. — Reuter. — Stjórnin í
Argentinu mun vera í slæmri
klípu vegna óánægju innan hers-
ins. Aramburu, sem um skeið
gegndi forsetastörfum, áður en
Frondizi var kjörinn forseti,
sagði í dag, að alvarlegir atburðir
kynnu. að vera í aðsigi vegna
óánægjunnar innan hersins.