Morgunblaðið - 24.02.1959, Blaðsíða 11

T>riðjudagur 24. febr. 1959
MORGUNBLAÐ1Ð
11
Þannig var umhorfs í Kaupmannahöfn á þeim mikla hátíðisdegi, þegar Friðrik III var hylltur
sem erfðakóngur 18. okt. 1660.
Danir minnast jbess oð fyrir 3 00 árum var
árás Svía á Kaupmannah öfn hrundiB
Kaupm.höfn í febrúar 1959.
ÞRJÚ hundruð ár voru h. 11. þ.m.
liðin frá því að Danir hrundu árás
sænska hersins á Kaupmanna-
höfn. Danir minntust á ýmsan
hátt þessa sögulega viðburðar,
sem í raun og veru réði úrslitum
í dönsk-sænsku styrjöldinni og
leiddi til merkra umskipta í sögu
Danmerkur.
Borgarstjórn Kaupmannahafn-
ar hélt aukafund á hátíðlegan
hátt vegna þessa dags. Þangað
var boðið sendiherrum allra
Norðurlanda og Hollands ásamt
formönnum félaga þessara landa
í Kaupmannahöfn. Fyrir íslands-
hönd voru þarna viðstaddir
Tryggvi Sveinbjörnsson sendi-
ráðunautur og Ólafur Halldórs-
son, cand. mag., formaður íslend-
ingafélagsins. Eftir fundinn var
gengið með blys til Þjóðminja-
safnsins. í súlnagögum þess var
afhjúpuð tafla til minnis um
Svía og Hollendinga, sem féllu í
bardögunum um Kaupmanna-
höfn.
Tildrög árásarinnar á borgina
voru þau, að Karl 10. Gústaf
Svíakonungur var óánægður með
friðarsamninginn, sem hann gerði
við Dani í Hróarskeldu í febrúar
1658, eftir að hann hafði farið
með her sinn frá Jótlandi yfir
ísinn á dönsku sundunum alla
leið til Kaupmannahafnar. Danir
gáfust þá upp. Svíar fengu
dönsku héruðin austan Eyrar-
sunds, nefnilega Skán, Halland
og Blekinge, og þar að auki
Borgundarhólm ásamt tveimur
norskum lénum: Bohusléni og
Þrándheimsléni. Þetta var þó
miklu minna en Karl 10. Gústaf
hafði gert ser vonir um.
Ætlaði að stofna sænskst
stórríki.
í byrjun ágúst 1658, aðeins
missiri eftir að Hróarskeldusamn
ingurinn var undirskrifaður, fór
Svíakonungur aftur með her til
Danmerkur. Nú ætlaði hann sér
að gera alvöru úr því sem mis-
tókst árið áður, nefnilega að
leggja undir sig alla Danmörku
ásamt fslandi og Noregi. Þannig
ætlaði hann að skapa stórt stór-
ríki, sem næði yfir öll Norður-
önd og gæti ráðið lögum og lof-
um við Eystrasalt. M. a. hafði
hann í hyggju, að flytja Kaap-
mannahafnarháskóla til Gauta-
borgar og danska aðalinn til
Ingermanlands austan Eystrasalts
en það var þá í höndum Svía.
Danskur sagnfræðingur ber
fram þá spurningu, hvaða örlög
hefðu verið Norðurlöndum búin,
Utan úr heimi
Framh. af bls. 10
Neyðaróp og kvalakvein
„Áður en ég sá nokkuð, bárust
mér til eyrna neyðaróp og kvala-
vein utan úr þokunni. Er nær
kom, sá ég að fremsti hluti flug-
vélarinnar var gersamlega brot-
inn í spón, og brakið lá á víð og
dreif allt um kring. Bolurinn
hafði brotnað í tvennt og nokkrir
farþeganna höfðu kastazt út um
rifuna.
Ég sá þrjá menn staulast burt
frá flakinu. Þeir reyndu að hraða
sér, en virtust mjög ringlaðir og
óttaslegnir. Rétt á eftir varð
nokkur sprenging, og eldurinn,
sem komið hafði upp í brakinu,
magnaðist nokkuð. — Einn þess
ara þriggja manna var hr. Mend-
eres. Föt hans voru öll rifin og
táin.
Hann hafði setið aftarlega
hægra megin í flugvélinni,
skammt þar frá, sem bolurinn
brotnaði, tekizt að losa öryggis-
belti sitt og komast út úr flak-
inu af sjálfsdáðum“.
„Það var hræðilegt-------“
„Ég h’jóp eins hratt og ég gat
gegnum skóginn í áttina að eld-
bjarmanum", sagði Peter Heath-
er, annar garðyrkjumaður frá
Rusper, sem næstur kom á vett-
vang.
Honum tókst þegar að ná ungri
gtúlku, sem var mjög slösuð, út úr
brakinu. Hann taldi, að það hefði
verið önnur flugfreyjan. — Síð-
an hjálpaði hann einum af tyrkn-
esku fulltrúunum út úr flakinu.
Hann var einnig allmikið meidd-
ur.
„Það var hræðilegt að heyra óp
og kvalastunur fólksins“, sagði
Heather.
Brátt komu tveir lögreglubílar
Og sjúkrabíll á slysstaðinn, og
rétt á eftir komu fyrstu bruna-
verðirnir frá Crawley, en þeir
höfðu orðið að leggja brunaslöng
urnar nær einnar mílu leið gegn-
um skóginn.
Neyðaróp fólksins, sem enn lá
ósjálfbjarga inni í flugvélinni,
bárust án afláts út í myrkrið og
þokuna.
Einn lögreglumannanna fann
tyrkneska flugstjórann látinn,
bundinn niður í sæti sitt. „Mér
sýndist sem hann hefði verið að
gera tilraun til að losa sig úr sæt-
inu,‘þegar dauðann bar að,“ sagði
lögreglumaðurinn.
Eins og í gildru.
„Brunaliðsmenn reyndu að
ryðja sér braut inn í flakið með
því að höggva gat á bolinn með
öxum“, hélt Ileather áfram lýs-
ingu sinni. „Bolurinn var brot-
inn í tvennt, og fremri hlutinn lá
á hvolfi. Inni fyrir lá slasað fólk-
ið eins og lokað inni í gildru.
Loks tókst einum brunaliðsmann
anna að höggva gat á flugvélar-
búkinn og komast inn. Gat hann
síðan opnað dyrnar innan frá.
Hann dró eitt lík út með sér. Síð-
an fór hann inn aftur, ásamt fé-
lögum sínum. Brátt birtust þeir
á ný — og höfðu þá náð fjórum
farþegum, lifandi“.
Og áfram var haldið að leita
að látnum og lifandi í brakinu í
margar klukkustundir.
Alls staðar menn með
sjúkrabörur
Brian Smith, starfsmaður við
flugstöðina í Gatwick, kom á
slysstaðinn skömmu á eftir fyrstu
sjúkraliðunum. Hann lýsti því
sem fyrir augun bar svo: — „Það
var ekki svo auðvelt að finna
staðinn, því að þokan lá yfir
öllu eins og þykk hula. — Ég
komst þó fremur auðveldlega
þangað — fylgdi brunaslöngun-
um, sem lagðar höfðu verið gegn-
um skóginn, þar til ég kom í
rjóðrið, sem myndazt hafði, þar
sem flugvélin kom niður.
Brunaliðsmenn voru í óða önn
að draga burtu fallna trjáboli,
sem lágu ofan á flakinu. — Nokkr
ir höfðu kastazt út úr flugvélinni
og lágu ósjálfbjarga umhverfis
brakið — og alls staðar voru
menn með sjúkrabörur. — Aðal-
hluti búksins var nokkurn veginn
í heilu lagi, en aftasti hluti hans
ásamt stélinu, var brotinn af, og
hefir sennilega orðið eftir ein-
hvers staðar uppi í trjákrónunum.
Eftir því sem ég bezt gat séð,
var fremsti hluti flugvélarinnar
mölbrotinn, og vængirnir höfðu
kubbazt af. — Á meðan ég var
þarna, sá ég sjúkraliða ná all-
mörgu fólki lifandi út úr flakinu,
en meira og minna slösuðu. Margt
fólk úr nágrenninu var til aðstoð-
ar.
Flugvélin hafði skilið eftir sig
a.m.k. hundrað metra „slóð“ í
skóginum, áður en hún nam við
jörðu. — Þegar ég kom á staðinn,
var orðið næstum almyrkt, svo
kveikja þurfti á Ijóskösturum og
tendra kyndla til þess að unnt
væri að halda björgunarstarfinu
áfram“.
★
— Eins og bræður
Tveim dögum eftir slysið, er
samningar höfðu náðst í Kýpur-
málinu, komu þeir Macmillan,
forsætisráðherra Breta, og Kara-
manlis, forsætisráðherra Grikkja,
í heimsókn til Menderes í sjúkra-
húsið — til þess að undirrita
Kýpursáttmálann. — Brezku blöð
in lýstu því allnákvæmlega, er
Menderes, klæddur náttfötum og
slopp, tók sér penna í hönd og
undirritaði samninginn um sjálf-
stæði Kýpur, en athöfnin fór fram
í sjúkrastofu hans. — Mun það
sennilega einsdæmi, að milliríkja-
samningur sé undirritaður í slíku
umhverfi.
Fenmen ,einkaritari Menderes,
sem var viðstaddur athöfnina,
lét þau orð falla, að henni lok-
inni, að hinir þrír forsætisráð-
samlegir hver í annars garð. Þeir
voru eins og beztu bræður“.
herrar hefðu verið „meira en vin-
ef þetta hefði tekizt. Sagnfræð-1
ingurinn er ekki i neinum efa um,
að þjóðlegar andstæður hefðu
fyrr eða síðar sundrað slíku ríki.
fbúarnir kveiktu í húsunum.
Þegar Karl Gústaf gekk með
her sinn í land í Korsör á Sjá-
landi þ. 8. ágúst 1658, gerði hann
sér vonir um að vinna sigur í
skyndistríði. Aðeins þremur dög
um seinna stóð hann á Valby-
hæð, suðvestan við Kaupmanna-
höfn og virti borgina fyrir sér.
Honum brá í brún, þegar hann
sá, að úthverfin voru hulin reykj
armekki. íbúarnir höfðu kveikt í
húsunum sínum og setzt að innan
víggarðanna. Af þessu réði Svía-
konungur, að Danir væru stað-
ráðnir í því, að bjóða honum
byrginn og veita öflugt viðnám.
Karl Gústaf hætti því við hið fyr-
irhugaða áhlaup á borgina, en
settist um hana.
Danir bjuggust til varnar. Frið-
rik 3. Danakonungur sagðist held
ur vilja deyja í hreiðrinu sinu
en gefast upp. Danir gerðu við
víggarðana, sem voru víða í ólagi
og dýpkuðu díkin meðfram þeim,
en þau voru sums staðar svo
grunn, að auðvelt var að vaða
yfir þau.
Herlið Dana í Kaupmannahöfn
var tiltölulega fámennt. íbúar
borgarinnar voru þá ekki nema
25.000 að tölu. Óbreyttir borgarar
Áhlaupið á Kaupmannahöfn.
Aðfaranótt hins 11. febrúaf
1659, hóf Karl Gústaf því árásina
á borgina. Það var hríðarveður.
Yfirhafnir Svíanna voru hvítar,
samlitar si.jónum. Danir kölluðu
þær líkklæðin. Danir höfðu höggv
ið svo breiðar vakir í ísinn á díkj
unum, að sóknarbrýr Svíanna
náðu ekki yfir þær. Danskir her-
menn stóðu ásamt borgarliðinu
uppi á varnargörðunum. Þeir not
uðu ekki aðeins skotvopn, heldur
líka bjálka og grjót, sem þeir
köstuðu niður á árásarherinn, og
heltu sjóðandi vatni og tjöru í
höfuðið á þeim. Einna ákafast
var barizt, þar sem Tívolí er nú.
Eftir nokkurra klukkustunda-
bardaga, höfðu Danir hrundið
árásinni. 580 Svíar féllu, 900 særð
ust. Ekki nema 10—12 Danir létu
þarna lífið.
Karl Gústaf þorði ekki að gera
nýja árás á Kaupmannahöfn, en
styrjöldinni lauk ekki fyrr en
rúmlega ári seinna.
Friður saminn
í febrúar 1660 andaðist Karl
10. Gústaf. Sonur hans, Karl 11.,
var þá ekki nema 5 ára gamall.
Foráðamenn hans voru ekki eins
herskáir og faðir hans hafði ver-
ið. Þ. 27. maí 1660 sömdu Danir
og Svíar frið í Kaupmannahöfn.
Svíar urðu að láta af hendi Þránd
heimslén og Borgundarhólm. En
Áhlaupi Svía á virkið hrundið.
gripu til vopna. M. a. voru sér-
stakar stúdentahersveitir mynd-
aðar.
Fljótlega varð skortur á mat-
vælum og öðrum nauðsynjavör-
um, þar sem borgin var umkringd
af óvinaher, sem stöðvaði að-
flutninga. Skipin, er von var á,
frá íslandi, Noregi og Jótlandi,
komu ekki. Hámarksverð var sect
á allar nauðsynjavörur. Danir
urðu að herða á mittisólinni.
Jafnvel Friðrik konungur varð að
spara og láta sér nægja 10 rétti
tvisvar á dag.
Bandamenn Dana hjálpa.
Sumarið og haustið leið. Kast-
alinn Krónborg á Helsingjaeyri
gafst upp. Svíar tóku hann mót-
spyrnulaust. Sagnfræðingar líta
svo á, að líklega myndu Danir
hafa tapað þessu s.ríði, ef banda-
menn þeirra hefðu ekki komið
þeim til hjálpar. Bæði Sjáland,
Fjón og Jótland var hernumið af
Svíum.
í október kom hollenzkur her-
skipafloti til Kaupmannahafnar
eftir orustu við sænska flotann
í Eystrasalti. Hollendingarnir
færðu Kaupmannahafnarbúum
ýmsar nauðsynjavörur. Herlið frá
Pólíandi og Brandenburg, sam-
tals 30.000 manns, kom um svipað
leyti til Jótlands til að hjálpa
Dönum. Svíakonungur gat þvi
ekki flutt til Sjálands sænskt
herlið, sem var á Jót'andi, og sem
hann hefði annars getað notað til
árásar á Kaupmannahöfn.
Svíum var nauðsyulegt að sijr
ast á Kaupmannahöfn fyrir vorið.
Búast mátti við, að Kaupmanna-
hafnarbúar fengju hjálparlið frá
Jótlandi, þegar sundm yrðu auð.
Danir fengu ekki aftur Skán og
hin gömlu dönsku héruðin aust-
an Eyrarsunds. Frakkar og Bret-
ar vildu ekki, að eitt ríki réði yfir
báðum ströndum Eyrarsunds og
gæti lokað leiðinni til Eystra-
salts. Mazarin kardínáli, þáver-
andi forsætisráðherra Frakka,
stóð fast á þessu. Sama er að
segja um bæði Oliver Gromwell,
sem andaðist á stríðsárunum, og
eftirmenn hans.
Hörmulegt ástand
í Danmörku, sérstaklega á Jót
landi, var ástandið hörmulegt,
þegar styrjöldinni lauk. Bæði
sænsku hermennirnir og útlendu
hermennirnir, sem komu Dönum
til hjálpar, lifðu oft á ránum.
Svíakonungur þröngvaði fjölda
danskra bænda til herþjónustu á
móti Rússum í Eystrasaltslönd-
unum. Skæðar farsóttir bárust
með pólsku hermönnunum til
Jótlands og urðu í sumum sveit-
um helmingi íbúanna að bana.
Lyngið breiddist víða yfir akr-
ana. Fénaður féll hrönnum sarr.-
an. Mörg þorp lögðust að meira
eða minna leyti í eyði. f bæjun-
um brann fjöldi húsa til kaldra
kola. Víða átti fólk við sult að
búa. Öll þjóðfélagsskipun Dana
var í upplausn.
Ráðamenn konungs töldu nauð
synlegt að efla ríkisvaldið til
þess að endurreisa landið. Frið-
rik 3. fékk því ótakmarkað ein-
veldi og rétt til ríkiserfða fyrir
niðja sína. Þ. 18. október 1660
var hinn einvaldi erfðakonungur
hylltur með mikilli viðhöfn
framan við Kauphöllina í Kaup-
mannahöfn.
Fáll Jónsson.