Morgunblaðið - 24.02.1959, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 24. febr. 1959
Gunnþórunn Holldórsdóttir
leikkona — Minning
Gunnþórunn er látin.
Me3 henní hverfur elzti full-
trúi þeirra listamanna ieiksviðs-
ins, sem lyftu leiklistinni hér í
bæ til vegs og virðingar fyrir og
um síðustu aldamót.
Gunnþórunn Haildórsdóttir
fæddist 9. janúar 1872. Hún var
heitin fullu nafni eftir Gunnþór-
unni Ingibjörgu Ragnheiði fyrri
konu síra Halldórs Jónssonar í
Glaumbæ í Skagafirði, siðar pró-
fasts á Hofi í Vopnafirði, en dótt-
ur síra Gunnlaugs Oddssonar
dómkirkjuprests. Faðir Gunnþór-
unnar, Halldór Jónatansson
söðiasmiður, var tekinn barn að
aldri í fóstur af þeim prófasts- j
bjónum og kostaði síra Halldór
hann til iðnaðarnáms. Móðir
Gunnþórunnar, kona Halldórs
söðlasmiðs, hét Helga Jónsdóttir,!
ættuð úr Fljótum, mikil dugnaðar
kona, sem sá fyrir heimilinu með
matsölu eftir fráfall eiginmanns
sins.
Matsalan við Amtmannsstíginn
markaði í rauninni þá braut, sem
lá fyrir hinni ungu stúlku. Kost-
gangararnir voru margir skóla-
piltar, og forvitnum augum leit
Gunnþórunn tilfæringar þeirra,
er uppfærðu sín árlegu sjónarspil
og buðu henni til. Meðal skóia-
piltanna var Sigurður Magnússon
frá Fiankastöðum, síðar guðfræð-
ingur og einn mikilhæfasti leikari
bæjarins. Fyrir fortölur hans og
annarra 11-t Gunnþórunn til leið-
ast að leika með í tveimur ís-
lenzkum sjónleikum, sem stúd-
entar sýndu í Breiðfjörðsleikhúsi
á þrettándanum 1895. Leikirnir
voru eftir Einar Benediktsson og
Imdriða Einarsson, og upp frá
þessu var ráðinn leiklistarferill
Gunnþórunnar, sem lá um öll
lei'ksvið bæjarins áður lauk, frá
Fjalakettinum, um Góðtemplara-
husið, Iðnó og Báruna til Þjóð-
leikhússins, þar sem hún lék síð-
ast á áttræðisafmæli sínu Vil-
borgu grasakonu í Gullna hliðinu
eftir Davið Stefánsson.
í bóp kostgangara í matsölu
móður hennar bættist veturinn
1905 ung stúika frá Ameríku, sem
snuið hafði aftur til íslands með
föður sínum. Það var frú Guðrún
Jónasson, og þar sem Gunnþór-
unn varð einmitt um þetta leyti
viðskila við félaga sína í Leik-
félagi Reykjavíkur sem stofnað
var 1897, sló frú Guðrún upp á
því við Gunnþórunni, að þær
gerðu félag með sér um verzlun-
arrekstur. Verzlun þeirra óx og
dafnaði frá fyrsta vísi við Amt-
mannsstíginn, og þær stöllur
fylgdust að ævilangt, alla tíð bú-
settar við stiginn sinn í Þing-
holtunum. Frú Guðrún lézt fyrir
skömmu, svo að stutt varð milli
þeirra, en Þingholtin sýnu fá-
tækari, er báðar hinar merku
konur eru á braut horfnar, treg-
aðar af fjölmörgum bæjarmönn-
um en þó einkum fósturbörnum,
sem þær tóku að sér og önnuðust
með móðurlegri umhyggju.
Listakonan Gunnþórunn var
Reykvíkingum kær. Hún var
þeirra barn og með aldrinum
öðlaðist hún fágæta þekkingu á
bæjarlífinu í stóru og smáu.
Fyrir meðfædda hæfileika,
skarpa athygli og prúðmannlega
kírnni, ávann hún sér sess sem
ein allra fremsta leikkona lands-
ins. Hún hafði að vísu séð erlend-
ar leikkonur vinna að hlutverk-
um sínum, gestkomandi í leik-
húsum nágrannalandanna, um
annan leikskóia var ekki að ræða,
hvað hana snerti, en vinnubrögð
hennar sjálfrar hér á leiksviðinu
gáfu, þegar bezt lét, í engu eftir
ágætustu leikkvenna útlendra.
Mér er minnisstætt, að Sven
Poulsen ritstjóri, sjálfur af mik-
illi danskri leikaraætt, sagði mér
afdráttarlaust, að tveir íslenzkir
sjálfmenntaðir leikarar, þau
Gunnþórunn Halldórsdóttir og
Friðíinnur Guðjónsson, minntu
slg á eldri leikara konunglega
leikhússins á uppvaxtarárum
sínum, en það var ekki í kot vís-
að, því að þá voru enn uppi ein-
hverjir mikilhæfustu leikarar,
sem Danir hafa átt.
Hér er ekki ætlunin að telja
upp öll þau hlutverk, sem Gunn-
þórunn Halldórsdóttir iék með
ágætum. Fyrir Leikfélag Reykja-
víkur lék hún 69 hlutverk, en í
25 ár tók hún lítinn sem engan
þátt í störfum félagsins. Á því
Gunnþórunn Halldórsdóttir.
Myndin er af henni á
þrítugsaldri.
árabili lék hún mikinn fjölda
hlutverka í Góðtemplarahúsinu
og í samvinnu við leikara eins
og Sigurð Magnússon, Ólaf Otte-
sen og Reinhold Richter. Einnig
lék hún aðalhlutverkin í revýun-
um á þriðja tugi aldarinnar, oft
þá á móti Friðfinni Guðjónssyni.
Þess á milli ávann hún sér lýð-
hylli með gamanvísum eftir góð-
skáldin, sem hún flutti með kitl-
andi kátinu og af frábæru fjöri.
Lífskraftur og lífsgleði ljómuðu
af Gunnþórunni hvar sem hún
fór á leiksviðinu. En hæzt náði
hún í list sinni, þegar hún túlkaði
smælingjann, hinn umkomulausa
eða fátæka í andanum. Hrein
perla var mannlýsing hennar í
hlutverki Grímu í sjónleik Ein-
ars H. Kvarans „Jósafat" og eigi
síður hin einfalda Metta i „Orð-
inu“ eftir Kaj Munk. Gunnþór-
unn sannaði á áhrifaríkan hátt,
að það eru ekki stóru hlutverkin,
sem skapa leikarann. í minning-
unni eru jafn ferskar svo ólíkar
konur sem kona Jóns bónda í
Fjalla-Eyvindi og Ása, móðir Pét-
urs Gauts, eins og hún lék þær,
önnur með eina setningu en hin
með aðalhlutverk.
Félagar Gunnþórunnar Hall-
dórsdóttur í Leikfélagi Reykja-
víkur kveðja hana með söknuði.
Hún var meðal stofnenda félags-
ins, hinn síðasti er kveður hið
gamla leiksvið. Þegar henni gafst
að nýju tækifæri til þess að
starfa með félaginu eftir 1930,
vann hún því af kostgæfni og
listrænni vandvirkni. Á sextugs-
aldri skapaði hin sjaldgæfa lista-
kona svo eftirminnilegar leik-
sviðsverur, að lengi mun verða
til jafnað.
Lárus Sigurbjörnsson.
★
í DAG er til grafar borin ein af
merkiskonum þessa lands, Gunn-
þórunn Halldórsdóttir, leikkona,
en hún andaðist á heimili sínu
hér í bæ 15. þ.riíf, háöldruð,
fædd 9. janúar 1872.
Æviatriði þeaparar merku og
mikilhæfu listakonu verða hér
ekki rakin, enda. er það gert af
öðrum hér í blaðinu. Vil ég að
eins fara hér nokkrum orðum um
hinn langa og glæsilega leikferil
frk. Gunnþórunnar, þó að því
efni verði reyndar jkki gerð nein
skil að gagni í stúttri blaðagrein.
Frk. Gunnþófúrin var ung að
árum þegar hún gekk leiklist-
inni á hönd á sfðasta tugi aldar-
innar sem leið og þún var meðal
stofnenda Leikfélágs Reykjavík-
ur, en það var stofnað 11. janúar
1897. Tóku þeir, sem að þeirri
félagsstofnun stóðu, þar með for-
ustuna í leiklistarmálum þjóðar-
innar og unnu af brennandi á-
huga og ósérplægni mikið og
gifturíkt menningarstarf, sem is-
lenzk leiklist býr að enn þann
dag í dag.
Þegar áður enn Leikfélag
Reykjavíkur var stofnað, hafði
frk. Gunnþórunn getið sér góðan
orðstír sem leikkona, enda var
hún ötull starfsmaður Leikfélags
ins á fyrstu árum þess, tók þátt
í flestum leiksýningum félagsins
á þeim timum og lék þá mörg
veigamikil og vandasöm hlut-
verk, svo sem Hjördísi í „Vík-
ingunum á Hálogalandi" og frú
Alving í „Afturgöngum" eftir
Henrik Ibsen og Valborgu í
„Gjaldþrotinu" eftir Björnson,
svo að eitthvað sé nefnt. Hlaut
Gunnþórunn jafnan ágæta dóma
fyrir leik sinn og naut mikilla
vinsælda sem leikkona. Fór hún
jöfnum höndum með gamanhlut-
verk og alvarleg skapgerðarhlut-
verk og þótti jafnvíg á hvort-
tveggja, svo sem lesa má í um-
sögnum blaðanna frá þessum tím-
um.
Á árinu 1905 hætti Gunnþór-
unn að leika, að minnsta kosti á
vegum Leikfélagsins og urðu það
hinum fjölmörgu aðdáendum
hennar mikil vonbrigði. Kom hún
ekki aftur á svið hjá félaginu fyrr
enn leikárið 1924—25, en upp frá
því lék hún að staðaldri á veg-
um félagsins og lék auk þess all-
mikið í revium og þótti þar bera
af flestum. En fyrir nokkrum ár-
um lét Gunnþórunn algerlega af
allri leikstarfsemi fyrir aldurs
sakir. Á hinum síðari leikferli
sínum fór hún með fjölda veiga-
mikilla hlutverka og mun hún
alls hafa leikið um eða yfir sjötíu
hlutverk hjá Leikfélagi Reykja-
víkur. Má meðal þeirra nefna
konu Jóns bónda í Fjalla-Eyvindi
eftir Jóhann Sigurjónsson, önnu
heyrnarlausu í „Jónsmessu-
draumi á fátækraheimilinu“ eftir
sænska rithöfundinn Par Lager-
kvist, Ásu í „Pétri Gaut“ eftir
Ibsen, Karen í „Álfhóli" eftir
Heiberg og Vilborgu grasakonu í
„Gullna hliðinu" eftir Davíð
Stefánsson. Var þetta síðast-
nefnda leikrit sýnt í Þjóðleikhús-
inu til heiðurs frk. Gunnþórunni
á áttræðisafmæli hennar 9. janú-
ar 1952 og lék hún þá Vilborgu
grasakonu. Mun hún þá hafa
staðið á leiksviði í siðasta sinni.
í öllum þeim hlutverkum, sem
að ofan getur, vakti leikkonan
mikla hrifni áhorfenda, og hygg
ég að þeir sem sáu hana leika
Ásu gömlu í „Pétri Gaut“, muni
seint gléyma frábærum leik henn
ar í því erfiða og vandasama
hlutverki, hún þá komin á átt-
ræðisaldur.
Auk þess sem Gunnþórunn var
mikilhæf leikkona, sem túlkaði
af glöggum skilningi hin ólikustu
hlutverk, þá var hún jafnframt
afburðaskemmtilegur gaman-
vísnasöngvari. Söng hún oft gam-
anvísur á skemmtunum hér í bæ
á árunum 1900—1920 og var mjög
eftirsótt til þess, enda naut sín
þar vel leikgáfa hennar og
skemmtileg og örugg kímnigáfa.
Átti hún í fórum sínum feikna-
mikið safn af gamanvísum sem
hún hafði sungið á þessum árum,
betri og vandaðri að allri gerð
en nú tíðkast, enda sumar þeirra
eftir þjóðkunn skáld.
Fröken Gunnþórunni var ýmis
sómi sýndur fyrir mikið og gott
starf hennar í þágu íslenzkrar
leiklistar. Hún var kjörin heið-
ursfélagi Leikfélags Reykjavíkur
árið 1938 og var sæmd stórridd-
arakrossi fálkaorðunnar.
Islenzka þjóðin stendur í mik-
illi þakkarskuld við hina látnu
bstakonu, sem og aðra braut-
ÞAÐ er ekki ætlun mín í grein-
arkorni þessu, að rekja ættir eða
fara nákvæmlega út í ýmislegt
annað.
Sigurður var fæddur 14. ágúst
1896 og ólst upp á Mýrargötunni.
Hann kynntist Jóni bróður mín-
um í vegavinnu í Skagafirði hjá
föður sínum, Pétri Þorsteinssyni,
vegavinnuverkstjóra og tókst
með þeim vinátta. Þeir voru á
líku reki. Ég hefi átt að erfa þá
vináttu, sem og varð, er ég
kynntist honum í Kaupmanna-
höfn á námsárum okkar beggja.
Faðir Sigurðar vildi, að son-
ur sinn gengi menntaveginn, en
strákur var ákveðinn og sat við
sinn keip. Hann harðneitaði. Var
þá stungið upp á ýmsum náms-
greinum, en ekki var hægt að
tjónka við hann. „Ég vil byggja
hús“, sagði hann og varð það
að ráði, að hann var settur til
náms í múraraiðn, því námi lauk
hann og vann við ýmsar bygg-
ingar hér í bænum um tíma.
Steinsteypa og sérstaklega
járnbent, hvað loft í húsum
snerti, var þá ung vísindagrein,
en hann m«a hafa kynnzt járna-
lögnum á námsárunum. Er stund-
ir liðu langaði Sigurð í meiri
þekkingu og varð það úr, að
hann fór að stunda nám í hús-
byggingarlist í Kaupmannahöfn
1919. Því námi lauk hann 1925,
og varð síðar félagi í Húsameist-
arafélagi fslands. í Höfn hófst
vinátta okkar, eins og áður er
getið, og hélzt í tæp fjörutíu ár.
Á námsárum okkar gekk á
blíðu og stríðu, eins og gengur,
en ekki man ég til þess að skugga
hafi borið okkar í milli nokk-
urn tíma.
’Sigurður stundaði alltaf iðn
sina í frístundum frá náminu og
mætti segja mér, að vinna hans
með því hafi átt drjúgan þátt í
því, að settu marki var náð.
Draumur gamla mannsins rætt-
ist á endanum.
Leiðir ckkar skildu rúmt ár.
Sigurður fór heim að teikna og
byggja hús.
Vorið 1926 fór ég að vinna hjá
bæjarverkfræðingnum í Reykja-
vík. Um haustið sama ár losnaði
starf byggingarfulltrúa hjá bæn
um og lagði Knud Zimsen, þá-
verandi borgarstjóri, fast að Sig-
urði að taka embættið, og sýnir
það bezt, hvaða álit hann var bú-
inn að ávinna sér á svo skömm-
um tíma. Sigurður byrjaði sem
byggingarfulltrúi þá um haustið,
skipaður 1. janúar 1927. í frí-
stundum teiknaði hann mörg hús,
sem bera honum fagurt vitni.
Seinna var han* sviptur þeim
ryðjendur í leiklistarmálum vor-
um, en hún lifði lengst allra
þeirra, sem stofnuðu Leikfélag
Reykjavíkur fyrir rúmum sextíu
árum.
Mun Gunnþórunnar Halldórs-
dóttur jafnan verða minnst með
þakklæti og virðingu.
Sigurður Grímsson.
réttindum, þótti víst ekki sam-
rýmast starfinu, þótt aldrei hefði
hann atkvæðisrétt í byggingsr-
nefnd. Sigurð tók þetta sárt, en
þar við sat um hríð unz þetta
var leiðrétt. Er Sigurður tók við
embætti unnu á skrifstofu hans
og bæjarverkfræðings samral*
sex manns, aðstoðarmenn við
mælingar taldir með.
Til fróðleiks má geta þes-, svo
að stiklaö sé á stóru, að Hóla-
vallatúnin voru þá að mestu
óbyggð, Hof og Ás við núver-
andi Sólv-Lagöt-, uppi í sveit,
Ingólfshúsið syðsta hús við
Bergstaðastræti, Laufásvegur
sunnan Njarðargötu óbyggður,
Barónsstí “ur hvorki til, né hverf-
ið við Fjölnisveg, Hlemmur að-
eins til að nafninu og engin ný-
tízku hús þar nálægt. Fleira
mætti upp telja.
Á þessu má sjá, að Sigurður
hefur fylgst með fleiri bygging-
um en nokkur annar, hér á landi.
Sigurði var annt um starf sitt,
húsámeistara- og múrarastéttina,
enda lagði hann á sig aukavinnu
við kennslu í Iðnskólanum, til
að kynna múrarastéttinni nýj-
ungar, sérstaklega í járnbentri
steypu, sem þá var eins og áður
er sagt, að ryðja sér til rúms hér
á landi.
Hann var röggsamur embætt-
ismaður, fljótur að taka ákvarð-
anir og stóð fast á þeim. Væri
á hann deilt, eins og oft vill verða
um menn í slíkri stöðu, gat hann
alltaf svarað fyrir sig og lét sig
hvergi. Kæmi það fyrir, að hon-
um fannst hann misrétti beittur,
átti hann það til að fjúka upp,
en öldurnar lægði eins fljótt og
þær risu, og aldrei vissi ég til,
að hann c 'fði við nokkurn mann.
Eins og gefur að s'.ilja varð
Sigurður að gegna ýmsum trún-
aðarstörfum öðrum en aðalstarfi,
bæði í þágu bæjarins, og þá aðal
lega í byggingamálum ,og annars
staðar og kann ég ekki að rekja
þau öll.
Sigurður var hár maður vexti,
nokkuð stórskorinn, rammur eð
afli og bauð af sér góðan þokka
Á námsárunum stur.daði hann
grísk-rómverka glímu og var
skeinuhættur þeim, sem við hann
léku.
Sigurður hafði góöa söngrödd
og var ljóðelskur. Sérstaklega
unni hann ferskeytlunni og henn-
ar bræðrum, enda hagmæltur I
betra lagi.
í vinahópi og gleðskap var
hann hrókur alls fagnaðar og
söng þá oft og kvað stemmur, en
þær kunni hann margar.
Sjaldan talaði Sigurður um trú
mál eða stjórnmál, en það var
víst, að sínar eigin skoðanir vildi
hann hafa á hlutunum.
Vissi éj cil í gamla daga, að
hann sá eftir því, er minnkun varð
á þvi, að ráðamenn í þjóðfélaginu
voru kosi :r eftir mannkostum
einum, og flokksbáknin tóku að
ráða.
Sigurður eignaðist góða konu,
Bertu Árnadóttur, og ól upp með
henni tvö kjörbörn. Hún var sam
stillt honum í blíðu og stríðu og
stoð og stytta. Barnabörnin urðu
augasteinar hans.
Sigurður átti við vanheiisu að
stríða síðustu árin og lét því af
starfi sem byggingarfulltrúi fyrir
nokkru.
Ekki datt mér í hug, að ég
mundi ek , sjá hann framar, þeg-
ar hann heimsótti mig á slcrif-
stofuna fyrir hádegi á gamlárs-
dag sl. Sama dag lagðist hann
banaleguna.
Framh. á bls. 18.
Sigurður Pétursson
fyrrv. byggingarfulltrúi