Morgunblaðið - 28.05.1959, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 58. maí 1959
MORGVNBLAÐIÐ
13
Bjami B. Jónsson: Síðari grein
Hagkerfi og hagstjdrn
EN ER HÆGT að semja svo full-
komið kerfi launaákvörðunar að
það aðskilji þá þrjá meginþætti,
sem getið var um í fyrri grein
minni? Slíkt kerfi verður fyrst
og fremst að miðast við það að
vera liður í starfhæfu verðmynd
unarkerfi. En eigi það að vera
félagslega og stjórnmálalega
framkvæmanlegt, verða öfl hags
munabaráttu og hugsjónastefnu
að fá hæfilegan aðgang til áhrifa
á þau atriði, er skipta máli fyrir
þeirra stefnumið. Þannig yrði
þetta kerfi nokkurs konar þjóð-
félagssamningur um það, á hvaða
vettvangi skuli gera út um hvert
baráttumál. Skal nú lýst stutt-
lega hugmyndum mínum um
slíkt kerfi.
Kerfið byggist á þeirri megin
hugmynd, að ríkið skuli ráða
þætti peningagildisins í kaup-
gjaldi og launum, þ. e. ráða hæð
vísitölu, er sýni hæð kauplagsins
hverju sinni. Semja þarf grund-
völl slíkrar vísitölu, haga gildum
hennar eftir mannfjölda, er heyr-
ir undir hvern kauptaxta, o. s.
frV. Þennan grundvöll má svo
endurskoða á hæfilegum fresti,
t.d. þriggja ára, og tengja við
vísitölu hins gamla grundvallar.
Þegar grundvöllurinn er fenginn
er tiltölulega auðvelt að reikna
allar launabreytingar inn í vísi-
töluna, og mætti því reikna hana
mánaðarlega. Þó verður að krefj-
ast þess, að samningar gefi skýrt
til kynna, hver kaupeiningin sé
að meðtöldum aukagjöldum (fríð
indum) miðað við vinnustund
með eðlilegum afköstum. Ákvæð
istaxta og hlutaskipti þarf, eftir
því sem fært er, að sundurgreina
í tímalaun og afkastaáætlun
(norm). Þessi vísitala er að sjálf-
sögðu sett sem 100 við upphaf-
legan útreikning.
Þegar grundvöllurinn er feng-
inn hafi launasamningar aðeins
gildi sem hlutföll hverra launa
við önnur laun. Þannig mynda
launasamningarnir, litið á sem
heild, samfelldan launastiga, er
hefur fullt hlutfallslegt gildi. En
krónugildi er launastiganum gef-
ið af ríkinu með gildistölu, er
gengur jafnt yfir allan stigann
og raskar því ekki hlutföllum.
Þessari gildistölu er breytt svo
oft sem þurfa þykir til að við-
halda þeim stöðugleika, sem á-
kveðið er að halda. Til dæmis
um það, hvernig kerfið verkar,
má taka það, að orðið hafi al-
menn kauphækkunaralda, og vísi
tala kauplags hafi hækkað frá
100 upp í 120. Sé krafist algjörs
stöðugleika, er gefin út gildis-
tala 100 deilt með 120 = 0.833,
sem allar krónutölur Samninga
eru margfaldaðar með. Sé hins
vegar 3% hækkunarheimild yfir
árið, og hún sé ónotuð og komi
til greina við þessa leiðréttingu,
verður gildistalan 103/120 =
0.858, þannig að kaupgjald hef-
ur fengið að hækka um 3%. En
f báðum tilvikunum hafa launa-
hlutföll stéttanna haldist óbreytt.
Þannig er kerfið hlutlaust um þá
tekjuskiptingu, er kaupsamning-
ar valda.
Mikilvægasta ákvörðunin lýtur
að því, við hvað gildistalan skuli
miöuð. Þetta er í rauninni eina
pólitíska ákvörðunin. Að öðru
leyti má fela starfrækslu kerfis-
ins óháðri hagfræði- eða hag-
skýrslustofnun. Þrjár meginregl-
ur koma til greina.
1. Að miðað sé við það að
gengi erlends gjaldeyris skuli
alltaf og ævinlega haldið föstu.
En þetta mundi hafa það í för
með sér, að þjóðbankinn og rík-
isstjórnin þyrftu sífellt að vera
að taka afstöðu til þess, hvaða
launaþróun stæðist samanburð
við útlönd. Þetta mundi eyði-
leggja þá sjálfvirkni, sem ann-
ars er aðall kerfisins, og blanda
inn í stjórn þess pólitísku atriði,
sem stöðugum deilum gæti vald-
ið. Taka yrði tillit til breyttrar
viðskiptaaðstöðu við útlönd, at-
riðis sem ekki stafar af kaup-
gjaldsþróuninni innanlands. Það
væri f of mikið ráðizt að raska
öllum kauptöxtum vegna verð-
myndunarskilyrða gjaldeyris,
sem aldrei nemur nema hluta af
tekjumynduninni. Það kemur því
varla til greina að leggja þessa
reglu til grundvallar, heldur
verður gengið að ákveðast eftir
sínum eigin rökum.
2. Að verðlagið skuli haldast
stöðugt. Við öll venjuleg og eðli-
leg skilyrði þætti þetta mjög á-
kjósanleg regla. Þó er þar á sá
framkvæmdaörðugleiki, að annað
hvort verður að bíða eftir því
að breytt kaupgjald komi fram
í verðlaginu, en á því er jafnan
nokkur töf, eða verðlagsáhriíin
verður að áætla. Fyrri möguleik
anum fylgja sveiflur og rask, og
er hann því óhæfur, en þeim
síðari fylgir nokkur óvissa, sem
þó kemur ekki að sök, þar eð
jafnan má taka skekkjur til leið-
réttingar síðar. En ef veruleg frá-
vik frá eðlilegu ástandi kæmu
fyrir, svo sem aflaleysi eða önn-
ur óáran, styrjöld eða önnur þjóð
slys, og kæmu fram 1 verðlaginu,
þá mundi koma í ljós, að strang-
ur stöðugleiki verðlags væri
byggður á sandi. Því að öllum
eigendum fastra fjárupphæða og
tekna af þeim væri hlíft við af-
leiðingunum á- kostnað þjóðar-
heildarinnar.
3. Að kauplagið skuli haldast
stöðug't. Fræðilega er þetta nógu
hárrétt markmið, þ. e. ef treysta
má þvi, að fólk sé það sem stund
um er kallað hagfræðifólk
(economic men). En fólk er ann-
að og meira. Þessi aðferð mundi
þýða það, að aukin framleiðni
og öll framför lífskjara yrði að
fá útrás í lækkandi verðlagi, og
hitt að breytt launahlutföll væri
aðeins hægt að framkvæma með
hækkun sumra launa og samsvar-
andi lækkun annarra. Sum laun
gætu jafnvel farið smálækkandi
um árabil. Þótt verðlag fari lækk
andi, þætti þetta sérstaklega sárs-
aukafullt og lítilsvirðandi, og
mundi áreiðanlega valda veru-
legri röskun vinnufriðar. Ástæðu
laust er að kosta þessu til, ef
nauðsynlegar leiðréttingar má að
skaðlausu gera upp á við. Jafnvel
fyrirtækin og athafnamennirnir
eru ekki endilega háhagfræðilega
sinnaðir. Því getur verið við líði
nokkur tregða í verðlaginu, þótt
ekki fáist skýrð með venjulegum
verðmyndunarkenningum, eink-
um gagnvart vægri tilhneigingu
til lækkunar. Þessi tregða er að
mestu gerð óvirk, ef svo er stillt
til, að verðlagið hafi beinlínis
tilhneigingu til lækkunar, við
eðlilega þróun.
Flest mælir því með þeirri
málamiðlun, að leyfð sé hámarks
hækkun kaupgjalds um 2—3% á
ári. Innan þeirra marka ættu að
geta rúmast nauðsynlegar hlut-
fallabreytingar og nokkuð, jafn-
vel allt að helmingi, afgangs til
almennrar hækkunar. Verðlag
kynni að breytast nokkuð á báða
vegu, en mundi vera því sem
næst stöðugt yfir lengri tíma,
vegna vaxandi framleiðni. Utan-
ríkisviðskiptin mundu halda jafn
vægi og sennilega bæta aðstöðuna
smám saman, ef framhald verð-
ur á hinni alþjóðlegu verðbólgu,
þannig að gengi krónunnar gæti
farið hækkandi með tímanum.
Varðandi rétt lánveitenda og inn
stæðueigenda er þess að gæta,
að eins og vextir verða ekki
metnir án hliðsjónar af afdrifum
höfuðstólsins, svo verða og þau
afdrif ekki metin án hliðsjónar
af hæð vaxta. Fengist slikt ör-
yggi fyrir höfuðstólinn, að hann
rýrnaði aðeins um 2—3% í jafn-
launaskilningi, en stæði í stað í
jafnvirðisskilningi, yrði fljótlega
hægt að lækka nafnvexti. Jafn-
vægisstjórn peningamála hlýtur
að taka til greina, hverjir raun-
vextir séu ákveðnir, og hvað sem
því líður, ef peningalegu jafn-
vægi er haldið án verulegra þving
ana, geta fjármagnseigendur ekki
kvartað um að njóta ekki sann-
virðis fyrir sinn skerf.
Áðalatriðið er, að hin leyfða
hækkun veiti ekki rúm fyrir
verulega óvissu og áhættu. Því
er ekki til að dreifa um 2—3%
breytingu á ári.
Leiðréttingar verður að gera
tíðar en einu sinni á ári, ef til-
efni gefst til. Tilefni verður það
að teljast, ef vísitalan nær 5—6%
hækkun frá síðustu árslokum.
Gerist það fyrri hluta árs, væri
rétt að færa alla hækkunina nið-
ur í síðustu árslokatölu, en ann-
ars eitthvað niður fyrir leyfileg
mörk, t.d. niður í 102, ef 103 er
leyfilegt hámark. Þessi nákvæmn
isatriði má ákveða á ýmsa vegu,
en nauðsynlegt er að gera allar
leiðréttingar fljótt, svo að hækk-
unin nái síður að síast inn í verð-
lagið, þannig að þá þurfi einnig
að leiðrétta það. Og brýna nauð-
syn ber til að slaka. ekki á sett-
um reglum, því að tilslakanir eiga
sér engin þekkt takmörk. Setja
má ákvæði um, að mjög smáar
skekkjur megi draga saman frá
ári til árs í eina leiðréttingu.
Einnig má miða við hreyfanlegt
meðaltal þriggja ára eða svo.
Meginreglan er sú, að kauplag
hækki að jafnaði aðeins um 2—
3% á ári, en ýmis afbrigði af
þeirri reglu koma til greina í
framkvæmd.
Vafasamt er, hvort launakjör
opinberra starfsmanna eiga að
takast með i vísitölu þessa. Fer
það mest eftir því, hvernig laun
þeirra eru ákveðin. Séu þau
ákveðin með venjulegu samn-
ingaþjarki við skilyrði verkfalls-
réttar, gengur hið sama að sjálf-
sögðu yfir þá og aðra. En séu
kjörin ákveðin með lögum, eins
og nú er, og breytingar sein-
fengnar, eru þessi launakjör
mjög stöðug miðað við samnings-
ákvæðin laun. Þurfi að leiðrétta
kauplagið niður á við, áður en op
inberir starfsmenn hafa náð jöfn
uði við aðra, er það mjög ank-
analegt að færa laun þeirra fyrst
niður og verða síðan að leiðrétta
þau upp á við, þótt hlutfallslegt
misrétti sé raunar hið sama. Frek
ari galli er það og, að með þvi
að reikna þannig hækkun mark-
aðarins sem meðaltal yfir allt
kauplag, að meðtöldum launum
opinberra starfsmanna, er hækk-
un markaðarins vanmetin og leið
réttingin of lítil, sem kemur fram
á því tímabili, er opinberir starfs
menn fá sína hækkun. Við þessi
launaákvörðunarskilyrði, er því
sennilega bezt, að halda opin-
berum starfsmönnum utan þeirr-
ar vísitölu, sem samningsbundin
laun eru leiðrétt eftir. Hins veg-
ar yrði launum þeirra jafnan
haldið svipuðum og sambærileg-
um flokkum markaðarins, og á
þann hátt fylgdu þau hinu al-
menna kaupgjaldi. Það yrði þó
jafnan til endurskoðunar, við
hvaða launakjör laun þeirra skuli
borin saman.
Áhrif á gerð launasamninga
Þetta kerfi mundi ekki aðeins
leiðrétta heildarniðurstöður
launasamninga. Er það væri kom-
ið á laggirnar, mundi það þegar
í stað taka að hafa veruleg áhrif
á gerð samninganna. Það hefur
úrslitaáhrif á afstöðu beggja að-
ila, að samningarnir séu gerðir
við skilyrði stöðugs verðlags, litt
hækkandi kaupgjalds og nokkurn
veginn fasts gengis. Vitneskjan
um, að of stór skref verði að stíga
að mestu til baka, sýnir fram á
fánýti þess að stíga þau.
Þessi áhrif hníga öll til þess
að beina athyglinni að því, sem
er nauðsynlegt hlutverk launa-
samninga; að ákveða launahlut-
föllin í þjóðfélaginu.
Áhrif á afstöðu launþegasam-
takanna felast í fyrsta lagi í því,
að hvatning hækkandi verðlags
er úr sögunni. í öðru lagi í því,
að háar kröfur eru vonlausar,
ef þær verða öðrum félögum til-
efni til að bera fram hækkunar-
kröfur, svo að allt kauplagið
verði fært til baka. Aðalatriðið
er því að bera fram svo hófstillt-
ar kröfur, að þær séu taldar í
samræmi við eðlilega og nauð-
synlega þróun launahlutfalla.
Áhrifin á afstöðu átvinnurek-
enda koma fram í því að herða
andstöðuna gegn ábyrgðarlaus-
um, óraunhæfum kröfum. At-
vinnurekendur geta ekki reikn-
að með að geta velt slíkum hækk
unum yfir á vörumarkaðinn. Þeir
geta ekki komið til ríkisstjórnar-
innar um hver áramót og fengið
sér reiknað hærra gengi erlends
gjaldeyris, vegna þess að þeir
hafi samið af sér á umliðnu ári.
Þeir yrðu að haga samningum
eftir áætlaðri vaxtarþörf atvinnu
veganna og áætlaðri sérhæfing-
arþörf vinnuaflsins til hinna
ýmsu starfa.
Jafnvel þótt allir einstakir
samningsaðilar geri sitt bezta í
þessu tilliti er þó jafnan hætta
á því, að heildarniðurstaðan
verði of mikil hækkun og stöðugt
þurfi að leiðrétta niður á við.
Auk þess er hætta á almennri til-
hneigingu til þess að tryggja sér
að minnsta kosti hina leyfðu há-
markshækkun. En það er ergi-
legt fyrir launþega til lengdar, að
þurfa sífellt að vera að taka slík-
um leiðréttingum árlega eða svo.
Sennilega mundi stéttaforustunni
vera talið það til áfellis að hafa
misheppnazt svo í hlutverki sínu
Til lengdar mundi forustan ekki
vilja liggja undir slíku ámæli, og
víðtækt samráð mundi hefjast um
ákvörðun launahlutfalla og ráð-
stöfun hinnar leyfðu heildarhækk
unar. Stéttirnar mundu leiða
saman kröfur sínar, vega þser og
meta hverja gagnvart annarri og
reyna að ná samkomulagi um
stefnu í kaupgjaldsmálum fyrir
hvert ár. Að svo miklu leyti sem
það næst ekki, verða samningar
við atvinnurekendur og e. t. v.
niðurstöður vinnudeilna að skera
úr. Atvinnurekendur eru að sínu
leyti einnig líklegir til slíks sam
ráðs inbyrðis um þróun launa-
hlutfalla. Niðurstaðan gæti orðið
heidarsamningar milli stéttanna
að fengnu samkomulagi á hvora
hlið. Slíkt ker/i heildarsamninga
er sennilega hið fullkomnasta
stig, sem hægt er að ná í þessum
efnum, þó að því tilskildu að ein
stök félög beggja aðila haldi rétti
sínum til að skera sig úr og bera
fram sínar kröfur.
Þegar þannig hefði verið létt
miklum en vonlausum erli af
herðum stéttafélaganna, gæti haf
izt nýtt skeið í samskiptum at-
vinnurekenda og launþega. í stað
hinnar eilífu streitu um kaup-
eininguna gæti komið áherzla á
gjörsamlega ný atriði í kjarasamn
ingunum, er hefðu ekki bein
verðlagsáhrif, en væru því á-
hrifameiri um að skipta afrakstr-
inum og örva til aukins afrakst-
urs. Undir þetta falla allar áætl-
anir um ákvæðislaun, ágóðahlut-
deild og samrekstur. Þetta eru
flókin og margbreytileg viðfangs
efni og falla því fremur undir
svið einstakra félaga heldur en
heildarsamtaka, en þó er marg-
vísleg sérfræðileg aðstoð nauð-
synleg. Launþegasamtökin hafa
að jafnaði verið ófús til að fall-
ast á rekstrarþátttöku meðlim-
anna. En þessi tregða og ótti er
ástæðulaus við skilyrði nútímans.
Launþegarnir yrðu eftir sem áð-
ur meðlimir sinna samtaka og
lytu samningsákvæðum þeirra
um öll grundvallarkjör og rétt-
indi. Til dæmis um rekstrarform,
er gerði fjármagni og vinnuafll
jafnhátt undir höfði, má nefna
?að, að hlutafélag fjármagnsins
og samvinnufélag starfsfólksins
sameinuðust um reksturinn.
Þessu fylgja þó ýmis vandamál,
er ég læt órædd.
Er kerfið framkvæmanlegt?
Sú spurning hlýtur að vera
•ofarlega á baugi, hvort stíkt
kerfi sem þetta sé yfirleitt fram
tkvæmanlegt í lýðræðisþjóðfélagi.
Leiða má getum að því, að það
yrði óvinsælt og þyldi ekki þann
pólitíska þrýsting, sem beint yrði
gegn því, eða þá hitt, að það
mundi hneppa stéttasamtökin I
þá fjötra, að ekki samrímist meg
inreglum lýðræðisins. Það er
reyndar hlutverk stjórnmála-
manna að þreifa fyrir sér um
pólitískan framkvæmanleik að-
gerða, ^er þeir telja skynsamleg-
ar. En nokkra grein verður þó
að gera fyrir líkum og skilyrð-
um þess.
Fyrst kemur afstaða verkalýðs
forustunnar til álita. Sé sú for-
usta beinlínis byltingarsinnuð og
vilji grafa undan þjóðfélagsskip-
aninni af ráðum og dáð, er hún
að sjálfsögðu hatramlega andstæð
kerfinu og mundi nota tilefni þess
til æsinga. Þótt til séu verka-
lýðsleiðtogar, er tala digurbarka
lega i þessum dúr, eru einkum
hinir minni spámenn. Enginn á-
stæða er til að ætla, að úrslita-
valdið í samtökunum liggi með
þeim er vilja láta sverfa til stáls
af skynsamlegri skipan hagstjórn
ar, né heldur að nokkur veru-
legur hluti forustunnar vilji af
ásettu ráði vinna skemmdarstarf
til að koma á nýju þjóðskipu-
lagi. Yfirleitt er ekki mikið eftir
af töfrum þeirra hugsjónar að
koma á nýju þjóðskipulagi,
öðruvísi en sem heilbrigðri þró-
un þessa þjóðfélags, og þeir sem
vinna að slíku á vegum verka-
lýðssamtakanna gera það að
mestu undir fölsku flaggi. Frá
ábyrgri stéttaforustu er þó að
vænta sterkra krafna um samn-
ingsaðstöðu eða samráðsrétt um
mikilvæga þætti hagmálanna.
Veltur mikið á, hvernig til tekst
að koma til móts við þær kröfur
Takist það, má reikna með því,
að forustumönnum verkalýðsfé-
laga þyki léttir að því að losna
við hina æðisgengnu togstreitu
við ríkisvaldið um þróun pen-
ingagildisins. Er þeim þá mikill
styrkur að því að geta svarað
öfgamönnum í félögunum með
því að benda á takmarkanir, sem
ekki er á þeirra valdi að yfir-
stíga.
Af afstöðu almennings þarf
tæplega að hafa áhyggjur, ef
bærileg samskipti nást milli rík-
is og stéttasambanda. Almenn-
ingur er orðinn sárleiður á verð-
bólgunni og öllum þeim vand-
ræðum, vafstri og óvissu, er
henni fylgja. En að sjálfsögðu er
almenningur hinn endanlegi dóm
ari um þessa framkvæmd, sem
allt annað. Fer þá mest eftir þvi,
hvernig framkvæmdin tekst til,
hvort hún stenzt dóm almennra
kosninga og fær haldið velli. Áð-
ur en kerfið yrði sett á laggirn-
ar, er þó nauðsynlegt að undir-
búa jarðveginn vel með rækileg-
um umræðum og hæfilegum á-
róðri, svo að fólk sé undir það
búið að taka slíkri breytingu.
Með því kerfi, sem hér hefur
verið lýst, er starfhæfu verð-
myndunarkerfi goldið, það, sem
þess er á þessu sviði. Þá er eftir
að koma til móts við hin félags-
legu öfl og hasla þeim völl til
sinnar hugsjóna- og hagsmuna-
baráttu. Þessi öfl hafa því hlut-
verki að sinna að vera hin vak-
andi samvizka samfélagsins. Þessi
öfl má ekki kæfa, þótt þeim sé
beint inn á æskilegan vettvang.
Og eins og þegar er getið, mun
það vera skilyrði pólitísks fram-
kvæmanleika stöðugs kauplags,
að þessi öfl fái útrás á þeim
vettvangi þar sem hagsmunamál-
in eru raunverulega útkljáð.
Þessu marki verður sennilega
bezt náð með því að setja á fót
fast efnahagsráð, líkt því er starf-
að hefur í Hollandi, til ráðu-
Frh. á bls. 14.