Morgunblaðið - 08.08.1959, Blaðsíða 9

Laugardagur 5. ágúst 1959
\rnncrivn* 4 mo
9
íslenzkur
ritverk
lögfræðingur
hans
og
Grein um Ólaf Lárusson prófessor
eftir Helga Refsum, lögdómara
GREIN sú sem hér fer á eftir
birtist fyrir nokkru í Oslóar-
blaðinu Nationen. Hún fjallar
um tvær bækur, aðra sem
helguð var prófessor Ólafi
Lárussyni á sjötugsafmæli
hans, hin eftir hann. Má sjá
af þessari grein hvílíks álits
prófessor Ólafur nýtur á
Norðurlöndum fyrir fræði-
mennsku sína.
1. Afmælisrit helgað Ólafi Lár-
ussyni prófessor dr. juris &
philosophiae sjötugum 25. febr.
1955. Gefið út af íslenzkum lög-
fræðingum og laganemum. Hlað-
búð.
2. Ólafur Lárusson: Lög og
Saga. Lögfræðingafélag íslands
gaf út. Hlaðbúð. Reykjavik 1958.
Þetta hátíðarit mun gleðja
marga vegna þess að það er mik-
ilvægt sem vísindarit og hand-
bók. Það er eins konar alfræðirit
um íslenzk lögvísindi. En Ólafur
Lárusson hefur líka sérstöðu með
al lögfræðinga Norðurlanda.
Hann er í rauninni einn af horn-
steinunum í nútíma lögvísindum
lands síns.
í öllum löndum eru fræðimenn
1 lögvísindum sem í réttarsögunni
glæfa upp úr hinum stóra hópi
lögfræðinga og rit þeirra upp úr
flaum lögfræðibóka. Þeir hafa
orðið upphafsmenn og lýsa eins
og vitar yfir þau skerjóttu og
hættulegu sund sem farvötn rétt-
arins eru oft. Þegar við hugs-
um til þeirra, gleymum við oft
þeim sem voru á undan þeim.
Svona er það. Þeir eru orðnir
meira en primus inter pares, —
þeir eru præceptores patriae.
Frá Englandi má nefna t.d.
nöfn eins og Blackstone, Bent-
ham og Maitland, frá Bandaríkj-
unum Oliver Wendel Holms,
♦Cardozo og Marshall og frá
Þýzkalandi von Savigny, Kohler,
Ihring og Windseheid.
ísland var eins og Noregur
tengt dönskum lögvísindum í
margar aldir. Norræn lögvísindi
voru á 17.—19. öld nátengd þýzk-
um lögvísindum bæði að hug-
myndum og orðaiagi, sérstaklega
þó tengd rómantísku lögvísind-
unum.
Við háskóla hms sameiginlega
konungsríkis í Keiel störíuðu að
kennslu við framrás tímans marg
ir framúrskarandi vísindamenn
af þýzku bergi brotnir, m. a-slík
stórmenni í lögvísindum sem
Anton Friedrich Justus Thibaut
(1772—1840) og Paul Johann
Anselm Feuerbach (1775—1833)
og margir fleiri.
Hinum þýzku ríkjum og lönd-
um konungsins var stjórnað frá
Kaupmannahöfn og þýzka var
stjórnvaldsmálið í þessum héruð-
um, þar sem um þriðjungur af
þegnum Danakonungs lifði.
Því fór svo, að þýzk lögfræði,
þýzkur hugsanagangur og lög-
fræðihugtök hafði mjög mikla
þýðingu fyrir lögfræðilegan hug-
myndaheim dansk-norska kon-
ungsríkisins. Þessu ber hver ein-
asta lögfræðibók vitni næstum
án undantekningar. Ef litið er á
þetta með víðsýni sést að þetta
varð bæði til gagns og tjóns.
Hin dönsku og norsku lög
Kristjáns V. voru rituð á tiltölu-
lega alþýðlegu norrænu lögfræði
máli. Þrátt fyrir það smituðust
lögfræðingarnir með tíð og tíma
mjög af hinu þýzk-rómanistíska
fagmáli. Það var bæði frumstætt,
nákvæmt, orðríkt og virtist rök-
rænt og formfast fagmál. En því
miður skildi leikmaðurinn lítið í
þessu gerfimáli. •
O. A. Vinje 'hefur kallað það
Tartaramál, en Danir gáfu þvi
háðsheitið ,lögfr-æðilegt hrogna-
mál“. Sumir snerust með andúð
gegn þessu nýja fagmáli það var
hreint sérfræðingamál, leynimál,
sem aðeins þeir útvöldu gátu not
að. Sumir héldu því jafnvel fram
að það væri notað til að skýla
hugsunum, sem ekki væru til,
það væri hylki utan um hugsana-
snauðar hártoganir og orðhengils
hátt. Svo slæmt var það víst ekki
því fylgdu ýmsir kostir venju-
legs fagmáls.
íslenzkir lögfræðingar hlutu
eins og þeir norsku menntun sína
í Danmörku á sambandstímunum.
Fyrsti íslendingurinn tók lög-
fræðipróf við Kaupmannahafnar-
háskóla 1738, sá síðasti á öðrum
tug tuttugustu aldarinnar. Sam-
tals luku 200 íslenzkir lögfræð-
ingar prófi í Danmörku á sam-
bandstímanum.
Síðan 1908 hafa nærri 400 lög-
fræðingar lokið prófi við laga-
deild Háskólans í Reykjavík.
Allir þessir ungu lögfræðingar
hafa verið svo heppnir að eiga
prófessor Ólaf Lárusson og aðra
framúrskarandi fræðimenn að
kennurum. Prófessor Ólafur gr
einn sá lærðasti og fordómalaus-
asti háskólakennari sem nokkru
sinni hefur haldið fyrirlestra við
nokkurn háskóla. Hann hefur
þekkingu á lífinu og lítur bæði
raunhæft og rökrænt á vanda-
málin með heilbrigðri fyrirlitn-
ingu á öllum lögfræðilegum orð-
hengilshætti. Hann hefur alltaf
hent gaman að lögfræðilegum
fimleikum og hefur óbeit á kredd
um og töfrakúnstum með orð. Það
sem hann skrifar vitnar um ó-
svikna rökfærslu, ótrúlega víð-
tæka þekkingu og natni og var-
kárni í mati sínu á verkum sam-
verkamanna sinna úr öllum lönd-
um og öllum tímum. Þetta virð-
ist honum meðfætt. Sagt hefur
verið um Ólaf, að fáir lögfræð-
ingar Norðurlanda hafi jafn-
mikla hæfileika og hann til að
skilja í sundur það smáa frá
hinu stóra.
Eitt af stórvirkjum Ólafs hef-
ur verið skerfur hans til að skapa
alþýðlegt, nákvæmt og fullnægj-
andi nútíma-lögfræðimál fyrir
sjálfstætt ísland, sem gæti leyst
af hólmi kansellí hrognamál skrif
arans.
ísland er nú svo vel sett, að
um 90% af löggjöf þess, mælt i
blaðsíðutali hefur síðan 1904 ver-
ið ritað á nútíma íslenzku.
Ritverk prófessors Ólafs eru
mjög mikil. Prófessor Ármann
Snævarr birtir ritverkaskrá hans
í afmælisritiriu. Er hún nærri 8
blaðsíður og þar eru nefndar 180
ritgerðir og bækur. Fáir, ef til
vill enginn löglærður maður í
Vestur-Evrópu getur lagt á borð-
ið skrá yfir neitt sem jafnast á
við þetta, svo fjölhæfur er hann.
Ólafur hefur einnig skrifað um
norskar lögfræðibókmenntir t. d.
um bækur eftir Knut Robber-
stad prófessor og Kristian Öst-
berg dósent og dr. juris. Hann
hefur einnig komið með merki-
legt framlag í sögu einstakra
byggða og ríkisins í heild. Bók.
hans „Byggð og saga“ (1944) er
talin fyrirmyndarrit í íslenzkri
byggðasögu. Þar að auki hefur
hann skrifað margar ritgerðir
um hrein málvísindaleg og þjóð-
sagnaleg efni. Hin mörgu verk
hans í réttarsögu íslands eru á-
litin brautryðjandaverk.
í safnritið „Nordisk Kultur“
hefur hann skrifað um íslenzku
þjóðina í fornöld og um staða-
nöfn.
Hinar mörgu kennslubækur
Ólafs eru vafalaust í hópi hinna
beztu sinnar tegundar. Árið 1933
kom út „Um víxla og tékka“,
Fyrirleestrar um veðréttindi
komu út 1946, Kaflar úr kröfu-
rétti 1948 Eignaréttur 1950, Sjó-
Að handsama veiðifálka var at- ’
vinnugrein sem hafði litla efna-
hagslega þýðingu en mikinn heið-
ur í för með sér bæði á íslandi
og Noregi. Ritgerðin er mjög at-
hyglisverð bæði fyrir eldri sögu
konungsvaldsins og fyrir veiði-
söguna.
Einar Arnórsson fyrrum pró-
fessor hæstaréttardómari, dóms-
málaráðherra og dr. juris. ræðir
um hjónaskilnað sámkvæmt göml
um íslenzkum rétti og kirkjurétti.
Hann dregur fram mikið nýtt
efni, sem hefur þýðingu fyrir
réttur 1951. Margar aðrar kennslu réttar' °S menningarsöguna. Efni
. . , , „ ...i sem einmg er mikilvægt fyrir
bækur eftir hann hafa venð fjol norsk frægi_
ritaðar. Þær verða vonandi prent
aðar með tímanum.
Það er sagt um Ólaf Lárusson
að þekking hans og ósviknir
rannsóknarhæfileikar geri hann
hæfan til að vera prófessor í
þremur mismunandi greinum ut
an lagadeildarinnar og í öllum
greinum lögfræðinnar.
Við hlið fræðimennskunnar hef
ur hann alltaf haft tíma til að
sýsla við raunhæf lögfræðileg úr
lausnarefni og við framkvæmdar
atriði. Hann hefur þrisvar verið
rektor Háskólans og setið í fjölda
opinberra nefnda, svo sem í fast
eignamatsnefnd Reykjavíkur og
yfirskattanefnd. Hann hefur oft
verið aukadómari í Hæstarétti.
Lögfræðirit sín hefur hann því
ætíð skrifað i nánnum tengslum
við réttarframkvæmd.
Prófessor Ólafur Lárusson er
meðlimur í norsku vísindaaka-
demíunni og heiðursdoktor við
Óslóarháskóla.
Það var því eðlilegt að íslend-
ingar heiðruðu þennan braut-
ryðjanda á sjötugsafmæli hans
rúeð því að gefa út frambærilegt
afmælisrit. Rit sem gæti sýnt
breidd og dýpt í íslenzkum lög-
fræðivísindum í dag.
Afmælisritið sýnir líka glöggt
það lið góðra visindamanna og
starfandi lögfræðinga með vís-
indalega þekkingu sem ísland
getur skipað fram, þótt íbúar
þess séu aðeins 150 þúsund.
Fyrsta ritgerðin í afmælisrit-
inu er hin nákvæma og efnis-
mikla ritgerð Ármanns Snævarrs
prófessors um tvær hjúskapar-
híndranir, sem áður gætti svo
mjög 1) skyldleika og 2) fátækt.
Fátækt var hjúskaparhindrun
allt fram til 1917.
Næst kemur glögg ritgerð eft-
ir Benedikt Sigurjónsson dómara
við borgardóminn um skaðabóta-
skyldu vegna flugslysa. Bjarni
Benediktsson fyrrum dómsmála-
ráðherra og háskólakennari, sem
nú er ritstjóri og alþingismaður
ritar um hin mörgu vandamál
varðandi vald Alþingis, viðvíkj-
andi útgáfu þess sem við myndum
kalla bráðabirgða-tilskipanir. Það
’er mjög vel skrifuð ritgerð, sem
ætti að þýða á eitthvert heims-
málanna, vegna þess, að hún
varpar ljósi yfir vandamál í
stjórnlagafræðinni, sem nú er
mjög á dagskrá.
Björn Þórðarson fyrrum for-
Einar Bjarnason ríkisendur-
skoðandi segir í mjög athyglis-
verðri ættfræðiritgerð frá lög
fræðingaætt á fslandi á árunúm
1360—1564.
Friðjón Skarphéðinsson bæjar
fógeti skrifar auðlesna og fræð-
andi ritgerð um Svein Sölvason
lögmann (1722—1782), sem varð
examinatur juris. 1742. Er greint
frá lögfræðilegum rithöfunda-
störfum hans.
Gunnlaugur Þórðarson, sem er
lærður í þjóðarétti, dr. juris frá
Parísar-háskóla á þarna grein
um ólöglegar fiskveiðar innan
landhelgi, — það er vissulega
viðfangsefni, sem liggur mönn-
um á hjarta á þessum tímum.
Hjálmar Vilhjálmsson ráðuneyt
isstjóri ræðir um hin gömlu mann
talsþing og er þar að finna margt
athyglisvert um embættisstörfin
í gamla daga.
Ritgerð Ólafs Jóhannessonar
prófessors fjallar um óhæfi sem
ógildingarástæðu stjórnvaldsað-
gerða. Hann kemur inn á svo
mörg almenn Iögfræðileg vanda-
mál í þessu sambandi, að grein-
ina ætti að þýða á eitthvert heims
málanna.
Hin ýtarlega og áhrifamikla rit
gerð Theodórs B I índals um ís-
lenzku mannánafnalöggjöfina
hlýtur að vekja sérstaka athygli
á Norðurlöndum. Efnið er sund-
urliðið og sett skipulega fram.
Nú starfar konungleg nefnd í
Noregi að endurskoðun nafnalög-
gjafarinnar. Það er ætlunin að
samræma hana eftir því sem hægt
er á öllum Norðurlöndunum. En
það verður þung þraut, því að
nafnavenjur hafa orðið mjög ó-
líkar meðal norrænu þjóðanna.
Hinar málfræðilegu, tizkulegu,
þjóðfélagslegu, sagnfræðilegu,
staðarlegu og efnahagslegu að-
stæður, jafnvel hin réttarlegu á-
kvæði hafa verið ólíkari manna
nafnaréttinum, en á flestum öðr-
um sviðum réttarins. Þess vegna
hafa mannanafnavenjur orðið
sundurleitari, breytil^gri, stað-
bundnari og tímabundnari en aðr
ir þættir í þjóðlífi Norðurlanda
og það jafnvel þótt vissar stefn-
ur í nafnavenjum hafi verið sam
eiginlegar ákveðnum þjóðum á
öllum Norðurlöndum og jafnvel
í allri Evrópu.
Þórður Eyjólfsson hæstaréttar-
dómari, fyrrum prófessor og
dómsmálaráðherra lýsir í skarp-
skyggnri ritgerð þremur gömlum
íslenzkum dómum. Tveir þessara
dóma frá árunum 1543 og 1545
sem eru kenndir Ara Jónssyni
ligmanni virðast hreinar falsanir.
Eg vil nota tækifærið í sambandi
við þetta til að benda á það, að
bókin Persónuréttur eftir Þórð
Eyjólfsson, sem kom út 1949 er
með réttu álitin í hópi hinna
beztu kennslubóka i norrænni
lögfræði.
Afmælisritinu lýkur ágætlega
með ritgerð Þorsteins Þorsteins-
sonar sýslumanns um Laugar-
vatnsdal og byggðina þar.
Allar þessar 13 ritgerðir gefa
afmælisritinu sinn svip. Þær
vitna allar um það hve rannsókn-
ir eru á háu stigi við Háskóla
íslands. Erigin ritgerðanna er
kærulaus skrifborðsframleiðsla.
Það er eðlilegt að norskur lög-
fræðingur láti í Ijósi ánægju sina
yfir því, að það Norðurlandanna,
sem á margan hátt stendur okk-
ur næst, skuli hafa tekizt á 50
árum að skapa svo auðugt og
sætisráðherra og dr. juris. segir i háþróað lögfræðisvið. Það er e. t
frá réttindum konungs í sam-1
bandi við fálkaveiðar á íslandi.
v. því að þakka að Island á gamla
glæsilega, vísindalega og bók- í
menntalega menningu, sem hefur
varðveizt meðal fólksins, verið
eign almennings. Þar að auki
hefur ísland fengið þjóðlega,
heimagróna, réttarskipun, sem er
rík að erfðavenjum. Hún er nor-
ræn og vestræn réttarskipun
bæði í stjórn og löggjöf.
Alþingi íslendinga er elzta
þjóðþing í Evrópu. En fsland hef
ur líka átt góða, frjálsa og óháða
blaðaútgáfu, allt frá því fyrstu
blöðin voru gefin út.
Samt lá erfitt verkefni fyrir
íslenzku lögfræðingunum, þegar
þeir hófú brautryðjendastarf sitt
á sviði lögfræðinnar. Árangurinn
hefur orðið slíkur, að hann get-
ur orðið fyrirmynd jafnvel fyrir
gömul vestur-evrópsk ríki.
Hin mörgu ungu ríki út um
víða veröld gætu lært mikið af
aðgerðum íslendinga á sviði lög-
fræðinnar. íslendingum tókst á
skömmum tíma með nútíma-lög
gjöf sinni og lögfræðiritum, að
þroska gamalt menningarmál,
sem stóð föstum rótum í gömlu
bændaþjóðfélagi, í tæknilega
fullkomið nútíma fagmál. Þetta
er alveg einstætt framlag enda
þótt fsland tilheyri hinu gamla
vestur-evrópska menningarsviði.
Það er því skiljanlegt að banda-
ríski sagnfræðingurinn Ellsworth
Huntington veiti fslandi heiðurs-
sess í riti sínu „Mainsprings of
Civilization“.
Þetta kemur fram í ríkum
mæli í síðustu bók prófessors
Ólafs Lárussonar „Lög og saga“
sem kom út skömmu fyrir síð-
utu jól. Bókin inniheldur úrval
ritgerða frá ýmsum sviðum lög-
fræðinnar. Þær hafa áður birzt
í íslenzkum og erlendum tíma-
ritum. Bókin hefst á ágætri rit-
gerð um straumhvörf í fjármuna-
réttinum. Hin þýðingarmikla at-
hugun á stjórnskipun og lögum
lýðveldisins íslenzka og minni
ritgerð um hof og þing eru einnig
með í ritgerðasafni þessu.
í þessum tveimur ritgerðum
kvað Ólafur Lárusson niður þá
kenningu sem áður var svo út-
breidd, að náið samband hefði
verið milli hofs og þings, þ. e. a. s.
milli trúar og réttarskiprmar ís-
lands.
Báðar ritgerðirnar eru mjög
mikilvægar fyrir norska réttar-
sögu Nýjar staðreyndir og sjón-
armið sem hafa úrslitaþýðingu
koma fram í þeini cllum.
Ritgerðin um íslenzku lögbók-
ina „Grágás“, sem hefur verið
prentuð á dönsku í „Tidsskrift
for Rettsvitenskap“ árið 1953,
varpar skýru ljósi yfir mörg
vandamál, sem hingað til hafa
verið óleyst í norrænni réttar-
scgu, sérstaklega norskri réttar-
sögu. Hér sýnir Ólafur hina
miklu hæfileika sína sem rit-
skýrandi og einnig sýnir hann á
sannfærandi hátt þekkingu sína
á fornnorskum bókmenntum. Grá
gás er sérkennilegra og sjálf-
stæðara íslenzkt verk en menn
hafa hingað til haldið. Hún er
hvorki alþýðulög né safn af rétt-
arvenjum. Hún er raunveruleg
lögbók, sem er líkast tih samin
af nefnd lærðra og reyndra lög-
fræðinga. Grágás er á æðra lög-
fræðilegu stigi en samtíma lög á
hinum Norðurlöndunum. Ritgerð-
in „Hefndir" sem er 30 bls. er
líklega mikilvægasta framlagið
til sögu norræns og sérstaklega
íslenzks refsiréttar, sem nokkru
sinni hefur verið skrifað. Ólafur
Lárusson kemst þar að niðurstöð-
um og leiðir fram staðreyndir
með heillandi og kjarnyrtum frá-
sagnarhætti, varkár og gagnrýn-
andi, Þannig skýrir hánn megin-
hugmyndirnar og rökstuðninginn
í íslenzkum refsirétti eðlilfega og
opinskátt. Hann litar niðurstöður
sínar hvergi með sundurlausum
né auð unnum sálfræðilegum eða
félagslegum einkaskoðunum né
kenningum um það sem lítið er
hægt að vita um. Rómantisk fegr
un eða þjóðernissinnuð litskreyt-
ing standa honum eins fjarri eins
og barnalegur orðhengilsháttur.
Greinin um „Véfang" sýnir
hvað eitt einasta orð, sem enn er
við lýði getur skýrt fornan ís-
lenzkan rétt og menningu.
.Framh. á bls. 11