Morgunblaðið - 11.05.1960, Blaðsíða 13

MOncrr\nr 4»ið
13
Miðvikudagur 11. maí 1960
Viðskiptafrelsið mun færa
almenningi bætt lífskjör
Sterk og örugg stjórnarstefna
Úr ræðu Jóhanns Hafstein d Alþingi
JÓHANN HAFSTEIN, forseti
Neðri deildar Alþingis, flutti
mjög ýtarlega ræðu um verzl-
unarmálafrumvarp ríkisstjórnar-
innar við þriðju umræðu málsins
í Neðri deild sl. fimmtudag.
Rakin er saga viðskiptamál-
anna í stórum dráttum — hafta-
stefnunnar síðustu 2—3 áratugi
— og tilrauna, sem gerðar hafa
verið til þess að losna við höft-
in. Jafnframt gerð grein fyrir
þeim þáttaskilum, sem nú er að
stefnt í viðskiptamálunum.
Fer hér á eftir útdráttur úr
þessari ræðu:
ÞÓTT langar umræður hafi orð-
ið um þetta mál, langar mig til
að segja um það nokkur orð, áð-
ur en það fer út úr þessari deild.
Rakin hefur verið saga þess-
ara mála, þæði af hæstvirtum
viðskiptamálaráðherra og fram-
sögumanni meirihluta fjárhags-
nefndar, háttvirtum 6. lands-
kjörnum. Þó vil ég nokkru hér
við bæta, ef skýrast mættu meg-
in sjónarmiðin í þróun við-
skiptamálanna á síðustu 2—3
áratugum.
Grundvöllur haftanna
I raun og veru má telja
upphaf innflutningshaftanna
til fyrri vinstri-stjórnarinnar
hér á islandi, þegar Eysteinn
Jónsson tók við fjármála-
tjórninni, undir stjórnarfor-
ustu Hermanns Jónassonar.
Þá fyrst er ríkisstjórninni
fengin heimild til að ákveða,
að engar vörur megi flytja til
Iandsins nema með leyfi
gjaldeyris- og innflutnings-
nefndar. Með þessari löggjöf
er lagður grundvöllur að
haftapólitík síðustu áratuga.
Að vísu urðu síðar breytingar
á þessari löggjöf, með nýjum
nefndum, en svipuðum verk-
efnum og skiptir það í sjálfu
sér ekki máli.
Ef til vill má segja, að hafta-
stefnan á íslandi hafi náð há-
marki undir stjórn Alþýðu-
flokksins 1947, undir forsæti
Stefáns Jóhanns Stefánssonar.
Þá er gerð alvarleg tilraun til
áætlunarbúskapar á íslandi,
þegar sett eru lögin um fjár-
hagsráð, með öllu því, sem þeim
fylgdi. Sjálfstæðisflokkurinn tók
þátt í þessari ríkisstjórn og taldi
sig ekki eiga annarra kosta völ,
vegna aðstöðu sinnar á Alþingi.
Deila má um það, hvort Sjálf-
stæðisflokkurinn hafi gert rétt í
því, að taka þátt í þessari til-
raun til áætlunarbúskapar. Hitt
er staðreynd, að þessi tilraun
náði ekki þeim tilgangi, sem að
var stefnt.
Aldrei hafa fyrr eða síðar ver-
ið lögð jafnmikil völd í hendur
nefndar eða ráðs, eins og fjár-
hagsráðs. I 5. gr. laganna var
svo fyrir mælt, að til hvers kon-
ar fjárfestingar einstaklinga, fé-
laga og opinberra aðila, hvort
sem væri til stofnunar nýs at-
vinnurekstrar, til aukningar á
því sem fyrir væri, húsbygging-
ar eða annara mannvirkja þyrfti
leyfi fjárhagsráðs. Undir fjár-
hagsráði starfaði svo innflutn-
ingsdeild, verðlagseftirlit og
skömmtunarskrifstofa. Eftirtekt-
arvert er hversu skamma hríð
stendur tilraunin til þess að
framkvæma þennan áætlunar-
búskap. Því að strax að tveimur
árum liðnum, er stjórnarsam-
starfið farið út um þúfur, en
uppskeran var svartimarkaður
og biðraðir á sama tíma sem
þessi stríðsfyrirbrigði hjá öðr-
um þjóðum voru að hverfa.
Ný stefna mörkuð?
A þessum tímamótum kveður
Sjálfstæðisflokkurinn upp úr um
það, að lengra verði ekki haldið
á þessari braut. Þegar stjórnar-
samstarfið rofnar sumarið 1949
og efnt er til kosninga markar
flokkurinn alveg hreina og nýja
braut í kosningastefnuskrá sinni
frá 23. okt. 1949. Þar er í fyrsta
lagi að því vikið, að komið sé
alltof langt inn í afskipti ríkisins
af verzlun og viðskiptum Flokkur
inn viðurkennir ,að hann hafi
sjálfur verið þátttakandi í þessu,
en hins vegar sé honum það
ljóst, að við svo búið verði ekki
fram haldið og segir meðal ann-
ars í framhaldi af þessu 1 kosn-
ingastefnuskránni:
„Telur flokkurinn, að nú
hafi svo langt verið gengið í
þessum efnum ,að í óefni sé
komið. Reynslan og rás við-
burðanna hafi sýnt á ótvíræð-
an hátt, að núverandi efna-
hagsörðugleikar þjóðarinnar
eru í meginatriðum sprottnir
af því að grundvallarstefna
Sjálfstæðisflokksins hefur
ekki fengið að ráða. Þess
vegna telur flokkurinn þjóð-
arnauðsyn, að héðan af gæti
stefnu hans í ríkari mæli en
verið hefur hin síðari ár, og
að breyting verði gerð í mörg-
um höfuðþáttum þjóðmál-
anna.
Síðan er það rakið í ályktun-
inni, hve óþolandi ríkisafskiptin
séu orðin og síðan segir:
Lausn dýrtíðarmálanna
„Sjálfstæðisflokkurinn telur,
að snúa verði af þessari braul.
Hann telur að ekki megi drag-
ast, að ráðstafanir séu gerðar til
þess að atvinnuvegimir geti
starfað styrkjalaust í sæmilegu
árferði og með skaplegum afla-
brögðum, og þannig verði greitt
fyrir því að hin miklu nýsköp-
unartæki verði starfrækt svo,
að allir landsmenn geti haft
fulla vinnu við eðlilega starf-
rækslu atvinnuveganna. Halla-'
laus búskapur ríkissjóðs og hon-
um samræmd starfsemi lána-
stofnana landsmanna ,er grund-
vallaratriði þeirra aðgerða sem
framkvæma verður. Verðlag og
framleiðslukostnaður í landinu
verður að samræmast markaðs-
verði útflutningsafurðanna í við-
skiptalöndunum. Sjálfstæðis-
flokkurinn telur gengisbreytingu
í því skyni algjört neyðarúrræði,
en vekur athygli á, að skránmg
á gengi gjaldeyrisins hlýtur að
miðast við að hún greiði fyrir
starfrækslu atvinnuveganna,
fullri atvinnu og lífvænlegum
kjörum almennings. Þetta er
markmiðið, sem allar ráðstafamr
ber að miða við“.
Frjáls verzlun
Og loks segir m. a. í þessari
koningastefnuskrá um verzlun-
armálin sérstaklega eftirfar-
andi:
„Mikilvægur þáttur í því,
að koma á jafnvægi í þjóðar-
búskapnum er að gera verzl-
unina frjálsa og verður að
gera það sem fyrst, þótt það
geti ekki orðið til fulls fyrr
en fullkomið jafnvægi er
fengið, enda mun svartur
markaður og margs konar ó-
heilbrigði í verzlunarháttum
ekki hverfa fyrr en þessu
marki er náð. Meðan svo er
ekki leggur flokkurinn á-
herzlu á, að meira réttlæti og
jöfnuður ríki um innflutning
og dreifingu vara til landsins
og einstakra landshluta, en
nú er. Auka verður hið bráð-
asta innflutning nauðsynleg-
ustu neyzluvara, sem i senn
mundu bæta hag almennings
og draga úr verðbólgunni,
enda er þá hægt að afnema
með öllu skömmtun á slíkum
neyzluvörum.“
'«hann Hafstei"
Hér lýkur tilvitnun í nokkur
meginatriði stefnuskrár Sjálf-
stæðisflokksins fyrir haustkosn-
ingarnar 1949. En ég hefi til
þeirra vitnað vegna þess, að þar
eru reyfuð mörg þau undirstöðu-
atriði sem liggja til grundvallar
því, sem nú er verið að gera í
efnahags- og peningamálum
landsmanna, og lágu til grund-
vallar þeirri tilraun, sem gerð
var til þess að gera verzlun
landsmanna frjálsa 1950, eftir
gengisbreytinguna, sem þá varð
og í það skipti með samvinnu
Sjálfstæðismanna og Framsókn-
armanna.
Náði ekki settu marki
Tilraunin til að koma á verzl-
unarfrelsi á grundvelli jafnvæg-
is í þjóðarbúskapnum 1950, að
frumkvæði Sjálfstæðisflokksins,
náði ekki settu marki. Margar
ástæður lágu til þess, meðal
annars óhagstæð viðskipta-
kjör, verðhækkanir á erlendum
markaði á helztu og mikilvæg-
ustu neyzluvörum og fjárfesting-
arvörum landsmanna af völdum
Kóreustyrjaldarinnar, óhagstæð-
ara verð á útflutningsvörunni
en gert hafði verið ráð fyrir
og seinna hin óheillavænlegu
áhrif allsherjarverkfallsins 1955
undir forustu kommúnista með
stuðningi Alþýðuflokks þá og
loks keyrði um þverbak, þegar
vinstri stjórnin tók við 1956,
lofaði varanlegum úrræðum í
efnahagsmálunum, en gafst upp
í árslok 1958 með þeirri yfirlýs-
ingu forsætisráðherrans Her-
manns Jónassonar, að engin sam-
staða væri innan ríkisstjórnar-
innar um nein úrræði í efnanags
málunum eftir að verðbólguald-
an væri yfir skollin.
Nú eru menn reynslunni ríkari
og þess vegna líklegra, að þær
fyrirætlanir, sem nú eru uppi
muni betur lánast.
Mikilvægur árangur
Hinu má ekki gleyma, aff
verulegur árangur náðist viff
þá tilraun til viðskiptafrelsis,
sem gerff var eftir gengisbreyt
inguna 1950. Þaff var losaff
verulega um höftin og stefnt
til frjálsræffis. Viðskiptanefnd
in, sem var deild úr fjárhags-
ráffi, var lögff niður í janúar-
mánuði 1950. Þaff var byrjaff
aff afnema skömmtunina í júní
mánuffi 1950, og skömmtunar-
skrifstofan var lögff niffur í
september 1950. Eftir þaff var
skömmtun affeins miðuff viff
niðurgreiffslu á verfflagi vara,
eins og smjörlíki og fleiri vöru
tegunda. Fyrsti frílistinn var
gefinn út 4. ágúst 1950 og þá
gefin frjáls 17% af hinum
árlega innflutningi. Annar frí-
listi var gefinn út 7. apríl 1951
og þá frjáls innflutningur á
50—60% af árlegum innflutn-
ingi. Um leiff og þokaðist í átt-
ina til meira frjálsræffis, var
starfsliffi fjárhagsráffs fækkaff
1950 um 40 manns og starfsliði
verffgæzliustjóra um helming,
úr 14 niður í 7 manns.
f framhaldi af þessu eru
sett lögin nr. 88 frá 1953, eftir
að Sjálfstæðisflokkurinn
myndar ríkisstjórn aff aflokn-
um kosningum þaff ár, þar sem
fjárhagsráð er lagt niður og
ákveðiff í fyrstu grein, aff
stefna skuli aff því, aff gera all
an innflutning til landsins
frjálsan. Og þá var tekið upp
allverulegt fjárfestingarfrelsi
ef svo mætti segja, aff frjálst
skyldi vera aff byggja íbúðar-
hús 520 rúmmetra og ýmsar
minni framkvæmdir eins og
bygging peningshúsa og hey-
hlaffna, verbúffa og veiðarfæra
geymslna og annaff svipaff, var
algjörlega gefiff frjálst.
Það er mál fyrir sig, hvort ver
hafi tekist til, en til var stofnað.
Hitt er meginatriði, hvort menn
vilja höftin og ófrelsið haftanna
vegna eða hvort menn á hinn bóg
inn vilja gera alvarlega og heið-
arlega tilraun til þess að komast
út úr slíku kerfi.
Framhald fyrri stefnu
Eins og Sjálfstæðisflokkurinn
markaði stefnuna til aukins
frjálsræðis með gengisbreyting-
arlögunum 1950, hefur það einn-
ig orðið hans hlutskipti, að leggja
grundvöllinn að þeim straum-
hvörfum, sem nú eru að eiga sér
stað í góðri samvinnu Sjálfstæð-
isflokksins og Alþýðuflokksins.
Þegar vinstri stjórnin hrökk
upp af klakknum í árslok 1958,
þá markaði flokksráð Sjálfstæð-
isflokksins í desembermánuði,
mjög ákveðna meginstefnu í sam
bandi við verzlunarmálin og efna
hagsmálin, er flokknum var fal-
ið, eða formanni hans, að gera
tilraun til stjónarmyndunar. Að-
eins nokkur atriði úr þeirri á-
lyktun sýna meginstefnuna, sem
mörkuð var. En þar segir m.a.:
„Stefnt verffi aff því aff af-
nema uppbótakerfiff svo fljótt
sem unnt er, með því aff skrá
eitt gengi á erlendum gjald-
'eyri og gera útflutnángsat-
vinnuvegunum kleift aff
standa á eigin fótum án,
styrkja. Jafnframt verffi Iagff-
ur grundv. að frelsi í atvinnu-
rekstri og viðskiptum, svo
hægt sé aff afnema þau höft,
sem nú eru á viðskiptum og
framkvæmdum.
Strax og aðstæður leyfa
þarf aff draga úr niðurgreiðsl-
um, en í þess stað auka fjöl-
skyldubætur og lækka beina
skatta.“
„Sett verffi ný og heilsteypt
löggjöf um Sefflabanka ís-
lands ,er tryggi örugga stjórn
peningamála. Bankalöggjöfin
sé að öffru leyti endurskoðuff
og samræmd".
Þegar dró til kosninga 1959,
kom Landsfundur Sjálfstæðií
flokksins saman og áréttaði þá
ályktanir flokksráðsins og mark
aði nánar þá stefnu, sem síðar
var fylgt við stjórnarmyndun-
ina.
Þannig hefur í raun og veru
fyrr og síðar vakað þetta eina og
sama fyrir Sjálfstæðisflokknum,
sem hann nú er að reyna að frana
kvæma.
Affstaffan styrkist meff breyttum
viffhorfum:
Mig langar þessu næst til þess
að víkja nokkuð að breyttum
viðhorfum, sem orðið hafa og ég
tel mjög veigamikið fyrir stjóm-
málaþróunina hér á landi.
Það, sem ég á við er þetta.
Jafnvel þótt Sjálfstæffis«
flokkurinn hefffi hlotiff hrein-
an meirihluta í kosningunum
1956, mundi hann hafa veriff
í veikari aðstöðu viff aff
framkvæma þá stefnu, sem nú
er unniff aff. Þetta er auðskilj-
anlegt. Þá hafffi lengi veriff
talaff um svokallað „vinstra“
samstarf, og í hugskoti margra
var þaff e. t v. þaff, sem gat
leyst vandann. Nú höfum viff
reynsluna af vinstra samstarf-
inu, reynslutíma vinstri stjóm
arinnar frá 1956 þar til hún
gafst upp í árslok 1958. Nú
þekkir þjóffin máttleysi og úr
ræffaleysi þessa svokallaffa
„vinstra samstarfs“. Þaff er
þar með úr sögunni. Á hinn
bóginn gat Sjálfstæðisflokk-
urinn ekki 1956, eftir aff Al-
þýffuflokkurinn þá hafffi
myndaff hiff svokallaffa
„hræffslubandalag" meff Fram
sóknarflokknum, vænzt sam-
stöðu annarra flokka um fram
kvæmd þeirra meginmála,
sem hann hefffi viljaff stefna
aff, eftir kosningar. Síðan hafa
viffhorf manna breytzt, vafa-
Iaust fyrir áhrif úr hinnm
vestræna stjórnmálahcimi og
vegna okkar eigin reynsln.
Atvikin hafa hagaff því svo,
aff nú eru tveir stjómmála-
flokkar, Alþýðuflokkurinn og
Sjálfstæffisflokkurinn sam-
mála um stjómarstefnu og
stjórnarframkvæmd, sem þeir
ekki hefffu orffiff sammála um
fyrir tveim til þremur árum
siffan. Og þessi stjórnmála-
stefna er nú studd svo aff segja
af öllum sérfræffingum og hag
fræffingum í hinum vestræna
lýffræffisheimi. Þetta er mikill
munur frá því sem var fyrir
10 til 12 ámm, þegar flestir
hagfræffingar og efnahagssér-
fræffingar vom meira og
minna sósíalistiskir, boðend-
ur áætlunarbúskapar og þjóð-
nýtingar, en em nú meira og
minna horfnir af þessari leiff
og að gagnstæðri stefnu. Þetta
eru mikilvæg undirstöffuariffi,
er lúta aff því, aff framkvæmd
stjórnarstefnunnar nú sé sterk
ari en áður og liklegri til að
lánast.
Eftirmáli haftanna.
Það er í sjálfu sér mjög ánægju
legt, að Sjálfstæðisflokkurinn og
Alþýðuflokkurinn skuli hafa ver
ið alveg sammála um þann eftir
mála um höftin, haftastefnuna,
sem fram kemur í greinargerð
ríkistjórnarinnar fyrir efnahags
málafrumvarpi hennar, og þar
sem segii svo m. a.:
„Höftin gera það að verk-
um, að framleiðslan beinist í
aðrar áttir en þær, sem hag-
kvæmastar eru. Tilraunir til
að takmarka eða stöðva inn-
flutning sumra vörutegunda,
Framh. á bts. 14