Morgunblaðið - 06.01.1961, Page 13

Morgunblaðið - 06.01.1961, Page 13
Föstudagur 6. janQar 1961 MORGUISBLAÐIÐ 13 Tdmas Guðmundsson skáld sextugur í dag TÓMAS Gðmundsson, skáld er sextugur í dag, hinn 6. jan. Hann dvelst nú ásamt fjölskyldu sinni erlendis. En í tilefni þessa merk isafmælis kemur út hjá Helga- felli ný heildarútgáfa af ljóð- mælum Tómasar með inngangi um Ijóðagerð hans, eftir Krist- ján Karlsson. Morgunblaðið hef- ur fengið leyfi til að birta kafla úr þes.jiim inngangi og fara hér á eftir upphafsorð K. K. að rit- gerðinni ásamt þriðja og fjórða kafla hennar að mestu óbreytt- um. Efni hinna kaflanna er á þessa leið: 2. kafli ritgerðarinnar fjallar um þjóðfélagslegt gildi skáldskapar; 5. kafii um fyrstu bók Tómasar, Við sundin blá; 6. og lengsti kaflinn um málfar hans og endurnýjunarhlutverk í islenzku skáldskaparmáli; 7. kafli um heimspekilegt tákn fljótsins í skáldskap Tómasar. Morgunblaðið óskar Tómasi Guðmundssyni og fjölskyldu hans allra heilla á ókomnum tíma. Tómas Guðmundsson er ást- sælt skáld. Ljóðrænir töfrar ■kvæða hans bjóða heim hlýjustu lofsyrðum málsins. Svo hug- þekkur er maðurinn bak við kvæðin og svo persónulegur er andi þeirra sjálfra, að mannlegt viðhorf lesenda til þeirra verður skilmerkilegast táknað með per- sónulegum orðum eins og ástúð og vinarhug. En hve langt sem kvæði Tómas ar ganga til móts við lesandann í ljóðrænni hreinskilni og opin- skáu tungutaki, eru áhrif þeirra’ furðulega margslungin engu að síður. Alþýðleg og engan veginn óheilbrigð skoðUn hefir lengi tal- ið, að Ijóðræn fegurð skáldskap- ar sé bezt óskýrð; og Ijóðrænir töfrar Tómasar Guðmundsson-ar einir myndu vissulega endast honum til ástsældar og langlífis í sögunni, án minna útlistana eða annarra. En birta orðanna og angan, tærleiki og kliður mál- farsins í þessum skáldskap er einatt svo áfengur, að oss kann stundum að sjást yfir skugga hans og andstæður, dýpt hans og styrkleik. Eg læt liggja milli hluta, hvort allur meiri háttar kveðskapur þurfi skýringa við eða öllu heldur, hvort skýringar geti gefið honum aukið gildi. En hitt er víst, og skilur á milli feigs og ófeigs, að hann þolir skýringar og jafnvel rangar skýr ingar. Auk þess heimtar bók- menntasagan sitt, og hún er vita skuld ekki einungis saga bók- menntanna heldur jafnframt á hverjum tíma saga vorra eigin hugmynda um bókmenntir, og í hennar ljósi breytist skáldskap- ur tungunnar raunverulega frá kynslóð til kynslóðar, eftir því sem smekkur, siðir og listræn sjónarmið taka breytingum. Þær fábrotnu athugasemdir, sem hér fara á eftir, eru viðleitni til að lýsa nokkrum þeim eiginleikum, sem gera skáldskap Tómasar Guð mundssonar að meiri háttar skáldskap, hvað sem tímabundn um sjónarmiðum líður, og í þeirri vissu gjörðar, sð um slík- an skáldskap eigi takmarkaðar athugasemdir fullan rétt á sér og séu ekki unnar fyrir gýg; jafn gagnlegt og það getur verið að finna skáldi réttan stað í bók- menntunum og bókmenntasög- unni, er einhlít og algild niður- staða varla æskileg. Hún væri í raun og veru dauðadómur á skáldskap. Og því meira í sér sem verk einhvers skálds er, því fjar- lægari er slík niðurstaða. ★ Með Fögru veröld varð Tómas Guðmundsson í samri svipan þjóðskáld og höfuðskáld. Frá því að bókin kom út í nóvember 1933 og til jafnlengdar næsta ár var hún endurprentuð tvisvar sinn- um. Fyrsta útgáfa seldist upp á örfáum dögum. Svo mikil eftir- spurn um ljóðabók mun vera einsdæmf í íslenzkri bókmennta- sögu. Með eigi minni sanni en Byron við útkomu Childe Harold mátti Tómas Guðmundsson segja: ,,Eg vaknaði einn morgun og var orðinn frægur“. Nú verður aftur hlýtt og bjart um bæinn. Síðari kynslóðir þurfa tæplega að fara í grafgötur um það, hvers vegna Reykjavík fagnaði Tómasi Guðmundssyni svo ákaft sem sínu skáldi og bæjarstjórn- in braut blað í sögu sinni til að veita honum sérstök verðlaun með fararstyrk til Suðurlanda. Fullyrða má, að enginn listamað ur hefir átt jafnríkan þátt í að móta hugmyndir landsmanna um Reykjavík sem nútímaborg með stórborgarlífi langt umfram stærð sína né vekja skyn þeirra á fegurð hennar. Þar sem önnur skáld höfðu einkum ort um út- sýnina frá Reykjavík, yrkir Tómas um útsýnina inn á við í bænum. Fyrir daga hans ortu menn um Reykjavík sem sögu- stað í fögru umhverfi, en bæinn sjálfan sem hæpinn fegurðar- auka. Enda þótt flest skáld lands- ins á síðari tímum hefðu búið langvistum í Reykjavík, voru þau grunsamlega fáorð um bæinn, og enn eldi vissulega eftir af göml- mn hugmyndum um Reykjavík sem einhvers konar útlenda só- dómu í saklausu íslenzku þjóð- lífi. Það var ekki ýkjalángt síðan, að Einarf Benediktssyni hafði þótt nauðsynlegt að staðhæfa, að með Fróní er ,,Víkin“ dygg og trygg og sönn. Enginn maður hafði stórbrotn ari hugmyndir á sínum tíma um framtíð Reykjavíkur en Einar Benediktsson, en samt hét hún ennþá „Víkin“. Það mætti vera ofurlítill mælikvarði á skilning manna á tungutaki, hugmyndum og smekk Tómasar Guðmunds- sonar, að þeir fyndu, hve óhugs- andi væri, að hann talaði nokk- urn tíma um „Víkina“. 1 stað þess að yrkja um sögu Reykja- víkur og afsaka nútíð hennar, yrkir Tómas bæði fagnandi lof- söngva og ástúðlega gagnrýni um borgina eins og hún er. Og hann yrkir ekki einungis um þá nýju íslenzku fegurð, sem stræti henn ar, höfn, malbik og garðar hafa að geyma, heldur einnig um at- hafnalíf hennar, örlög og hætti bæjarbúa. Segja má, að tími hafi verið til kominn og að Tómas hafi komið á réttum tíma. Reykja vík var um það bil orðin borg og þurfti að mynda sér hugmynd- ir um sjálfa sig. Eins og hjá ung- lingi á gelgjuskeiði voru hug- myndir hennar um útlit sitt dá- lítið óvissar. Hvað var þá meira virði, en uppgötva hreina nýja fegurð í því sem helzt þótti ábóta vant í nýrri stórborg? En sóldaginn sumarlangan, fer saltlykt og tjöruangan um ströndina víða vega. Hr grjótinu gægist rotta. Og gömlu bátarnir dotta í naustunum letilega. Þetta var þokki og fegurð gamals tíma. Sjálf rottan er við- felldin — í réttu umhverfi. Og það var kannske ennþá frum- legri uppgötvun, en dulúðug kvöldfegurð, þó að hún birtist í skáldlegri skynjun, sem samein ar margræða merkingu einföld- um unaðsleik: Því þá kemur sólin og sezt þar. Hún sígur vestar og vestar um öldurnar gulli ofnar. Og andvarinn hægir á sér. Astfangin jörðin fer hjá sér, unz hún snýr undan og sofnar. viðbragðsfljótt, fimlegt og ríkt að örum blæbrigðum. Það var með öðrum orðum mjög bæjar- legt. I þessari persónulegu ljóða- gerð hafði að sínum hætti rætzt draumur ungrar borgar um sið- fágað talmál. Kreppuárin fóru að með vax- andi svartsýni og takmarkaðri trú á lífsgildi. En Fagra veröld varð ekki aftur tekin, og það var ótvíræð gæfa reykvískri og þar með íslenzkri menningu, að skáld með lifsviðhorfum og sið- menntandi málfari Tómasar Guð mundssonar varð fyrstur til að gefa bænum ákveðinn svip í bók menntum og vitund manna. Mörg skáldleg skynjun Tómasar er nú runnin mönnum svo í merg og bein, að þeir vita varla, hvaðan hún er komin. En hver, sem áttar sig á gildi hennar, hefir skilið Tómas Guðmundsson Tákn nýs tíma er hins vegar að finna í ,,fagnandi hraða" bæj- arlífsins. Eða við höfnina: Hér streymir örast í æðum þér blóðið, ó, unga, rísandi borg! Frumlegasta tákn nýs tíma og nýrra trúarbragða — er kola- kraninn „með kaldan musteris- svip“. Raust hans flytur um borg og bryggjur ’boðskap hins nýja dags. Menn þurftu ekki lengur að efast um tilfinningar sínar gagn- vart miðbænum, þó að hann virt ist einungis ósjálegt verzlunar- hverfi. Hann var, eins og menn fundu, heimkynni ástar, fegurðar og æsku. Og hér var auk þess á ferðinni nýtt málfar, sem borgin átti eða gat eignað sér. Það leysti hefð- bundin vísuorð úr læðingi, án þess að sundra þeim, gæddi þau óviðjafnanlegri mýkt og sveigj- anleik. Það var viðhafnarlegt, án þess að vera hátíðlegt; fyndið, en ástúðlegt: Sjá göturnar fyllast af Astum og Tótum, með nýja hatta og himinblá augu, á hvítum kjólum og stefnumótum. Myndir þess vovn einatt sam- anþjappaðar í pardoxa, mótsagn ir og orðaleiki, án þess að það yrði nokkurn tíma kaldhamrað eða tyrfið. Það var jafnvel eins og fcungutakið yrði því mýkra og nærtækara sem merking þess var samsettari og flóknari. Það var að nokkru marki, hvriíkur áfangi Fagra veröld er í menningarsögu Isiendinga. ★ Mikill skáldskapur er einatt margræður svo að það má lesa hann á ýmsa vegu. Vandinn er ekki sá að komast að einfaldri niðurstöðu, heldur forðast hana, þangað til allir möguleikar eru komnir til skila. Og þá eru reyndar líkur til að niðurstaðan verði ekki svo einföld. Þetta er sú áhætta sem menn verða heizt að vera undir búnir. Skáldskapur Tómasar Guð- mundssonar er einatt ,,skemmti- legur“ og áríðandi í senn, gam- ansamur og ábyrgðarmikill í sömu andrá. Gaman og alvara eru hér óaðskiljanleg. Þau skapa hvort öðru stöðugt aukna merk- ingu og kvæðunum nýjar og ó- væntar víddir. Þannig er ríkt gamanskyn nauðsynlegt til að komast að alvöru kvæðanna — og alvörugefni til að meta gam- anið að verðleikum. Hætt er við, að þá menn, sem áfellast þenn- an skáldskap fyrir „alvöruleysi“ skorti sjálfa ekki síður nauðsyn- lega alvörugefni en gamanskyn; að minnsta kosti þá tegund al- vörugefni sem þolir prófraun gamansemi. Þessi skáldskapur gerir þá menningarkröfu til lesandans að hann sé undir það búinn, að skynja óskyldar hugmyndir sem eina, halda siamsettum tilfinn- ir.gum í jafnvægi, fresta eða af- neita einföldum niðurstöðum, hugsa á jákvæðan hátt í mót- sögnum. Sú þroskandi ánægja, sem þessi andlega íþrótt — og áhætta — veitir lesandanum, er, ef ég skil Eliot rétt, í fullu sam- ræmi við hina frægu skilgreiin' ingu hans, er að framan geturi að skáldskapur sé „skemmtun á hærra stigi“. Að sama skapi á orðið skemmtun í hinni venjulegustu merkingu einka* vel við ljóðagerð Tómasar Guð- mundssonar. Hann er áreiðaiw lega, ásamt Jóna.i, skemmtilegjj asta skáld tungunnar. Eins og kunnugt er, átti Tónw as um skeið þátt í því að skrifa gamanleikrit, revíur, fyrir reyk- vísk leiksvið og hóf þennan smávaxna en tímabæra og ’eng- an veginn ómerka lággróður skemmMkveðskaparins upp I ríki bókmenntanna. Mér er ekki fullljóst hvort beinna áhrifa þessa kveðskapar gætir í hinum meiri háttar skáldskap hans, en ekki er ólíklegt, að revían hafi átt einhvem þátt í að örva hina einstöku kímni hans, fyndni og náðargáfu til að vekja gleði manna. Á svipaðan hátt þjálfaði Jónas Hallgrímsson sína fín- gerðu og skrýtnu gamansemi í bréfum sínum og gamankvæð- um til kunningja sinna. Þó að gamansemi Tómasar verði ekki skilgreind til hlítar né aðskilin frá öðrum aðalþátt- um listar hans, má það varpa nokkru ljósi á tæknilega fjöl- hæfni hans að athuga hana nán- ar. Frá ,,fræðilegu“ sjónarmiði er hægt að aðgreina hana hér og hvar í þrjá flokka að minnsta kosti: hreina gamansemi, fyndna mótsögn eða paradox, og háð. Ágætt dæmi um háðkveðskap er hin fræga „Fjallganga", þar sem sjálft form og hrynjandi kvæðisins hermir eftir andstutt- um — og andlausum — ákafa fj allgöngumannsins. Standa aftur upp og rápa. Glápa. Skyldi vera til í kveðskap öllu merkingarríkari lína jafnstutt? Annað gott dæmi er „Bréf til látins vinar“, sem endar svona: Og hér eru margir horfnir frá þeirri trú, að heimurinn megi framar skaplegur gerast, og sé honum stjórnað þaðan sem þú ert nú, mér þætti rétt, að þú létir þau tíðindi berast. Menn geta ráðið því, hvort þeir skilja þessar línur sem góðlegt háð um spíritismann eða sem tært gaman. „Afturhvarf“ er enn eitt sýnishorn af ádeilu og háði — með ívafi af paradox: því þér gefst enginn friður fyrir því, sem fólkið almennt nefnir vinnu gleði. Sem dæmi þess, er ég hefi kall- að hreina gamansemi eða gam- ansemi án frekari tilætlunar, má nefna „Kvæðið um pennann". En svo einföld gamansemi er óal- gengari í kvæðum Tómasar en hin, sem býr yfir fjölbreyttari merkingu og heimspekilegum grunntón. Til dæmis kunna síð- ustu línurnar í „Austurstræti" að virðast, í fljótu bragði, hreint gaman: Og kaunmenn þínir sönnum auði safni og setji hann í örugg fyrirtæki, ef ekki þessa heims, þá hinum megin. En „sönnum“ og „örugg“ erix hér auðvitað lykilorð að tvö- faldri merkingu og' orðaleik, sem er að minnsta kosti alveg hliðstæður heimspekilegum para dox. Paradox, gamansamur, al- varlegur eða hvort tveggja i senn, er einn hinn mikiivægasti og frumlegasti þáttur í skáld- skapartækni Tómasar Guð- mundssonar og verður í með- ferð hans nýjung í íslenzkum skáldskap. Sem hugmýndaform í kveðskap Tómasar er paradox ekki tilfundið listbragð, heldur eðliseinkenni og ein megin- Framh. á tis. 14 i

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.