Morgunblaðið - 28.02.1961, Blaðsíða 3

Þriðjudagur 28. febr. 1961
MOK crnvnv 4 fí I Ð
3
4.
Enn um Ellisif drottn-
ingu Haralds harðráða
Sú sem talin hefiur verið Ellisif
eftir Henrik;
Haugstol
PAÐ er til mynd af norskri
drottningu, sem lifði fyrir 900
árum. — Ellisif — eða Elisabetu,
eiginkonu Haralds harðráða.
Þessi staðreynd er í sjálfu sér
svo athyglisverð, að smáatvik
J>ar að lútandi hljóta að vera
einhvers virði.
Hinn ungi listfræðingur, Knut
Berg, hefur í fyrirlestri í félagi
listfræðinga bent á þessa upp-
■götvun, sem hann gerði fýrir
ekömmu. Til þessa hefur myndin
ekki verið þekkt í norskum rit-
um.
Eftir fyrirlestur magisters
Berg, gaf sig enginn fram, sem
taldi sig vita um tilveru mynd-
arinnar, sem hann skýrði frá. En
síðan Aftenposten skýrði frá
fundi þessum, hefur komið í ljós,
að Norðmaður einn, Ivar Digr-
ens, hafði komizt að þessu, þeg-
ar hann var á ferð í Rússlandi
fyrir þrem árum. Knut Berg
ekýrði frá því nú í erindi sínu,
að myndin væri vel þekkt í
Rússlandi. Digrens hafði látið
Dagbladet fá mynd, sem tekin
var af Elisabetu. Þetta virðist
hafa farið framhjá árvökulli at-
hygli norskra listfræðinga. Há
segja, að litlu máli skipti hvort
menn uppgötvi slíkt í dag eða á
morgun. Því má þó skjóta hér
inn að magister Berg var ekki í
Noregi, þegar Digrens lét Dag-
bladet fá upplýsingar sínar.
Hvað sem öllu líður, hefur á-
hugi almennings og listfræðinga
vaknað. Trúir erfðavenjum sín.
um eru listfræðingar ósammála
um það hver hinna fjögurra
kvenna á myndinni sé Elisabet.
Knut Berg telur augljóst, að
(það sé konan lengst til hægri.
Hann fullyrðir ekki, að myndin,
sem hann bendir á, sé af Elisa-
betu, en reiknar þó með því, og
vonar að úr þvi fáist skorið með
fullri vissu, þegar hann hefur
lokið rannsóknum sínum.
Þá hlýtur jafnframt að verða
tímabært að taka til athugunar,
hvort fengið skuli eintak af
myndinni af Elisabetu til þess
að hengja upp í ráðhúsi Osló-
borgar, en vesturhlið hússins er
prýdd riddaralágmynd af Har-
aldi harðráða. Er sú mynd eftir
Önnu Grimdalen.
Boris Kleiber, lektor í rúss-
nesku við háskólann í Osló, tel-
ur víst, að konan nr. 2 frá vinstri
sé Elisabet. Að minnsta kosti
segir hann hvergi hafa komið
fram vafa um það í rússnaskum
fræðiritum:
Jafnframt segir Kleiber, að
enginn vafi leiki á því, hverjar
hinar séu. Taldar frá hægri séu
þær: Irina — eða Ingegard, eins
og hún var kölluð í Svíþjóð —
dóttir Óiafs Skautkonungs, þá
Anna, sem gift var Henrik 1. í
Frakklandi, Elisabet og loks
Anastasia, sem gift var ungversk
um konungi. Og vér spyrjum
Kleiber.
— Hvaðan eru þær upplýsing-
ar fengnar, sem menn telja sig
geta byggt á svo örugglega nöfn
kvennanna?
— Það veit ég ekki, en get
hugsað mér, að áður hafi verið
inöfn á myndinni, sem hafi með
tímanum máðst burt. Öruggt er
að minnsta kosti, að ég hef aldr-
ei heyxt eða séð látinn í ijós
nokkurn efa um hverjar séu hin-
«r fjórar konur á myndinni í
Sofíukirkj unni. í því sambandi
ég geta þess. að eftirmynd
af þeirri konunni, sem ég tel
vera Elisabetu, hangir í Sögu-
safninu í Moskvu, og þar er þess
Svo sem frá var skýrt í
Morgunblaðinu sl. sunnudag,
kom það fram í greinr eftir
Henrik Haugstol í Attenpost-
en fyrir skömmu, að norskir
fræðimenn liafa til þess ekki
vitað af myndinni af EUisif,
drottningu Haralds rarðráða
í Sofíukirkjunni. Grein þessi
birtist nú hér í heild í laus-
legri þýðingu. I
greinilega getið, að myndin sé
af Elisabetu. Jafnframt tel ég
það sönnun, að sú konan, sem
venjulega er talin vera Elisabet
á myndinni, ber dýrmætan skart
grip ,,Grievna“ úr gulli. Harald-
ur Sigurðsson, sem síðar var
nefndur Haraldur harðráði,
minnist einmitt á þennan skart-
grip í kvæði sínu til Elisabetar.
Að öðru leyti, segir lektorinn,
álít ég, að myndin í Soffíukirkj-
unni sé athyglisverð fyrir það,
að hún sýnir, hvernig klæðnaður
kvenna hefur verið á þessum
tíma. Um það efni vitum við
annars lítið.
★ ★ ★
.— Það sem ég hef um þetta að
segja, er í aðalatriðum, það
sem ég sagði á fundinum hjá fé
lagi listfræðinga, segir Knut
Berg. í konungamyndasafninu
í Soffíukirkjunni í Kiev, voru
þrír veggir prýddir myndum
af Jaroslav prinsi og fjölskyldu
hans. Nú eru aðeins varðveitt-
ar, svo að gagni komi, myndirn
ar á suðurveggnum. Af myndun
um á norðurveggnum eru að-
eins eftir brot. Vestur veggur-
inn hefur verið rifinn, svo að
þar er ekkert að sjá.
Hin upprunalega veggskreyt
ing, sem hreinsuð hefur verið
undan öðrum helgimyndum er
þekkt af teikningu Hollendings
ins van Westervelt frá 1651.
Eftir því, sem næst verður kom
izt af þeirri teikningu, hefur
hin upphaflega skreyting sýnt
Krist á milli Jaroslavs prins og
drottningar hans, Irinu, sem
reyndar var systir Astridar,
drottningar Ólafs helga. — en
synir þeirra og dætur voru sýnd
á suður. og norðurveggnum.
Hvergi eru skrifuð nöfn per-
sónanna.
Elisabet hefur að öllum lík-
indum verið elzta dóttir Jaro-
slavs, þar sem hún var fyrst
gift og því ætti hún að vera
fremst í röð dætranna. En menn
geta ekki með vissu sagt um
hver sé Elisabet, svo bezt er að
spurningarmerki fylgi tilgátum
um það.
Elisabet giftist Haraldi harð-
ráða um það bil 1045, meðan
hann dvaldist í Garðaríki. Hve-
nær hún kom til Noregs vitum
við ekki. Haraldur varð kon-
ungur Noregs árið 1047.
Þar sem engin kvennanna á
myndinni ber kórónu, hljótum
við að geta gengið út . frá því,
að myndin sé máluð áður en
brúðkaupið fór fram. Sofíu-
dómkirkjan var reist á árunum
1037—1046. Það er ekki úr vegi
að gera ráð fyrir því, að mynd-
irnar hafi verið fullgerðar
skömmu áður en vígsla kirkj-
unnar fór fram, 11. maí 1046.
Þarna er því að öllum líkind-
um mynd, sem sýnir Elisabet
einmitt eins og hún var, þegar
hún giftist Haraldi og rétt áður
en hún kom til Noregs.
Þótt ég þekki myndir þessar
aðeins af tiltölulega slæmum eft.
irlíkingum hefur það nægt til
þess að sýna gerð myndanna.
Ekki getur nokkur vafi leikið á
því, að þær sé byzantiskar. Þær
munu vera eftir ágætan lista-
mann — þó líklega ekki frá
Konstantinopel. Móðir Jaroslavs
var byzantisk prinsessa, dóttir
Rómanusar II.
í Noregi var listin vart lengra
á veg komin en til hinnar svo-
nefndu „barbaralistar" víkinga-
tímans. ,,Barbarískur“ er hér
ekki notað í niðrandi merkingu.
Myndir þessar eru ljóst vitni
þeirrar menningar, sem ríkt
hefur í Kiev á þessum tíma og
það er freistandi að velta því
fyrir sér, hvernig rússnesku
prinsessunni hefur þótt að flytj-
ast í hið tiltölulega frumstæða
og sveitalega umhverfi. Einnig
er freistandi að hugsa um,
hvort hún muni hafa komið á
nokkru sambandi milli þessara
tveggja staða, sem ef til vill
kunni að hafa sett svip á
norska list. Samband hennar
við fjölskyldu hennar var ek&
bundið við Kiev eingöngu —
ein systra hennar, Anastasía,
giftist um 1046 Andreas I. Ung-
verjalandskonungi og Anna,
systir hennar, giftist árið 1051
Henrik I. Frakklandskonungi.
Enda þótt Sofíukirkjan sé í
hópi rússneskra bygginga, sem
eru vel þekktar utan Rússlands
hefur ekki verið tekin mynd af
eða fjallað um þessar lágmyndir
nema rétt lauslega í bókmennt-
um vestrænna þjóða. Hins vegar
eru þær vel þekktar í Rússlandi
og þar víða kynntar. Þeim, sem
áhuga hafa á þessu er bent á
M. K. Kragher, „Myndirnar af
Jaroslav hinum vitra og fjöl-
skyldu hans í Sofíukirkjunni í
Kiev“ (á rússnesku í ritum há-
skólans í Leningrad frá 1954
með ítarlegri skrá um fornbók-
menntir. Norsk útgáfa er því
miður ekki til).
Eftir því, sem ég fæ bezt séð
bendir allt til þess að Elisabet
hafi verið elzt dætra Jaroslavs,
en þar sem það hefur ekki komið
beinlínis fram í neinni skriflegri
heimild, geta menn ekki verið
vissir um það. Að þessari sömu
niðurstöðu hafa rússneskir list-
fræðingar komizt eftir síðustu
rannsóknir þeirra.
Þessarar skoðunar er til dæmis
Lazarev, einn fremsti kunnáttu-
maður 'Rússlands um byzantíska
list, en hann hafði umsjón með
síðustu endurbyggingu Sofíu-
kirkjunnar. Sú persóna, sem
áður hefur verið talin Elisabet
þykir of ungleg að sjá, til þess
að hafa getað gifzt Haraldi um
þær mundir. Menn kunna ef til
vill, að öðlazt fulla vitneskju
með nákvæmari rannsóknum.
Öruggt er alla vega að Elisabet er
ein hinna fjögurra kvenna á
myndinni og að hér er um að
ræða elzta málverk af söguper-
sónu sem fyrir kemur í sögu
Noregs.
Svo segir magister Knut Berg.
Einstöku sagnfræðingar hafa
viljað halda því fram, að Harald
ur harðráði hafi verið tvíkvænis
maður og að hin kona hans hafi
verið Þóra • Þorbergsdóttir frá
Gizka. Pi'ófessor Gustaf Storm
er þeirrar skoðunar, að Haraldur
hafi fyrst kvænst Ellisif og síðan
Þóru en Halvdan Koht, prófessor,
telur að hin síðarnefnda hafi
einungis verið ástkona hans.
Hvergi er skýrt frá því, er
Ellisif kom til Noregs, en hxin
giftist Haraldi um 1045. Hún
kann því að hafa dvalizt í Noregi
í tuttugu ár — og ef til vill leng-
ur. En hún fór úr landi ásamt
konunginum árið 1066, þegar
hann lagði í hina örlagariku her
ferð til Englands. Þá fóru einnig
dætur þeirra María og Ingigerð
í LEIT sinni að orsökum
lungnakrabba hafa vísinda-
menn rannsakað áhrif vírus-
sjúkdóma, reykinga, og ým-
iss konar óhreininda í and-
rúmsloftinu. — Nú nýlega
beindist athygli þeirra að
enn einum möguleika —
berklaveikinni.
í tímariti bandaríska lænka-
félagsins hefur birzt grein eft-
ir dr. Broda O. Barnes frá
Denver, Colorado og Max Ratz-
enhofer frá Graz. Segja þeir
þar, að miklar líkur séu til
þess að þeir sem hafi fengið
berklaveiki á unga aldri, en
náð sér, fái síðar á ævinni
lungnakrabba.
Þessir tveir lungnasérfræðing-
ar byggja niðurstöður sínar á
26 þús. líkskoðunum, sem gerð-
ar voru á vegum háskólans í
Graz.
ur, að því er Koht telur. Er Har-
aldur var fallinn dvöldust þær á
Orkneyjum þar til Ólafur kyrri
— sonur Haralds og Þóru — sótti
þær og flutti þær til Noregs ári
síðar.
Nú getur hver Sem er reynt að
ráða í eyður þess, sem þegar er
vitað um Harald og hina rúss-
nesku brúði hans. Var hún ef
til vill með honum, þegar hann
byrjaði að leggja drög að stofn-
un þess bæjar, er síðar varð
höfuðborg Noregs?
Hafi svo verið, skulum við
hugsa okkur, að hún hafi komið
til Noregs einn sumardag, þegar
sólin skein á fjallstindana við
Oslófjörð og hið gullna men um
háls hennar.
Og þá hljótum við að telja að
viðkvæðið í Rússlands kvæði
Haralds. „Þá lætur Gerður í
Görðum — gollhrings við mér
skolla“ — hafi ekki átt sér mikla
stoð.
Niðurstöður þeirra eru stað-
festar í skýi’slu sænsks vísinda-
manns, dr. Alf Westergren, sem
rannsakaði lík 100 manna er
látizt höfðu af krabbameini. —
Fann Westergren ör eftir
lungnaberkla hjá þriðjungi
þeirra.
Tímarit Krabbameinsfélags
Bandaríkjanna dregur þá álykt-
un af skrifum umræddra vís-
indamanna og niðurstöðum
rannsókna í Evrópu og Amer-
íku, að ör eftir lungnaberkla
kunni síðar meir að verða skot-
spónn orsaka krabbameinsins.
Til þess að forðast lungna-
krabba sé því brýn nauðsyn,
að þeir sem fengið hafa lungna
bei'kla einhvern tíma á ævinni
en læknazt, gangist reglulega
undir rannsókn og röntgenlýs-
ingar.
Lungnaberkiar
og krabbamein