Morgunblaðið - 17.06.1961, Blaðsíða 14

14
MORGVNBLAÐIÐ
Laugardagur 17. júní 1961
— Þarrnig lifu
þeir á Jón
Sigurðsson
Framh. af bls. 13
Ijós og skilmerkileg, en mað-
urinn hinn fyrirmannlegastL
Þá var troðningur á áheyr-
endapöllum dyr salarins opn-
ar og fólksfjöldi langt fram á
gang....
Oftar en einu sinni braut ég
upp á því við Jón Sigurðsson,
að nauðsynlegt væri, að fræða
íslenzka alþýðu um náttúru-
vísindi og hinar nýjari upp-
götvanir vísindanna, tók hann
því nokkuð dauflega og sagði
eitt sinn: „Þeir hafa sögurnar
og þurfa í rauninni ekki ann-
að‘‘ ...
í pólitík fylgdu allir yngri
menn Jóni Sigurðssyni skil-
yrðislaust, og höfðu mikla
fæð á öllum mótstöðumönn-
um hans; þar var engin krítik
leyfileg, enda bar það ekki
við að stúdentar leyfðu sér að
andmæla því, er forseti vildi,
slíkt hefði þótt ósæmilegt.
Hið eina skipti, sem það kom
fyrir, var þegar Þórhallur
Bjamarson vildi koma Gesti
Pátesyni að sem Skímisrit-
ara, og mælti fram með hon-
um á Bókmenntafélagsfundi,
og þótti Eiríkur Jónsson ekki
rétt kjörinri, þá reis forseti
upp með miklum þjósti og
bauð Þórhalli að þegja, hann
hefði ekkert vit á þessu máli,
og datt það svo niður. Þegar
Jón Sigurðsson kom heim frá
alþingi, héldu landar í Höfn
honum jafnan veizlu og voru
þar ort kvæði til hans, vom
þá mikil ræðuhöld, gleði og
glaumur fram á nótt. Oft lét
Jón Sigurðsson stúdenta
skrifa undir ýmsar bænaskrár
til þings og stjórnar, sem
hann sjálfur hafði samið, og
eins vom sumir hinna eldri,
sem honum vom handgegnir,
hafðir í ritnefndir Nýrra fé-
lagsrita og Andvara. Ég hafði
aldrei- neinn áhuga á stjórn-
málum, var þeim fremur frá-
bitinn og leiddi þau hjá mér.
Þó var ég með öðmm ungum
stúdentum kosinn í félag það,
sem kallað var ,,Atgeirinn“;
félag þetta var leynilegt óg
átti að styðja stjórnmálaskoð-
anir Jóns Sigurðssonar í út-
lendum blöðum, sjálfur var
hann í orði kveðnu ekkert við
það riðinn. Tveir íslenzkir
kaupmenn studdu félagið með
fjárframlögum að einhverju
leyti, Ásgeir Ásgeirsson og
Kjálmar Johnsen, og ef til
vill fleiri. Þaðan voru upp-
runnar ýmsar greinar, sem
áttu að heita að væm eftir
útlendinga, þó þær væm ís-
lenzkar, meðal annara hin al-
ræmda, svæsna skammar-
grein um hina konungkjörnu
í Bergens Tidene (1872, nr.
101), ritstjórinn var dæmdur
í 80 kr. sekt, hana borgaði fé-
lagið ásamt málskostnaði....
Meðan Jón Sigurðsson var
á lífi. var hann einn um öll
íslenzk stjórnmál í Kaup-
mannahöfn allir hinir ungu
íslendingar voru í saman-
burði við hann aðeins „núll“,
og gerðu allt er hann sagði.
Stúdentar voru þó alltaf not-
aðir til að skrifa undir bæna-
skrár og önnur skjöl til al-
þingis, sumir látnir vera í rit-
nefnd Félagsrita og Andvara,
aðrir látnir hjálpa til í Bók-
menntafélaginu o. s. frv. og
stýrði Jón Sigurðsson þessu
öllu snilldarlegra. Þetta varð
þó síðar til þess að stúdentar
í Höfn, eftir að Jón Sigurðs-
son féll frá, héldu áfram til-
finningunum og fengu smátt
og smátt það álit á sjálfum
sér, að í raun og veru væm
þeir sjálfkjömir forsprakkar
og foringjar íslendinga og
tóku nú einmitt á þessu tíma-
bili mjög að vasast í stjórn-
málum“.
(Minningabók, Kaup-
mannahöfn, 1922—’23)
Dr. Valtýr Guðmundsson,
prófessor:
„17. maí 1014 fengu frænd-
ur vorir í Noregi stjórnarskrá
sína á Eiðsvelli og fullt þjóð-
frelsi, og er sá dagur síðan
þjóðhátíðardagur Norðmanna.
17. júní 1811 fæddist oss ís-
lendingum lifandi frelsisskrá
á Rafnseyri við Arnarfjörð,
og ætti sá dagur að vísu að
vera þjóðhátíðardagur vor.
Því þann dag fæddist oss
Jón Sigurðsson, sá af sonum
íslands, sem því hefir beztur
verið og þarfastur — og í
rauninni mestur allra, frá því
að landið byggðist. Því að þó
að hilla kunni fullt eins mikið
eða jafnvel meira undir suma
fornkappa vora í gullaldar-
ljómanum, þá kemst þó eng-
inn þeirra til jafng við hann,
ef rétt er á litið. Hugsum okk-
ur t. d. samanburð á Rimmu-
gýgi hans Skarphéðins og
pennanum hans Jóns Sigurðs-
sonar! Hvort skyldi hafa
höggvið stærra fyrir fóstur-
jörðina? Frekar mundi fjöð-
urstafurinn hans Snorra þola
samanburðinn, en þó tæplega
geta jafnazt við stálpenna
Jóns....
„Einn hinn merkasti af rit-
höfundum vorum (próf. Þorv.
Thoroddsen) hefir nýlega
sagt í íslenzku blaði (Lögr.
26. apr. 1911) að, það sé ann-
ars mjög einkennilegt, að æs-
inga- og öfgamenn, sem hafi
verið mestir andstæðingar
Jóns Sigurðssonar í stjórnmál
um, meðan hann lifði, og
hafi verið honum oft óþægileg
fótakefli, séu nú búnir að
stela honum látnum, og veifi
honum jafnan í kringum sig“.
Engum, sem til þekkir
verulega, mun þykja þetta of-
mælt....
Þetta hlýtur að stafa af
því, að almenningi sé nú orð-
ið svo ókunnugt um hinar
sönnu skoðanir Jóns Sigurðs-
onar, að fá megi menn til að
trúa, þó honum sé eignað
jafnvel það, sem hann hafði
n.estu skömm og óbeit á....
Hrein skilnaðarstefna mun
lítt eða ekki hafa komið fram
í tíð Jóns Sigurðssonar, því
hann tekur fram, að hann
þekki engan, sem vilji að
sambandið slitni eða reyni að
slíta það (NF. IX, 1860) ....
En af ummælum hans á Þing-
vallafundinum 1873 má ráða,
að brytt hafi á skilnaðarstefn-
unni þar, ef ekki fengist per-
sónusamband. En hann skoð-
ar þá stefnu sem hreinasta
barnaskap, því hann segir, að
„öllum, sem VIT hefðu á
stjórnmálum, mundi þykja
það stórkostlega ísjárvert að
segja algert skilið við Dani“.
Af þeim má ennfremur sjá,
að hann álítur, að ekki geti
komið til tals, að íslendingar
stæðu einir sér og sambands-
lausir því slíkt væri of
hættulegt, þegar litið væri til
ágreinings við önnur ríki....
En margt fleira má læra af
hinum pólitísku ritgerðum
Jóns Sigurðssonar og fram-
komu. Meðal annars það, að
það er sitt hvað að vera stefnu
fastur stjórnmálamaður, sem
aldrei missir sjónar á mark-
inu, en kann þó að hliðra til,
þegar á þarf að halda, eða að
vera einsýnn og óbilgjarn þrá
kálfur, sem anar fram í of-
stæki og blindni, hversu mikl--
ar torfærur sem verða á vegi
hans. Eins og kunnugt er, var
orðtak Jóns Sigurðssonar:
„Aldrei að víkja“, sem hann
hafði látið grafa á innsigli
sitt. Því reyndist hann líka
trúr, að því Xeyti, sem hann
aldrei hvarf frá því marki,
sem hann hafði sett sér, né
þeim grundvallaratriðum,
sem öll stefna hans byggðist
á; en þau voru í sem fæstum
orðum: innlend löggjöf og
stjórn í sérmálum íslendinga
og frjálst atkvæði um sam-
band þeirra við Dani. En þeir,
sem halda, að hann hafi
aldrei kunnað að víkja, eða
hliðra til við andstæðinga
sína og laga sig eftir kringum-
stæðum í hvert sinn, þeir
misskilja hann hraparlega.
Hann var of mikill stjórn-
málaspekingur til þess, að sjá
ekki, að án slíks verður
aldrei neitt áunnið í póli-
tík....
Hann kunni vél að haga
seglum eftir vindi, og hikaði
ekki við að lúta að hinu
minna, ef hið meira reyndist
ófáanlegt, heldur en að tefla
málinu í tvísýnu og ógöngur.
En hann bjó jafnan svo um
hnútana, að haldið væri í átt-
ina að því marki, sem hann
hafði sett sér þótt ekki yrði
komizt alla leið í einum
spretti....
Hann var stefnufastur, en
þó laus við allan þverhöfða-
skap, og kunni sér jafnan svo
mikið hóf í kröfum sínum, að
hann fór því nær aldrei
lengra, en fært var. En hann
gat líka verið samningafús,
þegar hann áleit, að eitthvað
áynnist með tilslökun frá
sinni hálfu, er hrundið gæti
málunum áfram, og gagnlegt
gæti verið fyrir ísland. Og
sízt kom honum til hugar, þeg
ar gengið var að þeim kröf-
um, sem hann einu sinni hafði
gert, að hækka þær þá þegar
jafnharðan, svo að ekkert sam
komulag gæti fengizt.
Hann hafði gagn Islands
eitt fyrir augum“.
(Eimreiðin 1911)
Finnur Jónsson,
prófessor:
„Jón Sigurðsson var alla
sina ævi mjög gefinn fyrir að
safna bókum og handritum,
og líktist í því Árna Magnús-
syni . . . Hann kom heim til
manna, þegar hann var heima
á Islandi, þar sem hann átti
einhverja von bóka til þess
að fá að sjá þær. Ekki var
víst öllum um það gefið sem
sjálfir voru safnarar. Ég man
eftir því, að Jón kom heim
til föður míns, sem hann hafði
fengið margt hjá prentað og
óprentað; en faðir minn tók
þá stundum undan og faldi
það sem honum var sárast um
og vildi ekki verða af í bráð-
ina; hann vissi, að sæi Jón
það og óskaði að eignast það,
gæti hann ekki neitað honum
um það. Hins vegar hefir Jón
aldrei horft í skildinginn, ef
borgun var heimtuð..........
Hann skrifaði latínu blátt
áfram, látlaust og lipurt og án
þess að kæra sig um cic-
erónskt klassískt mál, og má
þar segja að hann kæmist
ekki til jafns við Sveinbjöm
Egilsson. Hvað íslenzkt mál
snertir, ritaði hann það ætíð
tildurlaust og blátt áfram,
eftir því sem orðin féllu eðli-
legast. . . . Ekkert hefði Jóni
mislíkað meir, en sá málremb
ingur. sem sumir nú á dögum
tíðka sér. Hann hefði litið
óhýru auga til þeirra, sem
ekki geta skrifað línu svo að
ekki séu átján „kenndir" í
eða önnur nýmóðins skrípi,
sem ekki stafa af öðru en fá-
kunnáttu þeirra og klaufa-
skap, er rita. Hann var jafn-
fjarri þeim, er ekki geta stung
ið niður penna svo, að þeir
noti ekki orð og orðatiltæki,
sem tíðkuðust á 14. og 15.
öld, en þess á milli viðhafa
útlenzkuslettur og nýyrði, svo
allt verður einn mislitur
hrærigrautur og ógeðfelldur
á bragðið. Jón þræddi meðal-
hófið þar, sem oftast annars
staðar; það var honum með-
fætt. Það er unun að lesa mál
hans, ekki aðeins efnisins
vegna, heldur og fyrir sakir
orðanna og orðalagsins. Ég
sagði að málið væri lipurt og
látlaust. Það er það, þó að Jóni
verði það ósjaldan að skjóta
inn samlíkingum; en þær em
einmitt svo vel viðeigandi og
eðlilegar að þær auka lestrar
nautnina hverjum sem ekki
les andlaust og hugsunarlaust.
Á einum stað segir hann t. d.
að „velmegun landsins hafi
runnið upp eins og fífill“;þetta
er alþýðlegt mál og smellið,
og það skilur hver undir eins.
Á öðrum stað segir hann, „að
flest skáld vor hafi kveðið ein
ungis af gáfu sinni, eins og
fugl á kvisti sem kvakar eins
fagurt, hvort sem nokkur heyr
ir til hans eða enginn“. Ágætt
og smellið er annað eing og
þetta: „Aldrei hefir skað-
vænni engispretta verið í
landi en hann (þ. e. Guðmund
ur biskup góði), enda tókst
honum að koma allri blómgun
menntunar og velmegunar í
Hólabiskupsdæmi í svart
flag“. „Svörtu flögin" á ís-
landi þekkir hvert manns-
bam, og „engisprettumar" úr
biblíunni og biblíusögunum;
þetta og annað eins má finna
ótal sinnum . . . Þau ráð eru
oft gefin nú-að menn eigi að
lesa fornsögumar til þess að
geta ritað vel íslenzku. Ekki
skal ég leggja á móti því að
þær séu lesnar, en það er auð
sætt, að stíllinn á þeim er
ómögulegur nú á dögum nema
helzt í sagnritum. Og fari
menn nú að stæla hann, yrði
víst sami hrærigrauturinn úr,
sem áðan var nefndur. Ég
vildi ráða mönnum heldur að
lesa og kynna sér rækilega rit
hátt og stíl þeirra Sveinbjarn
ar, Konráðs, Jóns og Páls Mel
steðs. Þeir höfðu hæfileika og
smekk til þess að taka það úr
fornmálinu, sem hæfilegt var,
og svo að segja bræða það
saman við nútímans daglegt
mál, svo að fram kom hið
snilldarlega ritmál þeirra.
Vaflaust hefir Sveinbjöm haft
áhrif á ritmál Jóns, en Jón
var þó fullkomlega sjálfstæð-
ur. Fullkomlega „hreint“ var
ekki ritmál hans í öndverðu;
„yppurstu", „hvar“ fyrir „þar
sem“ og þess konar smávegis
má finna. Eins má finna rang
ar orðmyndir vo sem ,tor-
týnast“ (f. tímast), „auð-
særni“ (f. auðsæi), ,auðsært“
(f. sætt) og þess konar fleira.
En slíkt er aðeins í fyrstu rit
gjörðum hans og hverfur síð-
ar. Þar hafa þeir Konráð og
Jónas ef til vill haft áhrif á
hann . . .“ (Skímir 1911).
Gísli Sveinsson,
forseti Sameinaðs Alþingis:
„Jón Sigurðsson var hvort
tveggja í senn: Fræðimaður-
inn, sem jós af brunni þekk-
ingar á öllum atriðum þeirra
mála, er hann fékkst við, og
raunsæismaðurinn, sem tók
tillit til allra framkvæmda-
möguleika og vildi láta verkin
sanna réttmæti orðanna. —
Hann hélt fram, eins og kunn
ugt er, óskoruðum rétti ís-
lands til fulls sjálfsforræðis,
og byggði það ekki aðeins á
hinum almenna og eðlilega
rétti manna og þjóða til þess
að „eiga með sjálfa sig“,
heldur á ótvíræðum lagaleg-
um rétti landsins frá fornu
fari, sem hann leiddi þau rök
að, sem síðan hafa orðið sí-
gild, um leið og hann sýndi
fram á, að með þeim einum
hætti, að þjóðin yrði frjáls,
gæti hún ábyrgzt afkomu
sína raunverulega og staðið
undir sér sjálf. Og hann
þreyttist aldrei á því, að
hvetja íslendinga til þess að
hvika eigi frá réttinum og til
þess að þroska sig svo, að þeir
gætu sýnt í verki, að þeir
væru frelsinu vaxnir.
Þetta var hans kenning og
þetta lærðu íslendingar. Og
með þessu hvoru tveggja er
nú einnig sigurinn unninn".
(Morgunblaðið, 17. júní 1944)
17. júní — 17. júní — 17. júní — 17. júní — 17. júní — 17. júní
CAFÉTERIA
Fljótt og ódýrt
sjAlfsafgreiðsla
★
Súkkulaði m/rjóma
★
Ljúffengt kaffi
★
Heimabakað
kaffibrauð
★
Smurt brauð
Ekkert þjónustugjald.
Hátíðamatur allan daglnn
MATSTOFA AUSTURBÆJAR.
LAUGAVEG 116 — LAUGAVEG 116 — LAUGAVEG 166