Morgunblaðið - 18.08.1961, Blaðsíða 7

Föstudagur 18. ágúst 1961
MORGTIISVLAÐIÐ
7
guðanna malar hægt
hún malar örugglega
Kvörn
-en
IMokkur tíma-
mót í sögu
Reykjavíkur
1 Tvennt vitum vér með vissu,
eð Ingólfur Arnarson var fyrsti
landnámsmaður á íslandi og að
hann settist að í Reykjavik. Hann
fól guðunum að ráða því hvar
Ihann tæki sér bólstað í hinu ó-
byggða landi. Einhvers staðar
sunnan við land og í þann mund
er hann sá ísland rísa úr ægi,
varpaði hann fyrir borð önd-
vegissúium sínum og bað guðina
ráða því hvar hann kæmi á land,
en þar skyldi hann byggja.
Ingólfur mun hafa tekið eftir
Iþví, að straumur lá vestuj; með
landi, og þess vegna lét hann
leita öndvegissúlnanna í þá átt.
Tvö sumur lét hann menn sína
leita öndvegissúlnanna. !>að sýnir
að hann var sanntrúaður á mátt
guðanna að velja’ sér beztan bú-
staðinn.
Svo fundust öndvegissúlurnar
við vík eina, er hann gaf nafnið
Reykjarvík eftir staðháttum. Vík
in var milli Laugarnesstanga og
Örfiriseyjar, en upp af henni
lagði hátt á loft reyki af hinum
mikla jarðhita í Laugardal. Ing-
ólfur svipaðist um fyrir botni
víkurinnar og „sýndist honum
svo sem þaðan mundi skammt á
brott, þar er bólstaðargerð góð
myndi vera“, eins og segir um
Skallagrím. Og svo reisti hann
bæ sinn syðst undir brekku
þeirri, er náði frá sjó langleiðis
suður að tjörn. Bæ þennan kall-
aði hann Reykjarvík og stóð
hann þar sem nú eru syðstu hús-
in vestan Aðalstrætis.
Næsta skrefið var að helga
sér land svo vítt sem hugur girnt
ist. Hann kannaði landið og nam
útskagann allan að línu, sem
dregin var úr Hvalfirði í öxará
(sem þá rann vestur að Skála-
brekiku) og þaðan réð svo Þing-
vallavatn, Sog og Ölfusá til sjáv-
ar. Þetta var vítt og mikið land-
nám, náði yfir Kjósarsýslu, Gull-
Ibringusýslu og nokkurn hluta
Árnessýslu.
Það er ljóst hvað fyrir Ingólfi
hefir vakað er hann helgaði sér
6vo mikið land. Hann hefir ætl-
að að búa svo um hnútana að
hann yrði ekki flæmdur héðan
eftur af einhverjum ribböldum,
er kæmi í landaleit. Ingólfur
þekkti ekki annað stjórnarfar en
íylkiskonungastjórn, og hann
pemur svo vítt land, að orðið geti
cjálfstætt fylki á hinu nýja
landi.
Næsta skrefið var svo að hæna
hingað góða menn til þess að
byggja þetta landnám, svo að
hann hefði mannaforráð. Þess
vegna fer hann utan til Noregs
næsta ár til að kynna landið. Sú
ferð hefir orðið til þess að fýsa
marga farar hingað.
Landnám Ingólfs var gagnauð-
Wgt. Þar voru hin ágætustu fiski-
mið alveg upp við landsteina, en
landið sjálft skógi vaxið milli
fjalls og fjöru og hið ákjósanleg-
asta beitiland. Og svo voru mörg
hlunnindi, reki ágætur, æðar-
varp, laxveiði og selalátur.
Hafði hann sjálfur bróðurpart-
inn af þeim hlunnindum, vegna
Iþess hvað Reykjavík var vel í
eveit sett. Þykir mér sennilegt,
eð hann hafi sett einn af mönn-
um sínum í Örfirisey, til að gæta
selveiðinnar þar, sem helzt öld-
um saman; annan hafi hann svo
eett á Arnarhól til þess að sjó
um hið mikla æðarvarp, sem þar
hefir verið; þriðja manninn hafi
hann sett á Klepp við Elliðaár-
vog til þess að annast laxveiðina,
sem fyrst var stunduð í vogin-
um og árósnum, en ekki í Elliða-
ánum sjálfum. Upp af þessu hafi
risið þaTna sjálfstæðar jarðir
mjög snemma, því að enga lík-
legri skýringu fæ ég á því hvers
vegna Kleppur, Arnarhóll og ör-
firisey gengu svo snemma und-
an Reykjavík.
Tilgátan um upphaf þessara
þriggja jarða fær stoð í því, sem
segir í Egilssögu um Skallagrím,
að hann lét setja bæ á Álftanesi
og sækja þaðan útróðra, selveið-
ar og eggver; annan bæ lét hann
reisa á Ökrum til að hafa það-
an rekavið; tvö býli gerði hann
upp með ánum til þess að láta
menn stunda laxveiðar; og eitt
býli reisti hann upp til fjalla til
þess að hafa þar sauði sína. En
á þessum stöðum urðu brátt
sjálfstæðar jarðir.
Um Laugarnes er öðru máli að
gegna. Það er, ásamt Engey,
orðin sjálfstæð jörð þegar á 10.
öld, eftir því sem Njála segir, og
mun vera vegna þess, að Ragi
Ólafsson frá Varmalæk hafi
mægst við þá Reykvíkinga og
fengið Laugardal og Engey með
konunni. Á svipaðan hátt mun
hafa farið með Nes við Seltjörn,
að þar hefir einhver afkomandi
Ingólfs reist bú þegar á 10. öld.
Landnám Ingólfs brytjaðist
skjótt niður. Frændfólki sínu gaf
hann allt landið frá Álftanesi út
á Reykjanestá. Sömu leið fór
Brynjudalur, Kjósin, Kjalarnes
ög mikill hluti Mosfellssveitar.
Þannig þrengdi alltaf að Reykja-
vík. Þó telja fróðir menn, að hún
hafi verið höfuðból allt fram að
kristnitöku. Þá mun hafa verið
reist kirkja í Reykjavík og henni
var gefið Selsland. Þar skertist
Reykjavíkurland enn. Og enn
rísa upp tvær sjálfstæðar jarðir
í landi Reykjavíkur, Rauðará og
Skildinganes. Við þetta hefir veg
ur höfuðbólsins þorrið, hér eru
komnar margar smiájarðir í stað-
inn fyrir eina stóra. Á 14., 15. og
16. öld fara engar sögur af
Reykjavík og það þykir benda
til þess, að þá hafi engir höfð-
ingjar átt þar heima. Þá er líka
byrjað á því að búta jörðina
sundur og ganga bútarnir kaup-
um og sölum.
Seinasti sjálfseignarbóndi í
Reykjavík var Narfi sýslumaður
Ormsson. Faðir hans, Ormur
sýslumaður Jónsson bjó einnig í
Reykjavík og átti % hluta henn-
ar, eða 40 hundruð. Hann arf-
leiddi Narfa að þessuan hluta
jarðarinnar, en hinn hlutann, 20
hundr. áttu þá bræður tveir, Jón
og Þórður Ásbjarnarsynir, og
var það kallað austurpartur. En
þeir höfðu komist þannig að
honum, að Ásbjöm faðir þeirra
hafði fengið þeim 10 hndr. í móð
urarf, en veðsett þeim hin 10'
hndr. fyrir því er eftir stæði af
móðurarfinum. Þessi 20 hndr.
keypti Narfi af þeim Ásbjarnar-
sonum, þótt honum væri kunn-
ugt um að vafi gat leikið á um
óskoraðan eignarrétt þeirra. Fór
það og svo, að út af þessu lenti
Narfi í 30 ára málaþrefi út úr
„austurpartinum“. Hélt hann
þeim 10 hndr. er Ásbjamarsynir
höfðu fengið í arf, en Lauritz
Krus höfuðsmaður þröngvaði
Narfa til þess að láta hin 10 hndr.
af hendi, með því að hóta honum,
vel metnum lögréttumanni og
sýslumanni, að setja hann í gapa
stokk, ef hann léti ekki undan.
Er sögn um að Narfi hafi grát-
andi beygt sig fyrir ofbeldinu.
Og þar urðu Hlíðarh/iom 'iiðskila
Reykjavík. Þau komust .séinna í
eign Helgafellskirkju á Snæfells-
nesi og átti Reykjavík í miklum
brösum méð að fá þau keypt aft-
ur.
Narfi hefir líklega andast 1612
eða á öndverðu ári 1613. Þá hafði
konungsvaldið þegar fyrir
nokkru fengið ágirnd á Reykja-
vík. Og 17. júlí 1613 kaupir það
hana af Guðrúnu Magnúsdóttur,
ekkju Narfa, með samþykki sona
þeirra þriggja.
Engar heimildir eru um það
hve lengi Reykjavík var eign af-
komenda Ingólfs Arnarssonar.
En ekki er ólíklegt að Narfi
Ormsson, seinasti sjálfseignar-
bóndi í Reykjavíik, hafi verið af
þeirri ætt. Frá Þorsteini Ingólfs-
syni er rakin ætt til þeirra Skarð
verja á Skarðsströnd, en í þeirri
ætt héldust nöfnin Ormur og
Narfi langa lengi. Þess má og
geta, að talið er að Helgi bjóla
á Kjalarnesi hafi átt Þórnýu
dóttur Ingólfs Arnarsonar, en
dóttir Narfa Orm.ssonar hét Þór-
ný. Máske það nafn hafi líka
haldist í ættinni? Sé þetta rétt,
hefir Reykjavík haldist í ætt
Ingólfs um rúm 700 ár, en nú er
kominn þar nýr eigandi, kongur-
inn í Danaveldi.
Þegar konungur eignaðist
Reykjavík, voru landamerki
hennar þessi: að vestan Eiðis-
land og Lambastaða, að sunnan
Skildinganessland, að austan
Laugarnessland og Rauðarár-
land. En þess ber þó að geta, að
innan þessara marka voru þrjár
jarðir aðrar, Sel, Hlíðarhús og
Arnarhóll.
Nú bjuggu landsetar konungs
í Reykjavík um 140 ára sfceið.
Voru ýmsir þeirra merkir menn,
en merkastur mun hafa verið
Brandur Bjarnhéðinsson, sem
þar bjó 1708—1729. Hann reisti
kirkju þá við Aðalstræti er stóð
að stofni til þess er dómkirkjan
var reist. Næstur honum tók við
jörðinni Jón Oddsson Hjaltalín
sýslumaður og bjó þar til 1752.
Hann var seinasti ábúandi
Reykjavíkur, því að nú hefst
nýtt tímábil í sögu hénnar. Jón
Oddsson verður að fara þaðan
og flytjast til Gissurar Jónsson-
ar tengdasonar síns á Arnarhóli.
Skúli Magnússon landfógeti hef-
ir fengið konung til þess að gefa
innlendu iðnfyrirtæki jörðina
Reykjavík og veita félaginu all-
ríflegan fjárstyrk.
Þetta var svipað fyrirbæri og
þau, sem nú gerast, þegar stór-
þjóðirnar eru að veita vanþroska
þjóðum hjálp til sjálfsbjargar.
Ófrelsi og verzlúnareinokun
hafði dregið svo dug úr íslenzku
þjóðinni um þetta leyti, að hún
var komin á heljar þröm. En um
það má vísa til rits Jóns Aðils
um Skúla landfógeta og hvernig
hann hugðist reisa landið úr
rústum.
Hér skal þess aðeins minnst,
að með þessu er lokið sögu
Reykjavíkur sem bóndabýlis.
Bærinn, sem alltaf hafði staðið
á sama stað síðan Ingólfur Arn-
arson reisti hann í öndverðu, er
nú rifinn, en á rústum hans og
meðfram sjávargötunni og
sunnan við kirkjugarðinn eru
reist hús fyrir ullarverksmiðju
og starfslið hennar. Jörðin
Reykjavík verður í einu vet-
fangi að verksmiðjuþorpi, og
þangað streymir fólk til að leita
sér atvinnu. Ekfcert minnir
framar á fyrsta landnámsmann-
inn annað en gaimli brunnurinn,
sem er rétt fyrir framan hús
verksmiðjustjórans og kallast
Ingólfsbrunnur, og svo Ingólfs-
naust hjá Grófinni, en þangað
eru verzlunarhúsin flutt utan úr
Örfirisey 1779—80.
Hér er kominn nýr landnáms-
maður, Skúli Magnússon, og
leggur grundvöllinn að höfuð-
borg íslands með verksmiðjum
sínúm.
Næsti stórviðburður í sögu
Reykjavíkur er sá, að 18. ágúst
1786 er gefið út konungsbréf um
að verzlunin skuli gefin frjáls
öllum þegnum Danakonungs og
Reykjavík og 5 stöðum öðrum
skuli veitt kaupstaðarréttindi. Og
nú er minnzt 175 ára afmælis
þessa atburðar. Verður þá jafn-
framt að minnast þess hvernig
hann hefir orðið til þess, að hið
sundurlimaða höfuðból Ingólfs
Arnarsonar hefir smárn saman
verið að endurfæðast.
Hinn nýi kaupstaður þurfti
byggingasvæði og athafnasvæði.
Var þegar ákveðið að það skyldi
vera öll Kvosin, sem takmark-
aðist af læknum að austan,
Grjótabrekku að vestan, víklnni
að norðan og tjörninni að sunn-
an. En auk þess skyldi kaup-
staðnum fengin Örfirisey og
Arnarhójl með Arnarhólskoti.
Um örfirisey er það að segja, að
stjórnin tók aftur þá rasgjöf
sína 1791, en aldrei varð neitt
úr því að jörðin Arnarhóll væri
lögð undir Reykjavík. Embætt-
ismennirnir hummuðu það fram
af sér og er ástæðan talin sú, að
Arnarhólstún fylgdi stiftamt-
mannsembættinu, eða nytjar
þess. Það varð því aldrei annað
en Kvosin sem hinn nýi kaup-
staður fékk.
Þegar Jarðabókin var gerð
1703 fylgdu Reykjavík þessar
hjáleigur: Landakot, Götuhús,
Grjóti, Melshús, Hólakot, Skiál-
holtskot, Stöðlakot og ein hjá-
leiga heima við bæinn (síðar
nefnd Suðurbær). Aðeins hin
síðast nefnda lenti innan kaup-
staðarlóðarinnar, enda höfðu
verksmiðjurnar tekið hana und-
ir sig áður. Af hinum hjáleigun-
um heldur nú engin nafni sínu
lengur nema Landakot, en það er
vegna þess að það komst í eigu
kaþólska trúboðsins.
Árið 1803 verðúr ný breyting á
Reykjavík. Fram að þeim tíma
hafði hún verið talin jörð í Sel-
tjarnarneshreppi, en nú er hún
gerð að sérstöku lögsagnarum-
dæmi og fær sérstakan bæjar-
fógeta. Lögsagnarumáæmið var
miklu stæra en kaupftaðarlóðin,
því að það var látið ná yfir all-
ar hjáleigurnar, og kotin í
Grjótaþorpi.
Árið 1838 er lögsagnarum-
dæmið stækkað að miklum mun.
Þá er bætt við Hlíðarhúsum,
Ánanaustum, Seli, Sauðagerði,
Örfirisey, Arnarhóli og Rauðará,
og öllum þeim kotum, sem þar
fylgdu. Fylgir þá lögsagnarum-
dæmið þeim landamerkjum, sem
áður voru umhverfis Reykjavík-
urland er konungur eignaðist
það, nema hvað Rauðarárlandi
Framhald á bls 14.
Lögsagnarumdæmi Reykjavíkur
Stærð:
1786:
0,2 ferkm
km. i
1835:
8,4 ferkm.
1894:
163 ferkm.
1923:
242 ferkm.
1929:
276 ferkm.
1932:
29? ferkm.
1943:
1000 ferkm.