Morgunblaðið - 09.12.1962, Síða 13

Sunnudagur 9. des. 1962
MORCVNBLAÐ1Ð
13

Þegar „Jónas“ kom
v til Sauðárkróks
^ í hinni nýju bók Valtýs Stef-
ánssonar er m.a. frásögn, sem
hann ritaði sumarið 1929 af því,
þegar hann þá skömmu áður fór
í fyrsta skipti með bíl frá Borg-
arnesi norður í land. Jónas
Kristjánsson í Borgarnesi átti
bilinn og hafði hann prentað
„Jónas“ með stórum stöfum
framan á bílrúðuna. Þetta var á
þeim tíma, þegar Jónas Jónsson
bar ægishjálm yfir aðra á landi
hér og nafn hans var á hvers
manns vörum.'Æskulýður Sauð-
árkróks hélt því að þarna væri
sjálfur Jónas kominn og hefði
prentað nafn sitt á farkostinn.
Valtýr lýkur frásögn sinni svo:
„En tmgmenni staðarins ráku
upp stór augu, er út úr bílnum
kom Jón á Reynistað. Ekki tók
betra við, er Magnús Guðmunds-
son sýndi sig. Næstur kom ólaf-
ur Thors. Þá runnu á sumt unga
fólkið tyær grímur, hvort þetta
myndi ekki geta verið ráðherr-
ann. Nógu var hann fjári valds-
mannslegur. En hann kom þarna
í fyrra og þekktist fljótt. Sein-
astur kom ég út úr bílnum.
Heyrðist þá hvískur og pískur
um hópinn. Þarna er hann, sögðu
börnin — unz þau fengu að vita
Valtýr Stefánsson skrifaði Reykjavíkurbréfið í fjölda ára.
j REYKJAVÍKURBRÉF
—————«——v-——— Laugardagur 8. des. ——————————
sem var, að þetta var hvergi
nærri Hriflu-ráðherrann, heldur
„Fjólupabbinn sjálfur“.“
Afskiptasamur um
hagi og störf
listamanna
Fæstir hinna yngri manna gera
sér grein fyrir hversu atkvæða-
mikill Jónas Jónsson var í þjóð-
lífi fslendinga á þessum árum.
Hann var e]fki einungis valda-
mestur íslendinga í stjórnmálum,
heldur lét hann flest, sem við
bar, til sín taka. Hann gerði sér
t. d. mjög títt um listamenn og
störf þeirra. Áhrif hans í þeim
efnum vöruðu miklu lengur en í
sjálfum stjórnmálunum. Aðrir
forystumenn flokks hans höfðu
lítinn áhuga á fögrum listum og
keyptu sér því frið fyrir Jónasi
með því að selja honum í hend-
ur völd yfir þessum — að því, er
þeim fannst, — annarlegu efn-
um.
Jónas naut af heilum hug þess-
ara leifa fyrri vegsemda, enda
var listaáhugi honum engin upp-
gerð. Enginn efi er á, að honum
var verulega annt um framgang
íslenzkra lista og vildi bæta hagi
íslenzkra listamanna. Sjálfur
hafði hann mjög ákveðnar skoð-
anir um, hvað væri list og hvað
ekki, hverjir listamanna dygðu
og hverjir væru ónytjungar. En
honum var það framandi, að
listamennirnir vildu vera frjálsir
og ekki lúta fyrirmælum annarra
um verk sín. Þess vegna enduðu
viðskipti Jónasar og margra
listamanna, sem hann þó hafði
verið velviljaður, í lítilli vináttu.
Fór svo að lokurn, að flokks-
bræður Jónasar töldu sjálfum
sér hættulegt að ofurselja lista-
mennina lengur valdi Jónasar.
„Klesst með
asnahala“
Allt er þetta löngu liðin saga,
en þó lærdómsrík enn í dag. í
frjálsu þjóðfélagi tjáir jafnvel
mikilhæfum og umhyggjusömum
manni ekki að ætla að segja
listamönnum fyrir í starfi þeirra.
Flestir skilja, að gildi listarinnar
er ekki sizt því háð, að hún fái
að vera frjáls. Hver og einn
verður að starfa svo sem hugur
hans sjálfs segir fyrir um. Tím-
inn einn fær úr því skorið hvað
varanlegt gildi hefur.
1 einræðisþjóðfélögum er þessu
allt öðruvísi háttað. Þar er það
einvaldurinn, eða yfirráðaklíkan,
sem ákveður hvernig starfa megi
að listum eins og öðrum efnum.
Fyrir nokkrum dögum gerðist
það austur í Moskvu, að opnuð
var málverkasýning, þar sem
sýnd voru nokkur nýtízkumál-
verk, þó ekki róttækustu teg-
undar. öllum fannst mikið um
það frjálsræði, sem í þessu lýsti
sér, og var fregnin simuð út um
allan heim til sönnunar um
hinn nýja anda, sem nú ríkti
austur þar. Fljótlega bárust þó
fregnir um, að hætt hefði verið
við að opna aðra sams konar
sýningu yngri manna, en því
bætt við að frestunin hefði orðið
af „tæknilegum ástæðum.“ Hin-
ar sönnu skýringar þurftu þó
ekki lengi að bíða. Krúsjeff
hafði verið leiddur á þá sýning-
una, sem búið var að opna án
þess að vita, hvað í vændum
var. Viðbrögð hans urðu snögg.
Dómur hans var hiklaus: Ný-
tízku málverkin voru eins og á
léreft hefði verið „klesst með
asnahala“.
Forsíðuleiðari
Pravda
Krúsjeff hafði skömmu áður
látið uppi þá skoðun sína, að öll
rússnesk blöð væru drepleiðin-
leg. Það var rétt eftir að mál-
gagn hans hérlendis hafði tekið
á sig nýja mynd, eftir því, sem
ætlað var, eitthvað líflegri en
áður. Leiðindin hafa því þótt
ná til fleiri kommúnískra blaða
en þeirra einna, sem gefin eru út
í Rússlandi. Nú brá Pravda
skjótt við og birti forsíðuleiðara,
þar sem krafizt var, að flokks-
félög stéttarsamtök, blöð og al-
menningur tækju saman hönd-
um í undanlátslausri baráttu
gegn öllum frávikum frá Sovét-
hugmyndum um listina sem á-
róðurstæki fyrir kommúnista-
flokkinn og ríkið!
Ekki er ólíklegt, að gamli
maðurinn frá Hriflu velti fyrir
sér, að einhver munur sé á að
eiga svo öruggt aðalmálgagn,
þótt lítt skemmtilegt sé, sem
Krúsjeff eða hafa átt við það
að búa, að allt upplag Tímans
var brennt til að koma í veg
fyrir, að skrif formanns Fram-
sóknar birtist fyrir almennings-
sjónir, eins og Jónas átti við að
búa. Ekki skorti hann þó orð-
heppni á við Krúsjeff og lista-
smekkur beggja er furðanlega
líkur.
Engu að síður er eðlilegt, að
menn velti fyrir sér, hvort leiks-
lokin muni ekki verða hin sömu.
Sjálfræðinu verður haldið niðri
um sinn, en ekki til eilífðar. Eft-
ir meira en 40 ára einræði eru í
Sovétríkjunum að verki öfl, sem
valdhafarnir standa framandi
gegn. Kúgunin er samt svo
mögnuð, að hún kann að geta
haldið þeim í skefjum enn um
langan tíma, en frjáls hugsun
verður aldrei deydd til fulls á
meðan mannkynið lifir.
Vanþakklætið til
Brynjólfs
f Moskvu velta menn í leyni
fyrir sér viðfangsefnum og úr-
lausnum á allt annan veg en ein-
valdsherrunum líkar. Þessi við-
leitni heldur áfram, þó að menn
þori ekki að láta á henni bæra
nema þegar þeir af misskilningi
halda, að frjálsræði sé ögn meira
en áður. En viðbrögð Krúsjeffs
sanna einnig, að einræðishugur-
inn er hinn sami og áður. Blíð-
mælum um friðsamlega sambúð
og samkeppni er varlega takandi
á meðan svo stendur. Því miður
er það valdið eitt, sem einræðis-
herrarnir virða og óttast. Kúbu-
málið er aðeins eitt merki þess.
Það sannar einnig hversu frá-
leitt er að ætla, að Sovétstjórnin
vilji nokkuð leggja í sölurnar
fyrir leppa sína, þegar hún tel-
ur sjálfri sér hætt. Kaldrifjuð
valdastreita ræður öllum hennar
gjörðum. Á íslandi hampa
kommúnistar sams konar list og
listamönnum, sem gerðir eru út-
lægir í Sovétríkjunum. Kald-
hæðnislegt er, að listamenn, sem
mundu sæta allsherjar ofsókn í
Sovét-Rússlandi, skuli í föður-
landi sínu gerast talsmenn Sovét
stjórnarinnar. Er vont að sjá,
hvor örlög yrðu ömurlegri,
þeirra eða Brynjólfs Bjarnason-
ar. Brynjólfur er náttúrugreind-
ur og mannskapsmaður að upp-
lagi. Hann afvegaleiddist í æsku
vegna samblands af tryggð og
stirfni í hugsun og hefur hann
aldrei viljað sjá villu síns veg-
ar. Af því að hann er ekki nógu
snúningalipur og hefur enn ekki
sannfærzt um, að Krúsjeff sé
meiri maður en Stalin, — slítur
ekki símasambandinu við sinn
gamla lærimeistara — þá er
hann nú samkvæmt skipun frá
Moskvu sviptur völdum og áhrif-
um í þeirri flokksdeild, sem hann
hefur af meiri óeigingirni en
nokkur annar eytt kröftum sín-
um fyrir.
Miimir á meðferð-
ina á Jónasi
Þjóðviljirm segir, að það sé
svo sem engin nýjung, þótt átök
verði um hverjir eigi að vera í
flokksstjórn. Þetta er alveg rétt.
Slíkt gétur alls staðar borið við.
Það sérstaka, sem gerðist á
flokksþingi kommúnista hér, var
annars eðlis og hefðu það þó
ætíð þótt tíðindi í meira lagi í
hvaða flokki sem er, að slíkur
forystumaður sem Brynjólfur
Bjarnason væri rekinn úr mið-
stjórn með smán. Hér á landi er
naumast annað dæmi sambæri-
legt, en þegar Jónas Jónsson var
fyrst óvirtur og síðan hrakinn úr
Framsóknarflokknum. Báðir
höfðu gert ámóta mikið fyrir
flokka sína.
Það einstaka um Brynjólf er,
að fall hans á ekki innlendar or-
sakir. Þar er það klofningurinn
í alheimshreyfingu kommúnista,
sem úrslitum ræður. Valdabrölt
Lúðvíks Jósefssonar skýrist ekki
nema að nokkru af hans eigin
eðli. Upplagið er að vísu hið
sama hjá honum og Hermannd
Jónassyni og Eysteini Jónssyni.
Allir eru þeir tækifærissinnar,
þó að Lúðvík sé þeirra hálast-
ur. En hann hefði engu komið
áleiðis gegn Brynjólfi af eigin
rammleik. Eins og á stendur er
hann sá, sem Moskvumönnunum
hentar bezt. Þess vegna gengu
SÍA-piltarnir, nýkomnir úr upp-
eldisstöðvunum austan járn-
tjalds, í bandalag við hann. Und-
irlægjuhátturinn við hið erlenda
valdboð hefur aldrei orðið ber-
ari en að þessu sinni. Það er
slík skilyrðislaus þjónkun við
hina erlendu húsbændur, sem
gerir kommúnista ósamstarfs-
hæfa.
Framsókn gekk
undir jarSarmen
Einmitt þegar svo stendur á,
búa Framsóknarbroddarnir sig
undir nánari samvinnu við komm
únista en áður. Á Alþýðusam-
bandsþingi neyddust þeir í þjón-
ustusemi sinni við kommúnista
að ganga undir það jarðarmen,
að gera að engu í framkvæmd
löglegan dóm, sem þeir í orði
kveðnu höfðu ekki þorað annað
en viðurkenna. Þeir mega þó
eiga, að þeir skammast sín ber-
sýnilega fyrir þá frammistöðu.
Þess vegna leita þeir einnar skýr
ingar eftir aðra á sínu skamm-
arlega athæfi. Hin síðasta er sú,
að verzlunarmannafélagið í
Hafnarfirði hafi ekki haldið
nógu marga fundi til þess að fé-
lag þeirra gæti sent löglega
kjörna fulltrúa á Alþýðusam-
bandsþing! Hvernig mátti slík
vangá eins verða til þess að ó-
gilda umboð allra hinna? Og
hvernig er með fundahöld í
sumum félögum, sem sendu
Framsóknarmenn á þetta sama
Alþýðusambandsþing?
ÞögnTímans
Fölsunin á ummælum Áka
Jakobssonar er sama eðlis, hún
á að draga hugi manna frá því
sem máli skiptir, en verður að-
eins til að opinbera innri veik-
leika og skömmustutilfinningu
Framsóknarbroddana.
Ofan á þetta bætist nú að
flokksþing kommúnista sýnir, að
það er ágreiningur í alþjóða-
hreyfingu þeirra en ekki íslenzk
mál, sem úrslitum réði. Þessi
staðreynd gat ekki birzt á óþægi-
legri tíma fyrir Framsókn. Við-
brögð hennar eru einfaldlega
þau, að þegja um tíðindin, láta
eins og þau hafi ekki átt sér
stað. Þegar nokkuð er frá liðið á
hinsvégar að telja mönnum trú
um, að úr því Brynjólfur Bjarna-
son og félagar hans séu úr sög-
unni, þá sé við þjóðholla íslend-
inga að eiga. Þá á að vera gleymt
hvenær og með hverjum atburð- -
um byltingin í kommúnistadeild-
•inni gerðist. Slíkur fréttaflutn-
ingur gæti blessazt, þar sem
Framsókn ein réði öllum frétta-
stofnunum, en í frjálsu þjóðfé-
lagi verður hann einungis til at-
hlægis þeim, sem gera sig seka
um slíkt.
Framsókn gerði
Alþingi óstarf hæft
r m M f
i tvo ar
Til afsökunar makki sínu við
kommúnista nú vitnar Fram-
sókn mjög til nýsköpunarstjóm-
arinnar, en hún gleymdi að segja
frá aðdraganda þeirrar stjórnar-
myndunar. Vegna reiði sinnar
út af óhjákvæmilegri smábreyt-
ingu á kjördæmaskipuninni
1942 hindraði Framsókn í tvö ár,
að lögleg þingræðisstjóm væri
mynduð. Hún bar ábyrgð á því,
að Alþingi gat ekki ■ látið lög-
mæta þingræðisstjórn vera við
völd, þegar lýðveldi var endur-
reist á árinu 1944. Framsókn vildi
sanna, að án sinnar forystu sykki
Alþingi í algera niðurlægingu.
Vitanlega var það neyðarúrræði
að taka kommúnista í stjórn
haustið 1944, en með því forðaði
Alþingi sér frá þeirri niðurlæg-
ingu, sem Framsókn hafði búið
því. Hinir lýðræðisflokkarnir
voru á verði gegn skemmdar-
áformum kommúnista. Þeir
fengu engu ráðið, þegar til úr-
slita kom, í utanríkismálum og
öðrum efnum er úrslitaþýðingu
höfðu, og sÖgðu stjórnarsam-
vinnunni slitið vegna óánægju
sinnar.
Kommúnistum
óábyrgari
Á árinu 1958 ætluðu Fram-
sóknarmenn enn að leika sama
leikinn. Forystumennirnir fóru
þá ekki dult með, að lærdómur-
inn af vinstri stjórninni væri í
þeirra augum sá, að kommúnist-
ar væru ósamstarfshæfir. Þeir
héldu, að án sjálfra sín væri ó-
mögulegt að mynda stjórn, sem
gæti ráðið við það öngþveiti
efnahagsmálanna, er Hermann
Jónasson lýsti eftirminnilega í
uppgj af aræðunni alræmdu 4.
desember 1958. Þess vegna töldu
Framsóknarbroddarnir sig geta
sett öðrum skilyrði.
Frumskilyrðið var það, að
engin breyting væri gerð á löngu
úreltri kjördæmaskipun. Um
hana vildu þeir einungis halda
áfram að tala og tala, neituðu
hverri raunhæfri lausn, sem
var borin fram. Þeir höfðu t.d.
árum saman haldið því fram, að
þeir myndu styðja skiptingu
landsins í einmenningskjördæmi.
Þegar á reyndi voru þeir þeirri
lausn jafn fjandsamlegir eins og
hverri annarri. Einmenningskjör-
dæmin virtust helzt í þeirra
huga eiga að leiða til þess, að
Reykjavík fengi ekki nema einn
þingmann. Þeir menn, sem vóru
jafn starblindir í eigingirni,
voru sannarlega sjálfir ósam-
starfshæfir. Við þá varð engu
tauti komið. Þess vegna varð að
semja við kommúnista um lausn
kjördæmamálsins, enda höfðu
Framsóknarmenn sízt á móti
samningum við kommúnista um
það. Sjálfir vonuðust þeir i
lengstu lög eftir að geta með
baktjaldamakki við einstaka
kommúnista hindrað framgang
málsins, jafnvel með svikum eft-
ir kosningarnar 1959, ef svik-
ararnir hefðu orðið nógu marg-
ir, sem ekki varð.