Morgunblaðið - 20.12.1962, Side 13

Fimnvtu'dagur 20. des. 1962
MORGUNBLAÐIÐ
13
John Steinbeek og kona hans, Elaine, vöknuðu einn morguninn, meðan þau dvöldust í Stokk-
hólmi, við undurþýðan söng. Inn iyn dyrnar á herbergi þeirra í Grand Hotel gekk fögur „Lucia“
og færði þeim kaffi í rúmið og „Luciu“-brauð.
EG þaikíkia sænsku akademí-
unni fyrir að álíta verk min
verðug þessa heiðurs, sem er
öflilium öðrum mieiri.
í hjarta mínu efast ég ef
til vih um, að ég eigi Nóhels
verðlaunin frekar skilið en
aðrir rithöfundar, sem éig
heiðra og dói — en það er
enginn vafi á, að ég er ánægð
ur og hreykinn yfir að hafa
fengið þaiu.
Það er venja að þeir, sem
þessi verðlaun fá, fari lærð-
um eða persónulegum orðum
um eðld bókmenntanna og
stefniu þeirra. Við þetta sér-
staka tækifæri held ég samt
að gott værd að líta á hinar
göfugu skyldur og ábyrgð
þeirra, sem skapa bókimennt-
ir.
Svo mikil er frægð Nóbels-
Ræða John Steinbecks við
afhendingu Nóbelsverðiaunanna
verðilaunanna og þess staðar
þar sem ég stend, að ég finn
mig knúinn til að tísta ekfci
eins og þakklát og feimin mús,
heldur öskra sem ljón af stolti
yfir köllun minni og hinum
miklu og góðu mönnum, sem
hafa fylgt henni um allar ald-
ir.
Bókmienntir voru ekki útbá
súnaðar af fölum horuðum og
gagnrýnandi prestum, sem
syngja helgiljóð sín í tómium
kirkjum — né heldur eru þær
leikur fyrir einangraða úr-
valsmenn, betlara, vannærða
á niðursuðumat.
Bókmenntir eru jafn gamlar
og mannlegt mál. Þær urðu
tii vegna þess að miannkynið
þarfnaðist þeirra og þær hafa
ekki breytzt að öðru leyti en
því, að þörfin fyrir þær hef-
ur aukizt.
Hirðskáldin, hetjuljóðskáld
in og rithöfundarnir eru ekki
einangraður háaðall. Frá
fyrstu tímum hefur tegund
ofckar kveðið á um hlutverk
þeirra, skyldur og ábyrgð.
Mannkynið hefur verið að lifa
gráa og ömurlega óskapnað-
aröld.
Hinn mikli fyrirrennari
minn, William Faulkner,
nefndi þetta í ræðu sinni hér
sorgarleik hins almenna ótta,
sem búinn var að vera svo
lengi við líði að engin andleg
vandamál voru lengur til. Og
þess vegna, virtist ekikert þess
virði að skrifa um það nema
hjarta mannsins í andstöðu
við sjálft sig.
Faul'kner þekkti styrk
mannsins og veikleika betur
en flestir aðrir menn. Hann
vissi að skilningur á óttanum
og sigur yfir honum eru mik-
ill hluti af tilverurétti rithöf
undarins.
Þetta er ekki nýtt. Hið forna
hlutverk rithöfundarins hefur
ekkert breytzt.
Verkefni hans er að sýna
hinn mörgu slæmu mistök
okkar og galla og draga fram
í dagsljósið myrkustu og
hættulegustu drauma okkar,
svo að þá megi bæta.
Ennfremur hefur skáldun-
um verið falið að sýna og
lofsyngja hinn margsannaða
hæfileika mannkynsins til að
sýna mikilleik hjartans og
andans — ýil að bíða ósigur
með sæmd — hugrekki þess,
samúð og áist. I hinni eilífu
styrjöld gegn veikleika og ör
væntingu eru þessar kenndir
hinir björtu gunnfánar von-
arinnar og framgirninnar.
Ég staðhæfi, að rithöfund,
sem ekki trúir af öllu hjarta
að betrumbæta megi mann-
kynið, skortir bæði hugsjónir
og hlutdeild í bókmenntun-
um.
Hinn almenni ótti nútímans
er afleiðingin af skjótfeng-
inni þekkingu okkar á ýms-
um hættulegum þáttum efnis
heimsins og meðferð þeirra.
Sannleikurinn er sá, að aðr
ir hlutar þekkingarinnar hafa
enn ekki tekið þetta stóra
skref, en það er engin á-
stæða til að ætla að þeir geti
ekki, eða muni ekki, ná jafn
langt. Rithöfundarnir • bera
meira að segja hluta af ábyrgð
inni á að svo verði.
Með tilliti til hinnar löngu
og stoltu sögu mannkynsins,
sem hefur staðið fast gegn
náttúrulegum óvinum sínum,
enda þótt það hafi stundum
séð fram á ósigur sinn og
dauða, værum við huglausir
og heimskir að flýja orustu-
völlinn, þegar mesti sigur okk
ar er kannski skammt undan.
Eins og skiljanlegt er hef
ég verið að lesa ævisögu Al-
freds Nobels; einmana manns
og hugsandi, að sögn bókanna.
Hann fullkomnaði lausn
II
sprengiafla úr læðingi, sem
bæði bjuggu yfir skapandi
mætti til góðs og eyðilegg-
ingarmaatti til ills. En þau
hafa engan vilja og þau láta
ekki stjórnast af samvizku
eða skynsemi.
Nobel sá nokkuð af hinni
grimmdarlegu og blóðugu
misnotkun uppfinningar sinn-
ar. Ef til vill hefur hann jafn
vel séð endanlegan árangur
rannsókna sinna — vald á ó-
lýsanlegu ofbeldi og endan-
legri toi-tímingu.
Sumir segja að hann hafi
orðið kaldhæðinn, en því trúi
ég ekki. Ég held hann hafi
reynt að finna upp beizli, ör-
yggisloku. Ég held að hann
hafi að lokum fundið hana í
and-a og huga mannkynsins,
og hvergi annars staðar.
Mér virðist hugsun hans
koma ljóslega fram í því, hvað
þessi verðlaun eru veitt fyrir.
Þau eru veitt fyrir stöðugt
aukna þekikingu á manninum
og umheimi hans — fyrir
skilning og gagnkvæm sam-
skipti, sem eru hlutverk bók-
menntanna. Og þau eru veitt
þeim, sem hafa sýnt hæfileika
til að útbreiða frið, sem er
æðsta markmið alfls hins fyrr
nefnda.
Minna en fimmtíu árum
eftir dauða hans var dyrum
náttúrunnar lokið upp, og
okkur bauðst sú hræðilega
byrði, að eiga frjálst val.
Við höfum sölsað undir okk
ur mikið af því valdi sem við
einu sinni töldum tilheyra
guði.
Óttaslegnir og óviðbúnir
höfum við tekið okkur æðsta
vald yfir lífi og dauða alls
heimsins og allra lifandi vera.
Hættan, sæmdin og valið
eru nú að lokum í hendi mann
kynsins, nú er fyrir höndum
prófsteinninn á það, hvort
unnt er að fullkomna það.
Nú, þegar við höfum tekið
okkur guðlegt vald, verðum
við að leita í okkur sjálfum
að þeirri ábyrgðartiifinningu
og vizku, sem vér eitt sinn
báðum að guð hefði til að
bera.
Mannkynið sjálft er orðið
mesta hætta okkar og hin eina
von.
Því hefði postulinn Jóhann-
es vel getað sagt í dag:
Að lokum er orðið og orðið
er maðurinn — og orðið er
meðal manna.
Guðni Jónsson skrifa; um:
Merka Islendinga
Nýr flokkur I. bindi. Jón
Jón Guðnason fyrrv. skjala-
- vörður bjó til prentunar. —
Bókfellsútgáfan h.f. Reykja-
vík 1962.
ARIÐ 1947 hóf Bókfellsútgáfan
útgáfu merkilegs ritsafns, sem
orðið hefir mjög vinsælt. Nefnd-
ist það Merkir íslendingar og var
*afn af ævisögum íslenzkra merk
ismanna á síðustu öldum eftir
ýmsa höfunda. Flestar höfðu ævi
eögurnar að vjsu birzt áður,
margar í Andvara eða í öðrum
ritum, sem nú eru orðin lítt á
elmannafæri; nokkrar höfðu
ekki verið prentaðar áður. Út-
gáfan hafði því gagnlegt erindi
Og þakkarvert, sem sé að draga
fslenzkan ævisagnaauð fram í
dagsljósið, eftir því sem til
vannst, og gera hann aðgengileg-
«n hinum yngri kynslóðum. Á
næstu árum kom út í safni þessu
eitt bindi árlega, en sjötta og síð-
•sta bindið 1957, stærst þeirra
•llra, og fylgdi þar með nafna-
skrá við ÖU bindin ásamt skrá
jrfir ævisögurnar, sem í safninu
voru birtar, en þær voru 100 að
tölu. Var þetta þá orðið með
eigulegustu ritum íslenzkum,
euda í hvívetna til þess vandað.
Prófessor Þorkell sál Jóhannes-
son valdi ævisögurnar og bjó
þær til prentunar.
En með þessu myndarlega á-
taki var ævisagnafjársjóðurinn
þó engan veginn tæmdur, — sem
betur fer, má ég segja, og meira
að segja alls ekki nærri honum
gengið. Til er enn fjöldinn all-
ur af ævisögum merkra manna,
sem eiga ekki síður erindi til
nútímans en þær, sem birtust í
áðurnefndu safni, og standa þeim
jafnfætis að allri gerð. Því er
það, að Bókfellsútgáfan hefir
hafizt handa um framhald þess-
arar útgáfu. Er nú fyrir skömmu
komið út fyrsta bindið í nýjum
flokki Merkra íslendmga, sem
Jón fyrrv. skjalavörður Guðna-
son hefir búið til prentunar. Þar
er enn mjög myndarlega ,af stað
farið og frágangur bókarinnar og
útgerð öll hin prýðilegasta, m.a.
fylgja myndir af þeim, sem um
er ritað, eða sýnishorn af rit-
hönd þeirra, ef til er, og nafna-
skrá að bókarlokum. Er hinn
nýi flokkur mjög með sama móti
sem hinn fyrsti; helzt er þáð frá-
breytilegt, að nú eru teknar með
ævisögur manna frá fyrri öldum
sögu vorrar og nafnaskrá á að
fylgja hverju bindi í sbað þess
að draga hana saman í eitt að
flokknum loknum. Myndir eru
og prentaðar á sérstakan, valinn
pappír.
í fyrsta bindi hins nýja flokks
eru þessar ævisögur: Skafti Þór-
oddsson lögsögumaður eftir séra
Janus Jónsson; Björn Einarsson
Jórsalafari eftir sama, höfund;
Jón Árnason biskup í Skálholti
eftir Grím Thomsen; Snorri
Björnsson prestur á Húsafelli
eftir Sighvat Gr. Borgfirðing;
Þorleifur Guðmundsson Repp
eftir Pál Eggert Ólason; Hannes
Stephensen prófastur eftir Sig-
hvat Gr. Borgfirðing; Jörgen
Pétur Havstein amtmaður eftir
Jón Aðils; Jón Borgfirðingur
fræðimaður eftir sama höfund;
Jón Stefánsson — Þorgils gjall-
andi eftir Þórólf Sigurðsson; Pét-
ur Jónsson á Gautlöndum eftir
Sigfús Bjarnarson; Guðmundur
Magnússon prófessor eftir Sæm-
und Bjarnhéðinsson; Magnús
Guðmundsson ráðherra eftir Jón
Sigurðsson. Tvær af þessum ævi-
sögum hafa ekki verið prentað-
ar áður. Það eru ævisögur þeirra
Snorra prests á Húsafelli og séra
Hannesar Stephensens, báðar
teknar úr hinu mikla ritverki
Sighvats Borgfirðings, Prestaæv-
um í Landsbókasafni.
Ævisögurnax tólf, sem eru í
þessu bindi, munu vera gott sýn-
ishorn af slíkum ævisögum, eins
og þær tíðkast hér á landi. Þær
eru allmismunandi að gerð. Sum
ar hefjast með rækilegum ættar-
tölum að íslerizkum sið, aðrar
ganga að mestu fram hjá þeim,
og mun það færast í vöxt, enda
verður þörfin á að endurtaka
slíkan fróðleik eftir því minni
sem meiri kostur er nú en áður
allyfirgripsmikilla handbóka í
ættfræði, þar sem eru æviskrár-
rit, lærðramannatöl, niðjatöl og
fleira af því tagi frá síðari ára-
tugum. Ekki mundu nútímafræði
menn rita sögu Skafta lögsögu-
manns með því móti sem séra
Janus gerði, að endursegja að
miklu leyti frásagnir íslendinga
sagna, t. d. Njálu, Grettlu og
Flóamanna sögu, um Skafta.
Þessar sögur hafa lítið sagnfræði
legt gildi, enda ritaðar nær þrem
ur öldum eftir daga hins fræga
lögsögumanns. Hins vegar mundi
nú þykja betur við eiga að skýra
allrækilega frá dómaskipun
landsins á 10. öld, svo að ljóst
verði, hversu geysilega mikil-
væg breyting stofnun fimmtar-
dómsina var og þar með hlutur
Skafta í löggjöf landsins. Þetta
veigamikla atriði leiðir höfund-
ur ævisögunnar alveg hjá sér,
en fjölyrðir um ýmislegt ann-
að, sem miklu er minna um
vert. Nokkuð sérstæð er ævisaga
Snorra prests á Húsafelli í því,
að höfundurinn tekur með ýms-
ar þjóðsögur um þennan gamla
kraftaklerk og rímnagarp.
Kveðst hann taka með þær sög-
ur, sem voru ekki skráðar ann-
ars staðar, og er svo hæversk-
ur að bjóða lesendum upp á að
hlaupa yfir þær, ef þeir hirði
ekki um þær. Það hygg ég, að
menn geri þó ekki. Slíkar sögur
eiga einmitt heima í æviágripi
séra Snorra, sem var þegar orð-
inn rammaukinn þjóðsagnaklerk
ur í iifanda lífi. Prýðilega er
sögð sagan af Þorleifi Repp, þeim
gáfaða lærdómsmanni, sem
aldrei fékk notið sín til fulls,
þótt flestir viðurkenndu hæfi-
leika hans. Sérstakt og einstakt
óhapp virðist hafa orðið honum
að fótakefli, hin misheppnaða
dispútatsía hans í Khöfn 1826.
Mörgum mun og renna til rifja
saga Jóns Borgfirðings, sem ævi-
langt var með hugann við bæk-
ur og þjóðleg fræði, en fátækt-
in íslenzka meinaði að lifa því
lífi, sem hann þráði, kom þó
engu að siður frá hendi miklum
fræðistörfum og mörgum efni-
legum börnum til manns og
mennta. Þannig bregða þessar
ævisögur upp margvíslegum
myndum af ævikjörum og störf-
um þjóðkunnra manna, þótt hér
verði ekki lengra rakið.
Hafi kostnaðarmaður og út-
gefandi beztu þökk fyrir góða
og eigulega bók.