Morgunblaðið - 07.03.1964, Blaðsíða 8

8
MORGU N BLAÐIÐ
Laugardagur 7. marz 1964 \
Dr. Benjamln Eiríksson
Svar til Kristiáns Albertssonar
MÉR þykir fyrir því, að ég hefi
óvart reitt Kristján Albertsson
til reiði, svona veraldarvanan
mann. Reiðum manni fer margt
óhönduglegar en óreiðum, eink-
um er hætt við að hann verði svo-
lítið skoplegur, og dregur það
að sjálfsögðu mikið úr áhrifum
orða hans. Kristjáni farast svo
orð:
„Heita má nálega ógerningur
að koma nálægt deilum um eitt-
hvað, sem er eða hefir verið hita-
mál á íslandi. Hver sem fer með
satt mál, blátt áfram en afdráttar
laust, má eiga það víst að upp
þjóti einn eða fleiri og byrji að
fara skakkt með. Sá sem sagði
satt verður svo að standa í því
að léiðrétta allskonar þvætting,
endurtaka það sem hann áður
hafði sagt, ef ekki á að líta svo
út sem rangfærslur standi óhagg-
aðar — en upp úr hefst svo oft
ekki annað en að rangfærslurnar
færast í aukana enn á ný — og
hafa síðasta orðið“.
Þessum orðum K. A. er nú
beint til fleiri en mín. En ég
kemst ekki hjá því að benda á
það, að stundum er farið af stað
með ósatt mál. Síðan rís einhver
upp og leiðréttir. Honum er mætt
með stirfni, furðulegri blindni og
þvergirðingi. Síðan er enn leið-
rétt og strítt, unz undan er látið
og sannleikurinn viðurkenndur.
Frægt dæmi af þessu tagi er und-
irstaðan undir sögu Hannesar
Hafsteins í I. bindi: greinin um
Jón Sigurðsson, sem reyndist
vera eftir B. S. Gröndal. Þegar
K. A. var bent á að B. S. G. teldi
hana meðal ritverka eftir sig,
jafnframt því sem ýmislegt í
sjálfri greininni sýndi að hún gat
ekki verið eftir hinn 18 ára gamla
Hannes Hafstein, skrifaði Krist-
ján Albertsson: „Ég hlýt því af
öllum rökum að halda fast við þá
skoðun, að Hannes Hafstein hafi
skrifað umrædda grein — hvernig
svo sem á því kann að standa að
hún er nefnd á ritskrá Gröndals".
(Mbl. 4. 2. 1962).
Vandlætingin hér að ofan er
dæmi um það, að menn segi
stundum heldur meira en stað-
reyndirnar fái staðið undir, án
þess ástæða sé fyrir okkur að
taka fyrir nefið vegna ólyktar.
Þetta er að mínu áliti ekki neitt
meginatriði. En hitt er megin-
atriði, að I. bindi Ævisögu H. H.
er gagnsýrt af röngum skilningi
á pólitískum þroskaferli Hannes-
ar. Um þetta mikilvæga atriði
segir Kristján ekki stakt orð í
grein sinni. Þetta er hljóðbær
þögn.
Öðrum þræði er K. A. hraustur
maður. Hann segir:------„menn
finni ekki lengur mun á nokkurn
veginn • hreinu lofti og megnusru
ólykt í pólitísku lífi. — Raunar
er sem sumir haldi fyrir nefið
þegar dauninn ber að vitum
þeirra, setji upp sakleysissvip og
segist ekki finna neina lykt —
en aðrir anda að sér, og segja að
þetta sé ekki beinlínis óþefur,
heldur vægari lykt,- hversdag-
leg og ekki óviðkunnanleg". Síð-
an vitnar hann í mig: „Það er
algengt þegar menn deila, að þeir
segi meira en staðreyndirnar fái
staðið undir“, o. s. frv. Hann tel-
ur þetta „skammarlega skoðun“.
K. A. kemur hér, eins og oftar,
fyrir eins og heili hans sé ein-
hvernveginn steinefnaríkari en
heilar annarra manna. Vill hann
ekki skilja mig, frekar en skrifin
um grein Gröndals?
Ég skal enn einu sinni útskýra
með dæmum. Andstæðingar H. H.
í símamálinu sögðu sumir að sím-
inn myndi gera landið gjaldþrota.
Staðreyndirnar eru þær, að með
simanum tók ísland á sig fjár-
hagsskuldbindingar sem voru
talsverðar. Það var ekkert óheil-
brigt við það, þótt sumum ógaði
hættan sem af þessu stæði. En
það má með talsverðum rétti
segja að þeir „hafi sagt meira en
staðreyndirnar fá staðið undir“.
Ennfremur var of mikið að segja
að hér frá gætu íslendingar
hvorki lifað né dáið, nema upp
á danska náð, vegna þess að síma
samningurinn batt okkur í 20 ár.
Af þessu finn ég enga ólykt. Ég
sé aðeins átak, meira en hefði
þurft að gera.
Mér virðist skortur K. A. á
skilningi vera sá, að hann skilur
ekki það, að ályktun getur oltið
á magni, staðreyndin er misstór.
Lítið skip getur gengið upp fljót-
ið, stórt ekki. 100.000 kr. tap set-
ur ekki landið á höfuðið en
300.000 kr. tap myndi gera það.
Og tapið veltur á tölu togara eða
tölu stórviðra, auk annarra þátta
stjómmálamanna og óskir og við
leitni þjóðarinnar. Um viðhorf
K. A. til frumkvæðisins að samn-
ingunum 1918 segi ég ekki stakt
orð. Greinin sem birtist 5. janúar
var alls ekki eftir K. A., enda
held ég því ekki fram eins og
hver læs maður ætti að skilja.
Sá sem tekst á hendur að rita
sögu, gerast sagnritari, hlýtur að
verða að gera sér grein fyrir eðli
verksins. Er ekki allt fengið með
því að segja satt og rétt frá stað-
reyndunum? Nei, alls ekki.
Fyrst er nú það, að staðreyndir
veruleikans eru óteljandi. Höf-
undurinn þarf því að hafa ein-
hverjar hugmyndir um það,
hvaða staðreyndir séu það mark-
verðar, að þær beri að taka með,
hverjar megi skilja eftir. Einnig
þarf hann að hafa hugmyndir um
hugsun og tilgangi hlauparanna.
Á hugsun og tilgangi veltur hvort
hinn fyrri er hugleysingi eða
maður, sem svellur móður í
brjósti, fullur ættjarðarástar og
hugrekkis, já, og hvor á upptök
að hlaupinu. Og á þessu veltur
hvort yfirleitt sé nokkurt sam-
band milli hlauparanna. Saga
verður því aðeins skrifuð, að höf-
undurinn skilji hugsun og til-
gang mannanna, sem hann skrif-
ar um. í þessu bilar Kristján
Albertsson.
Það eru ekki ósannindi að
segja, að annar hlauparinn hlaupi
á undan hinum. En sé samhengið
undir (2) hér að ofan hið rétta,
þá er það sögufölsun að kalla
þann sem undan hleypur hugleys
ingja. Það er því hægt að falsa
söguna, án þess að fara með bein
Myndin í „Lýðveldishátiðinni", sem fjallað er um í greininni.
sem geta verið fáir eða margir,
stórir eða litlir. Það er um það að
ræða að taka fasta ákvörðun í
heimi þar sem óvissan ríkir.
Menn segja því tíðum meira en
staðreyndirnar fái staðið undir,
einkum þegar þeir deila. Skip
sem er 60 tonn kemst upp fljótið,
en ekki skip sem er 61 tonn að
stærð. Það er einfeldningslegt að
kalla þessa skoðun skammarlega.
Auk þess minni ég svo á dæmið
af Kristjáni sjálfum hér að fram-
an, þar sem hann býsnast aðeins
of mikið yfir rangfærslum ann-
arra.
Ætla mætti að K. A. hafi lært
eitthvað af því að kynna sér mál-
flutning Valtýinga í símamálinu.
En það er að sjá að hann eigi
erfitt með að skilja aðra menn.
Ég hefi oft veitt því athygli að
reiðir menn eru ekki læsir. Hér
fer á eftir sýnishorn:
„Örfá sýnishorn af þessari rit-
mennsku nægja. Dr. Benjamín
skrifar að í grein í Morgunblað-
inu 5. janúar segi að sambands-
lagasamningarnir 1918 hafi verið
gerðir að frumkvæði Dana, svo
aðferð K. A. breiðist nú út um
landið. Frumkvæðið var ekki hjá
íslendingum.... Nú verður að
segja — annars næst ekki hinn
rétti blær: frumkvæðið var hjá
Dönum.... En af svona atriðum
er bók K. A. full“.
Það er ömurlegt að lesa annað
eins úr penna íslenzks vísinda-
manns. Ég (K. A.) hefi hvergi í
bók minni sagt stakt orð um frum
kvæðið að samningunum 1918 —
ekki stakt orð“.
Athugull og skýr lesandi ætti
fljótt að sjá í hverju misskilning-
ur K. A. iiggur. Lykilorðið er að-
ferð. Ég er aðeins að benda á það
að aðrir taki upp þá aðferð hans
að rangtúlka tilgang íslenzkra
sambandið milli þeirra sem hann
getur um. Og þar sem um menn
og athafnir þeirra og samskipti
er að ræða, þarf hann að hafa
hugmynd um og skilning á
hugsun mannanna og tilgangi.
Hann þarf að skilja hið teleolog-
iska eðli fyrirbrigðanna. Það er í
þessu einfalda undirstöðuatriði
sem Kristján Albertsson bilar.
Ég ætla því einu sinni enn að
byrja á byrjuninni.
Ég ætla að setja á svið örstutta
atburðarás og sýna hvaða vanda-
mál koma í ljós strax og á að
fara semja sögu atburðanna.
Tveir menn hlaupa Pósthús-
stræti hvor á eftir öðrum, með
nokkru millibili en jöfnum hraða,
í áttina til Alþingishússins. Af
þessum staðreyndum verður eng-
inn saga sögð fyrr en við vitum
meira.
Við skulum gera ráð fyrir að
þrennt komi til greina: (1) Þetta
eru kunningjar, sem urðu saup-
sáttir inni á Hressingarskálanum.
Hinn fyrri er hræddur og er að
flýja þann sem fer á eftir. Sá
sem er á undan er hugleysingi.
(2) Sá sem er á undan er mikill
þjóðernissinni. Hann hafði heyrt
rétt í þessu að ráðherra, sem er
af dönskum ættum, hafi verið að
halda ræðu í þinginu og sagt
m.a.: Vi allene vide. Hann er á
leiðinni í þingið til þess að kljúfa
ráðherrann í herðar niður. Sá
sem á eftir fer er að reyna að ná
í berserkinn til þess að forða hon
um frá að vinna óhæfu. (3) Hinn
fyrri er að flýta sér með sím-
skeyti frá útlöndum vestur á
Hótel Sögu. Hinn síðari er aðal-
von íslendinga í 20.000 m hlaupi
á næstu Ólympíuleikjum. Hann
er að æfa.
Sagan af atburðunum, sem
við sjáum, veltur því að öllu á
ósannindi um staðreyndir. Hanr
er að reyna að komast undar
þeim sem eftir fer, en það ei
ekki uppistaðan í þeirri atburða
rás, sem við höfum fyrir augun
um. K. A. segist hafa „blákaldai
sannleikann“. Lesandinn ætti ni
að skilja, að án þess að sagnrit
arinn skilji hugsanir og tilganj
mannanna, sem hann skrifar um
verður sagan ekki sannleikanurr
samkvæm.
Það er ekki vonum seinna, að
ég kynni lesandanum mynd í bók
inni um lýðveldishátíðina, þar
sem mynd sú átti eftir að verða
K. A. mikill örlagavaldur:
„Á veggnum blöstu við stórar
myndir af Birni Jónssyni og
Skúla Thoroddsen, en ég veit
ekki til þess að hvorugum (sic.)
eigi sjálfstæði landsins neitt sér-
stakt að þakka“.
Hér erum við enn einu sinni
komin að því sama. Kristján
vantar nægan skilning á hugsun
og tilgangi þeirra manna, sem
börðust hvað ákafast fyrir sjálf-
stæði íslands. Honum er því ger-
samlega um megn að skrifa sögu
þeirra. Hann veit ekki hver er
hinn rétti skilningur á sögunni
um hlauparana.
En mikill fjöldi núlifandi íslend
inga veit og skilur hvernig þeim
Birni og Skúla var innanbrjósts
og hvað fyrir þeim vakti í bar-
áttunni. Þetta er munurinn á
okkur og K. A.
Snúum okkur enn að aðferð
Kristjáns. í grein sinni segir hann
að flokkur Valtýinga reyni enn
einu sinni (1901) — að koma í
veg fyrir innlenda ráðherrastjórn.
Nefnd kjörin af flokknum sendir
Alberti hátíðlegt ávarp. „Nefndin
biður um landstjóra með ráðu-
neyti sér við hlið“. K. A. segir að
nefndin geri þetta vegna þess að
hún viti að þetta fáist ekki. En
áratugum saman hefur alþingi
gert samþykktir í sjálfstæðis-
málinu (sem danska stjórnin
hundsar) þrátt fyrir það, að
alþingi viti að danska stjórnin
muni ekki fallast á þær sam-
þykktir, en ekki vegna þess að
danska stjórnin muni ekki fallast
á þær.
Nú eigum við að trúa K. A,
að samþykktir sínar í sjálfstæðis-
málinu geri fslendingar vegna
þess að þeir viti að danska stjórn
in muni ekki fallast á þær. Á
þessa túlkun verða nú sennilega
fleiri tornæmir en ég.
En nú skulum við gera Krist-
jáni Albertssyni einn lítinn mót-
leik. Við skulum taka upp hana
viðhorf til Dana til tilbreytingar.
Við látum dönsku stjórnina ein-
faldlega samþykkja kröfu nefnd-
arinnar um landstjóra og ráðu-
neyti hans við hlið. Þetta verður
naumast túlkað öðruvísi en svo,
að ísland hafi loksins fengið sjálf
stæði, eigin stjórn, búsetta í land
inu og þingræði.
Nú setjumst við við að skrifa
söguna. Við samþykkjum að
nefndin hefir „unnið meira á 1
sjálfstæðisbaráttunni en nokkur
annar en Jón Sigurðsson" (eina
og K. A. kemst að orði um H. H.)
En nefndarmennirnir voru þess-
ir: Björn Jónsson, Björn Krist-
jánsson, Jens Pálsson, Kristjáa
Jónsson og Skúli Thoroddsen.
En það var bara ekki þetta sem
gerðist, vegna þess að danska
stjórnin vildi það ekki. Eigum við
að láta dönsku stjórnina frá alda-
mótunum skrifa sögu sjálfstæðis-
baráttunnar eins og K. A. gerir,
gefa okkur í hana sálina og þar
með skilninginn? Vegna þess að
danska stjórnin vildi ekki fallast
á kröfur nefndarinnar þá „á
sjálfstæði landsins þeim engutn
neitt sérstakt að þakka“. En það
er einmitt baráttu þeirra að
þakka, að sjálfstæðismálið yfir-
leitt kemst á dagskrá við Dani.
Ég hefi sýnt fram á það í grein
um mínum, að Kristján falsar
söguna. Danska stjórnin lætur
undan kröfum íslendinga eftir
þriggja aldarfjórðunga baráttu.
„Sýslumenn rita hvurki dönsku
né íslenzku, og amtmennirnir
veita viðtöku þeim einum skjöl-
um, sem rituð eru á útlenzku
máli“, segir í 1. árg. Fjölnis. En
nú vill danska stjórnin láta und-
an, og við hvern? Auðvitað þann
mann, sem hún hafi valið til ráð-
herra. En við, sem nú lifum, vit-
um alveg nóg um hugsanir og til-
gang mannanna, sem baráttuna
háðu, til þess að skilja og skrifa
söguna. Án skilnings á hugsun og
tilgangi mannanna verður sagan
af athöfnum þeirra ekki skrifuð
svo vit sé í. Þetta er lærdómur-
inn af sögunni af hlaupurunum.
Kristjáni virðist alófært að skilja
íslendingana, aðra en H. H., og
lítið geta lært.
Kristján Albertsson virðist
halda að það hafi engum nema
mér þótt taka því að hafa orð á
því að Danir færu með völd hér
á íslandi, en honum skjátlast:
„Síðan útlendir höfðingjar
fengu yfirráð yfir íslandi, hafa
þeir aldrei borið fullt trúnaðar-
traust til íslendinga sjálfra. Þeir
hafa gætt þess annaðhvort að
hafa trúnaðarmenn, þar sem
þeim hefur þótt mest þörf á
vera, eða þá að láta þá eigi hafa
hin æðstu stjórnarvöld á hendi,
að því er ísland snerti; af þessu
tvennu hefir hið síðarnefnda
venjulega átt sér stað. Og rann-
saki menn rúmar tvær síðustu
aldirnar, þá munu menn komast
að raun um, að þetta hcfur verið
grundvallarregla, er bókstaflega
aldrei hefur verið vikið frá“. —.
(Leturbreyting Boga). Bogi Th.
Melsted: Önnur Uppgjöf (1898).
Það má segja K. A. til lofs, að
hann lætur þögnina samþykkja
margt í grein minni, sem lýtur
að þessari hlið málanna.
í sögu Magnúsar Jónssonar af
Landshöfðingjatímabilinu (Saga
íslendinga, IX), segir að á þing-
málafundunum „vestra“ vorið
1895 hafi verið samþykkt tillaga
á þá leið, að „veiti stjórnin þingi
Framhald á bls. 17.