Morgunblaðið - 22.07.1964, Blaðsíða 11

Miðvikudagur 22. jölí 1964
12
MORGU N BLAÐIÐ
Ámi
Ola
ritstjóri
r í RITGERÐ, sem heitir Norsk
og íslenzk baeanoifn, hefi ég
reynt að sýna fram á, að fjöldi
bæanafna hér á iandi sé frá
Noregi kooninn, lanidnámsmenn
hafi flutt bæanöfnin með sér.
Bendi ég þar á, að vegna þessa
muni hægt að staðfesta frásagn-
ii fornrita um hvaðen lands-
námismenn voru, og eins að
finna hin norsku heimkynni
þeirra löndnámsimanna, sem sög
ttr geta ekki um hvaðan voru.
Þetta megi takast með því að
bera saman bæanöfn í land-
námum þeirra hér og bæanöín
ll Noregi (og ömefni).
Sé þetta rétt, þá ætti einnig
«ð \era hægt að fá skýringu
á ýmsum torsk'ddum bæanöfn-
um hér, með þvi að leita til
Noregs og athuga þar fom bæa
uöfn (og örnefnih Ég hefi því
■tekið nokkux bæanöfn, sem dr.
Finnur Jónsson telur torskilin,
(í ritgerð sinni um bæanöfn í
Safni til sögu ísiands IV), og
borið þau saman við norsk bæa
»öfn. Og eftir þá atihiugun finnst
mér, sem hægt muni að fa skýr
ingar á ýmsurn bæanöfnum hér,
eem þykja torskilin, eða hafa
jafnvei! verið talin óskiljanieg.
iÞess skaJ getið, að þetta er að-
eins bráðabirgða athugun, en
mér sýnist hún benda í þá átt,
að hér sé verið á réttri leið.
Skall ég svo ekki orðlengja
þetta, en sný mér beint að nöfn
unum.
Auðkúla. — F.J. segir að nafn
íð sé stytting úr Auðkúlustaðir,
og svo aftur stytt í Kúla. Þetta
er rétt samkvæmt Landnámu.
Þar segir: „Eyvindur auðkúla
héit maður. Hann nam allan
Svínadal og bjó á Auðkúlu-
Btöðum“. í Noregi mun þetta
bæarnafn ekki hafa verið til,
en þar var til bæarnafnið Kúia
1 ýmsuim stöðuím. Er talið senni-
legt að kúpt hæð hafi verið
köhiuð Kúla og bær aregið nafn
»f því. Þé er þar og fjail, sem
heitir Kú)a og má vera að bær
hafi dregið nafn þar af. Auk
þess geti bæarnafnið verið dreg
ið aJ viðurnefni manns (eins og
hér) og jafnvel átt sér fleiri
rætux. (Guðbrandur kúla hét
wfi þeirra konunganna Ó)afs
helga og Haraldar Sigurðsson-
ar. Eyvindur mun og senni)ega
hafa yerið kaJlaður kúla upp-
haiP.iega, en nafnið lengt í auð-
kú)a ,ef tiJ vill eftir að hann
fíuttist hingað, og bendir við-
bótin sennilega til efnaíhags
mannsins).
Styttíng bægrnafnsiins Auð-
luilustaðir í Kú)a, gæti hafa ver
ið tekin upp þegar í öndverðu,
þar sem það bæarnafn var kunn
ugt frá Noregi, og sáðan verið
notað jöfnum höndum atf mönn-
Um Þar 1 nágrenninu. Sagt er
«ð Þorsteinn Jónsson kaupmað-
«it í Reykjavík hafi tekið sér
ættarnafnið Kúld, ti) þess að
kenna sig við Auðkúlustaði, en
þá hefir hann aðeins tekið mark
á nafninu Kú)a.
Ferstikla. — Margir hafa
wpreytt sig á að skýra þetta
bæannafn og hatfa komið þar
fram hinar furðuiegustu tfigát-
ur’ er »wn voru að leita að
nppruiia þess 1 )ands)agi þar eða
útsýn. Én þær eru ailar gagns-
lausar, því að nafnið mun komið
fra Noregi. Þar er Stikla ekki
óalgengt nafn á lækjum og ám.
. naf,nið dregið af siögninni að
BtíkJa, sem enn er tíl í málinu,
t.d. að stikJa á steinum. Og þag
mun hafa verið þessum lækjum
og ám sameiginlegt, að stikJa á
íteinum og hvittfyssa á þeim.
StikJa heitir bær í Sogni, Stikl-
en heitir bær annars staðar og
»lhr kannast við Stiklarstað.
A))ir þessir bædr munu kennd-
ir við )æki eða smóiár.
En nú heitir FerstikJa bær-
imi á HvaJfjarðarströnd og er
þá að atlhuga hvaðan ikxrskiey Uð
muni vera komið. Lækur renn-
ur þarna og má vera að í hon-
um hafi verið fjórir þrösku'ldar
uppharflega, eða hávaðar er hann
stikiaði fram af, en eikki fléiri,
hann hafi ékki strkiað alla )eið
ofan úr fjaJ)i eins og í Noregi,
og því bafi hann verið kenndur
við þessar fjórar stiklur. Mætti
einnig hugsa sér, að upphaflega
hefði verið fjögur drög að )ækn
um og hru.n dregið nafn sitt
af því. En nafnið Stikla uim á-
reiðanlega vera frá Noregi kom-
ið.
Kambakista. — t Landnámu
er getið um Ögur í Kambakistu
og er hann ta)imn afkomandi
Oddgeirs í Oddgei rshói um í
HraungerðingaJirepp. F.J. gizk-
ar á að bæarnafnið muni dreg-
ið af feili einJiverju. En n.ú
hyggja fræðiimenn að Kamba-
kista hafi verið sami bærinn
sem nú nefnist Kambur (þar
sem hið umtaJað Kambsrán var
framið). Bærinn stendur suð-
vestan í Hróarsholti í F)óa, en
það er ekki fel). En tilsýndar
getur það )íkzt kistu, svo að
seinni iiður bæamatfnsins ætti
við það. En þá er fyrri ldður
inn, Kam.ba-, og haran er ekki
aðeins í þessu eiraa bæarnafni,
heldur heitir einnig Kambakiot
raorður í Húnavatnssýslu. Þó er
ekki víst að hann sé sömu merk
ingar í báðum nöfnunum.
1 Noregi er bær í Ullensvang,
sem heitir Kamtoastaðir. Er tal
ið að hann muni ekki hafa verið
kenndur við fja))skamb, he)dur
sé nafnið komið af viðurnefn-
inu kambi, og bærinn því kennd
ur við mann. (í At)a sögu Ó-
tryggssonar, sem gerist á sögu-
öQd, en enginn veit nú hvenær
rituð hefur verið upphaflega,
er Kambi nefndur sendimaður
Haralds konungs hárfagra. En
það sýnir að vísu ekki amnað
en mannsnafnið Kambi hafi ver
ið þekkt). Sé það n.ú rétt, að
Kambastaðir í Noregi hafi ver-
ið kenndir við mann, sem annað
hvort hét Kambi eða átti það
viðurnefni, þá virðast nokkrar
líkur ti) þess, að Kambakista, sé
annaðhvort breyting á því natfni
eða bærinn kenndur við mann
er kambi var kállaður.
Kúskerpi. — F.J. segir um
það: „Óvís* hvað þýðir —
skarpt (þ.e. il'lt og grasJitið
land) fyrir kýr“.
Margir bæir i Noregi heita
Skerpi, og er taiið að það muni
þýða ófrjótt )and. Getgáta F.J.
mun því geta staðist, og er þá
— skerpi áreiðanlega eitt af
þeim bæamofnum, sem flutt
hafa verið frá Noregi og hið eina
þeirrar tegundar, sem ti) er á
íslandi.
Miðskytja — „er það atf
„skot“ “? spyr F.J.
Þessi bær er í Akraihreppi í
Skagafjarðarsýslu og er nú allt-
af kabaður Miðsitja. Er það
rangnefni og miun af þvd að
menn skildu ekki hið rétta
nafn, en þóttust skiJja þetta bet-
ur.
í Noregi er til bæamafnið
Skytjuruð. Ruð merkir þar
venjulega ruðningur, rutt )and,
en getur þó stundum merkt
rjóður. En skyt.ja var upphaf-
lega nafn á viðbyggingu eða út-
byggingu, en fékk síðar merk-
iraguna: )é)egur kofi eða lé)eg
bygging. Og sú merking er senni
lega í naíninu Miðskytjæ
Eyma — „af au.mur?“ spyr
F.J. — Aumar kölluðust nokkr-
ar smáeyar á Bóknarfirði í Nor-
egi og er þeirra getið i sigiinga-
vísu eftir Þórð Sjáreksson. Nú
kaliast eyarnar Hvítingar einu
nafni, en ein eyan heitir enn
Eyma. Þaðan mun komið nafn-
ið á þessum bæ í Amessýslu.
Gaul. Það er í nokikrum bæ-
arnöfraum á íslandi: Gaui j Sraæ
fellsnessýsJu, Gaularás í Land-
eyum og GauJverjabæ í Flóa.
Það er uppliaflega árnaín í Nor-
egi. Eru þar að minrasta kosti
tvær ár með því nafni, önnur
i Lindási, hin fellur í Dalsfjörð,
þar sem Ingólfur Amarson átti
heima, og við hana var kennd-
sveitin upp af- botni fjarðarins
og kölluð Gaular. Einhver bær
þax hetfir heitið Gaul og ann-
ar Gaularás, og þau nötfn hafa
Ami Óla
verið flutt ti! tsflands. Gaulverja
bær er aftur kenndur við menn
frá Gaulum. Frá Gaulum var
Loftur gamli, bróðursonur Ha'il-
veigar húsfreyju í Reykjavík.
Við hann eru kenradir Loftsstað-
ir. Frá Gaulum var einnig Há-
steinn Atlason sem nam Stokks-
eyri og Eyrarbakka. Skiþverjar
þessara manna settust að í ná-
grenni þeirra og af þeim mun
komið nafnið Gaulverjabær. —
Sagt er að Gaul sé komið af
sögninni að gauia.
Hvésta — merking óviss, seg-
ir F.J. En nafnið mun flutt hing
að frá Noregi, því að þar er tiJ
Hvesta. En um merking nafns-
ins er mjög á huldu, en heJzt
talið að það muni komið af
„hvass".
Grindill — en afbakað í Gril-
ir, segir F.J. Ætli natfnið eigi
ékki skylt við Grendel i Bjólfs-
kviðu? segir hann svo. — Hér
kemur „grind“ fyrir í fleiri nöfh
um svo sem Grindavik, Grinda-
sikörð, Helgrindur. Á Hörða-
landi í Noregi er til
bæarnafnið Grindheimnr, en
efcki annars staðar. Segir
Ry gih svo um það: Komið af
grind, ©f til vi.ll færikvíuim. Gæti
)íka verið dxegið af fornþýzku
„grinde“, sem merkir sand eða
mö:, og er náskylt orðinu grandi.
;— Hér mundi það sennilega vera
söin.u merkingar og „rindi“.
Klúka — merkir hlaða eða
stabba, „partur atf einhverju
stærra" (heyk)eggi), segir F.J.
— Nafnið var til í Noregi og
því flutt þaðan. Þar er það tal-
ið skylt orðinu „lúka“ (gaupn-
ir), og muni benda til einlivers
einkennis í landslagi.
Nollur. E.dra er Gnollur, orð-
ið merkir líklega litla hæð. F.
J- — 3æarnafnið NoDur er til
í Þrándheimi, og þarf nafnið
því ekki að benda til neins ein-
kennis i landslagi hér, þar sem
það hefir verið flutt hingað. En
um upprunaJega merkingu þess
er gizkað á, að það hafi verið
Nóa'Jdur, nafn á vatni, en breyzt
í framburði. Eirahver merking
um kulda leynist þó í nafninu
(er það vatnskuJdi eða vatns-
hroDur), því að enn litfir i mél-
inu orðiö noDur s.s. hrolJiur.
„Mér er nol)kaJt“, það er hroni-
ur í mér. Þetta orðatiltæki
(heyrði ég þrátfaldlega í æsku, em
ég minnist þess efcki að menn
notuðu það er þeim var kalt
í frosti, heldur jafnan þegar þeim
hatfði orðið kalt af vosbúð. Gæti
vérið að þessa merkingu sé að
rekja til vatnsins Nóaldur í
Þrándheimi?
Flangastaðir, Flankastaðir
(skylt sögnínni að flengja?, g
breyzt í k. — F.J.). Flangastað-
ir mun vera rétta nafnið og
líklegt er að það sé komið frá
Noregi. Þar er til bæarnafnið
Flangaborg og er talið að það
sé ef til vi'il komið atf „flaragi",
sem var nafn á kutfli eða kjóli,
og að ruðningi á þeirri jörð hefði
svipað eitáhvað til þess plaggs.
Hraukbær — merking þess er
mér óljós. F.J. — Til er einnig
bæamatfnið Hraufcur hér á
landi. í Noregi er bæamafnið
Hpaukur í Buskerad og er þar
dregið af nafni á fjallstindi, sem
heitir Háilhraukur. í Aasnes er
fjall sem heitir Stórihraufcur og
þar er bæarnafnið Hraufcur og
ennfremux Hraukstaðir (nú
Rokstad). — Til eru í málinu
nöfnin taðhraukur, móhraukur,
torfliraukur. Gæti verið að bæ-
arraafnið Hraukur í Þykkvabæ
væri dregið af torfhraukum, því
að þar var venja að stinga upp
miJdð af kefckjum og h'iaða þeim
í hrauka.
Sviðugarðar. — Sumir segja
Svæðisgarðar. Hvort réttara er
veit ég ekki. F.J. — Hér em
einnig bæanötfnin Sviðiholt og
Sviðningur. í Noregi eru til
mörg bæanöfn, sem byrja á
Svið- og er það víðast talið
komið af sögninni að svíða.
Menn mddu land með því að
brenna skóga og kjarr. Var það
kallað að svíða land og drógu
svo bæir nafn af því. Sviða heit
ir bær, Sviðuruð og Sviðning-
ur heita margir bæir. (Aftur á
móti er natfnið Sviðabýr talið
kennt við mann sem hefir heitið
Sviði). Ekki er víst að Svið-
nötfnin hafi verið flutt hingað
frá Noregi. Landnámsmenn
munu hafa haJdið hér fomum
sið og brennt kjörr og hríslönd
til þess að tá ræktariand, og
hafa svo haldið gömlum sið, að
kenna bæi við þessi sviðúJond.
Svaðbæli — er afbökun úr
Svart- eða Svarts-, þó mætti
skýra það sem SvarðbæJi. F.J.
— í Noregi er til bæarnafnið
Svaðberg, era svo kvað heita stór
og ber fflöiur á bjargi, eða gróð-
urJaus urð. Aftur á móti er
þar og til bæarnafnið Svarðdal-
ur, dregið af grassverði. Og
ýmsir bæir, sem nú kaJIast Sver
stad er talið h'klegt að upp-
hafflega hafi verið kenndir við
grassvörð og heitíð Svarðstaðir.
— Svað hefír nú ýmsar merk-
inigar í málinu (sbr. Orðabók
Bl.ndaJs), era Svaðbæli og
Svaðberg finnst mér hJjóta að
vera skilgetin systkini.
Seglbúðir — eflaust afbakað
úr Selbúðir. F.J. — Ekki er það
nú víst. í Noregi er bæamatfnið
Seglheimur tfl á þremur stöðum
og bendir endingin tíJ að nöfn-
in sé gömul. Segl — kemur þar
og oft fyrir í ömefnum, einkum
á fjöllum og skerjum.
Kasthús — af köstur? spyr
F.J. — Kasthvammur heitir iika
bær norður i Reykjadal. 1 Nor
egi hefjast og ýmis bæanöfn á
Kast- og er tattið að það geti
verið komið af þvi, að þar hafi
verið kastað út nétjuim, eða þar
sem flotttimbri er stteppt. Bær
heitir Kastvifc og er ekki talinn
vatfi á, að hann dragi nafn af
því að þar hafi verið kastað út
netjum. Araraar baer heitir þar
Kastbrekka og stendur undir
brattri fjaJlshiáð. Er talið liMegt
að bærinn dragi nafn atf því, að
timfori hafi verið renrat (kastað)
mður brekkuna og það látíð
velta eða renna niður á jafn-
sléttu. Mér finnst líldegt að
Kast- nötfnin sé flutt hingað frá
Noregi
Arkari'ækur — (kallað Jark-
ariækur í D.I. — F.J.) — Á
Hörðalandi er til bæarnafnið
Arkarmð og er talið að það sé
dregið af árnafninu Arka (s-ú
sem arkar, gengur hægt og leti-
'lega), en síður komið af kistu,
sem kölluð var örk.
Svalvogar — en SeJvogar ef-
Jaust réttara. F.J. — Hér eru
eiranig tfl bæanöfnin Svalharð
(margir bæir) og Svalhötfði. í
Noregi er til bæarnafnið Sva'l-
hella og er talið að það sé
dregið af s\’ala (kulda). Hví
skyldu þá bæanöfnin hér efcki
vera dregin af hinu sama?
Rugludalur. Þetta bæamafn
mun vera komið beint fná Nor-
egi. Þar er á sem heitir Rugla
og rennur hún um Rugludal, og
þar er bær samnefndur daJnum.
Til er einnig Ruglustaðir á
Heiðmörk, og enn var ti'l bær
sem hét Ruglubarmur, en þar
getur eldd verið um árnafn að
ræða.
Klasbarð (klas — leppgtjasl?
F.J.) — Ég skal ekkiert segja
um þýðingu nafnsins, aðeins
geta þess, að tfl var í Noregi
bær sem hét Klasmór.
Hanhóll. í Noregi eru mörg
nötfn, sem byrja eins, og algengt
nafn á fjöllum er Hanakambur
og hafa bæir dregið nafn af
því. Hanaberg er talið dregið
af hana, en á öðrum sfað er
Hanberg nafn á fjal'Ji. Áreið-
anlegt er talið, að sum Han-
raöfn sé dregin af mannsnafni
eða viðurnetfni. í Landnámu er
skemmtileg saga um þetta etfni.
Eyvindur hani hét maður, sem
byggði í Kræklingablíð og m.un
haía kallað bæ sinn Tún. En
almenningur kallaði bæinn þeg-
ar Hanatún og svo var viður-
netfni Eyvindar lengt og hann
var kalaður Túnhani. Seinna
var bærinn kallaður Marbæili
og enn síðar vax hann kaJlaður
Hanastaðir.
Valdarás (atf Valda? F.J.) —
í Noregi er til bæarnafnið Vald-
arás og er líklegast að það hafi
verið flutt hinga'ð. Ekki vita
menn með vissu hvað það þýð-
ir, en talið er að það geti verið
komið af lækjamafni.
Féeggssstaðir í Skriðuihreppi
í Eyatfjarðarsýslu.
Fá bæanöfn hér á landi munu
ha.fa brjá'ast meira en þetta
nafn. Það hefir verið ritað Fel-
oksstaðir, Fjélhöggstaðir, Fjal-
höggstaðir og Felixstaðir. Dr.
Finnur Jónsson segir i ritgerð
sinni, að Féeggstaðir sé röng
mynd og yngri tilbúningur; gizk
ar hann helzt á að nafnið eigi
að vera Félaugsstaðir, en só sé
gattlinn á að ekki sé kunnugt
að nokkur maður hafi heitið
Félaugux. í ritgerð um bæanötfn
í Árbók Fornleifafélagsins 1923,
segir dr. Hannes Þorsteinsson:
Féeggs er auðvitað misJieppnuð
leiðrétting . . . mun jörðin hafa
' heitið Vélaugsstaðir uppihaf-
Jega. (Gerir hann ráð fyrir að
V hafi breyzt í F.)
Báðir halda þeir því fram,
F.J. og H.Þ. að fyrri hJuti bæ-
arnafnsins eigi að Vera manns-
nafn, því að svo sé í flestum
þeim bæanöfnum, sem enda á
-staðir. í Fasteignabókinni 1932,
sem dr. Páll E. Ólafsson gatf út,
ritar hann nafnið Fé(l)eggstað-
ir.
Margeir Jónsson kennari á
Ögmundarstöðum skrifaði bók
um bæanöfn í Norðurlandi, með
athuigasemdum og skýringum,
og þar ræðir hann talsvert um
þetta bæarnafn. Hann er sama
sinnis og þeir F.J. og H.Þ. að
fyrri hluti bæarnafnsins hafi
blotið að vera mannsnafn, vegna
þess að bæarnafnið endar á
Framhald á bls. 14.