Morgunblaðið - 04.10.1964, Síða 12

12
MORCU N BLAÐIÐ
Sunnudagur 4. okt. 1964
Bjartsýni
ÞEGAR brezka ljóðskáldið
W.H. Auden kom til ísiands,
voruim við farin að gera okk-
ur grein fyrir, að við áttum
vin, sem skipaði skáldabekk
með frægustu ljóðskáldum
heirns: Ezra Pound, T.S. El-
iot. Hann var áreiðanlega
ekki á höttunum eftir fálka-
orðum, en átti þeim mun
sterkari rætur í menninigu
okkar og arfi. Auden var ó-
líkur öðrum gesrtum að því
leyti, að marmi datt einna
helzt í hug, að hann væri
íslenzkur skáldbóndi á ferð
í höfuðstaðnium, en ekki er-
lendur heimsborgari. Hann
þurfti ekki sýknt og heilagt
að vera að tönnlast á ein-
hverju lofi um ísland, slík
hugsun var honum framandi.
Fyrir honum var ísland heil-
ög jörð, það var allt og sumt.
Enginn ísiendingur hefur unn
að landi sínu heitar en Jónas
Haligrímsson. Samt man ég
ekki til að hann segi nokkurs
staðar í ljóði: Ég elska þig,
ísland. En hann seigir: ís-
land, farsælda frón.
★
Óvinir ljóðlistar tönnlast 5
sífellu á, að íslendingar hafi
ekki lengur áhuga á ljóðum,
þeir vilji ekki lengur hlusta
á ljóð. Ég veit ekki hvað
þessu fólki gengur til, a.m.k.
hittir maður á hverjum degi
einhvem sem virðist hafa
brennandi áhuga á ljóðum,
jafnvel ríka þörf fyrir ljóð.
Aðrir segjast ekki hafa á-
huga á ljóðum ungra skálda.
Það er engin ný bóla að
mörgum falli betur ljóð gam-
alla skálda en unigra. Van-
inn er þeim eldri í hag — og
hann er stórveldi. Þeir sem
segjast vera á móti ljóðum
ungra skálda, hljóta að hafa
kynnt sér þau. Að öðrum
kosti gætu þeir ekki tekið af
stöðu til þeirra. Og þá hafa
þeir a.m.k. haft áhuga á að
kynna sér þau. Það eitt er
góðs viti.
Andstaða margra gegn ung
um skáldum er kapituli út af
fyrir sig. Ég las nýlega í svo
virðulegu mál/gagni sem tíma
riti kennara hugsjúka grein
um þessi vesalings skáld.
Þar voru kennarar varaðir
við þeim eins og innbrots-
þjófum, Vonandi bregðast nú
kennarar vel við og inn-
prenta nemendum sínum hat-
ur á þeim tiltöluilega fámenna
hópi íslendinga, sem enn yrk-
ir sér til hugarhægðar. Og
þá ætti ekki að sikorta term-
inólógíuna: að kalla verk
þeirra „móðuharðindi af
mannavöldum“, væri t.d. sam
boðið þeim skvaldurstímum
sem við nú lifum.
Gamall skáldbóndi, hressi-
legur í tali og vafalaust
margt vel gefið, sagði nýlega
í útvarpsskrafi, að unigu
skáldin væru aumingjar, svo
notað sé hans eigið tungutak.
Og auðvitað kunna þau ekki
að yrkja, að hans dómi. Eng-
inn kann neitt eftir þau hér
í Skagafirði, sagði hann. En
kunna menn þín ljóð? var
hann spurður. Já-já, flestir
kunna þau; þar með sýnt að
hann var betra skáld en
ungu skáldin. En kunna menn
í Skagafirði Harmljóð Bibl-
íunnar utan bókar? var hann
þá spurður. O-nei, það gerðu
Skagfirðingar ekki. Sam-
kvæmt kenningu gamla
mannsins eru þá Biblíuljóð-
in mun lakari skáldskapur en
hans eiginn, einnig að dómi
Skagfirðinga. Það er gleðileg
nýbreytni að hitta fyrir spá-
mann í sínu eigin föðurlandi.
Mér eir minnisstæð saga,
sem ég heyrði fyrir nokkrum
árum. Traustur stórkaupmað-
ur hér í bæ, sem hefur rétti-
lega fengið orð á sig fyrir
að vera litterer eins og kail-
að er, kom niður á Hótel
Borg skömimu eftir andlát
Steins Steinars, settist í hóp
mætra manna og fékk sér
kaffibolla. „Þetta er ótrú-
lagt,“ sagði hann við nær-
stadda. „Nú, hvað?“ spurðu
þeir imdrandi. „Steinn Stein-
,arr er stórskáld.“ Einhverjir
ætluðu að malda í móinn, en
aðrir sögðu: „Hvað, ertu fyrst
að uppgötva þetita núna?“
„Já, ég hef alltaf haldið að
hann væri heldur ómerkilegt
atómskáld, en nú veit ég bet-
ur. Ég las hann í nótt.“
Vonandi hafa einhverjir
fleiri farið að dæimi heild-
Laurence Lerner
og áttu ekki í neitt bókasafn
að venda, voru þau sjálf
mestu óvinir Ijóða sinna, eða
En hann kom með Wales
æsku sinnar inn í heimsmenn
inguna, þannig á hið nýja
Island einnig eftir að fá hlut-
deild í þessum samnefnara
nútímans. Og sérstaða þess
er nógu forvitnileg til að það
megi takast. Kannski verða
það útlendir menn sem upp-
götva ljóðið fyrir Islendinga
eins og það var fyrir áeggj-
an erlendra manna sem Arni
bjargaði handritunum. Sinnu-
leysið hefur nefnilega loðað
við okkur sem þjóðariöstur.
En við eigum því ’miður
engan Dylan Thomas, við höf
um ekki eignazt lesara sem
kann að fara með ljóðið til
fólksins, gera það að þætti í
daglegu lífi þess. Vonandi
eignumst við slíkan upples-
ara áður en langt um líður,
og þá munu rnerm sjá, að ís-
land á sitt ljóð og þarf á
því að halda, nú þegar við
erum komin inn í hringiðu
heimsins með tungu okkar og
menningu og eigum ekki aft-
urkvæmt til auðnuleysis og
einangrunar; og einn dag verð
ur aiheimssjónvarpið á
hverju heimili. Sú þjóð sem
salans — og komizt að svip-
aðri niðurstöðu.
★
Góður skáldskapur fer ekki
sefasjúkri hönd um velferð-
arþjóðfélagið eins og bítla-
músík, en hann stendur von-
andi lengur. Hvar sem Aud-
en fór var hlustað á orð hans
og ljóð. Nú var ekki lengur
talað um að hann hefði móðg
að einhverja góðborgara í
Reykjavík með bókinni, sem
hann skrifaði um ísland á-
samt vini sínuim, ungur
menntamaður. - Hún var nú
orðin allsæmileg heimild um
afskekkta og uppburðalitla
þjóð kreppuáranna, sem ein-
hver lýsti á þann veg, að þau
hefðu verið álíka dapurleg og
baksvipurinn á óklipptu atóm
skáldi, sem gengur í rigningu
niður Bankastræti.
En eins og Auden hafði
komizt til frægðar, þannig
hafði ísland einnig komizt í
álnir. Ekki datt neinum í
hug, sem sá skáldið, að það
bezta í fari hans hefði orðið
frægðinni að bráð. Þannig
skulum við einnig vona, að
mergurinn í íslenzkri menn-
ingu þoli meðlætið.
★
Þó að ljóðið sé dautt á Is-
landi, að sleggjudómi þeirra
sem stóðu í sömu sporum og
heildsalinn áður en hann
hafði lesið ljóð skáldsins, var
annað uppi á teningnum, þar
sem Auden fór. Bítilhærðir
svinggæjar voru að vísu ekki
uppistaðan í áheyrendahópn-
um, en fleira er matur en
feitt kjöt. Og það var ógleym
anleg stund, þegar skáldið
stóð í hátíðasal Háskólans og
las ljóð sín. Þangað kom ekki
fólk í því skyni einu að geta
sagt: Gvöð, ég sá Auden —
heldur tiil að hlusta og leita
ívars við áleitnum spuming-
um um stöðu okkar í lífi og
tilveru, um hlutdeild okkar
í sorginni og gleðinni. Þegar
Auden kom til íslands gerðist
ekkert annað en það, að for-
• dómarnir lutiu í lægra haldi
fyrir ljóðinu: maðurinn stóð
ekki eins og hvert annað úr-
þvætti í samtímanum milli
ljóðs síns og áheyrenda. Með-
an Jónas lifði og hvað þau
nú hétu þessi auðnuleysis-
legu skáld sem eitt sinn voru
eigum við að nota orð skáld-
bóndans skagfirzka og seigja:
aumingjaskapur þeirra stóð
eins og Berlínarmúr milli á-
heyrandans og ljóðsins. En
það er kannski þetta sem
menn eiga við, þegar þeir
fullyrða, að ljóðið sé dautt á
íslandi. Fámennið er ekki ein
ungis versti andstæðingur
ljóðsins hér á norðurhjara,
heldur margs annars sem
máli skiptir. Mér hefur jafn-
vel stundum dottið í hug, að
við gætum lifað af margvís-
lagar náttúruhamfarir, sjúk-
dóma og annað mótlæti, en
óvíst sé um návígi fámenn-
isins. Það leggur okkur á
herðar meiri ábyrgð en við
höfum ennþá þroska til að
bera. f
★
Nei, ljóðið er ekki dautt á
íslandi. Ef það væri dautt,
mundum við ekki tala um
það, eins og við gerum: með
glaðklakkalegri fyrirlitningu.
Við erum ekki svo skyni
skroppin, þó margt fari úr-
hendis á þessum síðustu og
verstu dö'gum mikilla spá-
manna í blöðum og á manna-
mótum. Aftur á móti er þörf-
in fyrir nýjan túlkunarmáta
ljóðsins að verða brýn. Ljóð-
ið á ekki einungis að lesa í
hljóði, það á að lesast upp-
hátt. Forfeður okkar lásu
ljóð sín í sölum fomkonunga,
þanniig varð ljóðið partur af
lífi hirðarinnar og þótti því
betra þeim mun áhrifameiri
sem upplesturinn var. Við
erum fá, og sæmilega ljóða-
upplesara hér á landi er hægt
að telja á fingrum annarrar
handar. Ljóðskáldunum sjálf-
um er flest betur gefið en
lesa ljóð sín. Við eigum eng-
an Burton, sem er ekki aðeins
kvikimyndahetja ungu kyn-
slóðarinnar um allan heim og
þá ekki sízt í Bandarikjun-
um, heldur einihver stórkost-
legasti ljóðaupplesari sem nú
er. Ég hef heyrt upplestur
hans á ljóðum Dylan Thom-
as og margra annarra, það
er ógleymanlegt. Dylan Thom
as las einnig ljóð inn á plöt-
ur svo minnisstætt var; þetta
stórkostiega skáld sem drjúg-
ur hluti enskra gagnrýnenda
og íi/okallaðra menntamanna
nefna gjarnan froðusnakk.
getur ekki lifað nema í ein-
angrun hlýtur að deyja. Sú
þjóð sem getur ekki varð-
veitt ljóð sitt nema í einangr-
un verður tæplega sett á, svo
notað sé réttarmál til bragð-
bætis. Álit manna eins og
Bröndums-Nielsens prófess-
ors sem virðist líta svo á, að
Kaupmannahcifn sé íslenzkari
borg og menningarlegri en
Reykjavík er uppöriandi fyr-
ir okkur að því leyti — að
þeir • sem sízt treysta okkur
fyrir handritunum og þar
með rótunum að menningu
okkar þekkja minnst til lands
og þjóðar. Þessir menn hafa
þó talsvert til síns máls að
því leyti að við höfum í
miðri uppbygginigunni glatað
ýmsum menningarlegum
dyggðum í peningaflóðið
mikla og ólvíst er hvort sú
váalda skolar þeim aftur á
land.
Kannski að handritin, stað-
sett í Reykjavík, verði okkur
sú áminning sem um munar:
það er tungan, ljóðin og sög-
urnar á þessum gömlu bók-
um, sem hafa gert okkur að
þjóð, fámennri að vísu og
á margam hátt illa undir lífið
búna.
Það er ekki hlutverk að
veiða fisk, þó að það sé
nauðsynlegt og oft dýrkeypt.
En það er hlutverk og
kannski okkar einasta hlut-
verk í lífinu að varðveita
tungu feðra okkar og menn-
ingu. Aðrir munu ekki gera
það. Aðrir geta veitt fisk.
En þeir munu ekki sjá um
að íslenzk tunga hljómi af
vörum þúsundmilljónanna,
sem eru að leggja undir sig
þann heim, sem er á næstu
grösum; heiim tillitslauss ná-
býlis í menningarefnum, —
að vísu ekki landamæralaus-
an en allt að því. Ljóðið hlýt
ur að vera partur af þeirri
menningu, sem okkur hefur
verið trúað fyrir. Okkur er
í senni hollt og skylt að
minnast þess á hundrað ára
afmæli EinELrs Benediktsson-
ar. Sumir halda \tví fram
að þessi menning sé að fara
í bundana, hér verði jafnvel
töluð enska eftir nokkur ár.
Slíkar fullyrðingar eru að
mínu viti jafnfráleitar og
þegar því er hvislað að Dön-
um, að í«!#hdingar muni selja
handritin, ef þau verði af-
hent. Vafalaust eru einhverjn___,
ir til á þessu útskeri, sem
gæitu jafnvel látið sér detta
það í hug í fúlustu alvöru
— en væri þar með sagt að
við mundum selja handrit-
in? Nei, ísland lifir, góðir
hálsar, tunga þess og menn-
ing! Við höfum lifað af
marga hættulega eldsvoða '■—
og aldrei átt eins mikið af
vatni til að slökkva með og
einmitt nú. Vafalaust eiga
eftir að loga margir eldar,
kveiktir af okkur sjálfum og
öðrum — en eins og hand-
ritunum var bjargað, þannig
munum við einnig komast af,
meðan einhver stendur uppi
— og neitar að kasta sér á
bálið.
★
„Ég hafði heyrt talað um
ísland og íslenzkar bókmennt
ir, þegar ég var ungur
drengur,“ sagði Laurence
Lerner við mig, þegar við
sátum og spjölluðuim í Gilda-
skálanum ekki alls fyrir
löngu. Þessi ungi viðfelldni
útlendingur kom til íslands
að kynnast landi þeirra bók-
mennta, sem hann hafði lært
að meta ungur drengiu- suð-
ur í Afríku. Lemer er skáld
og yrkir ljóð sín á ensku.
Hann hefur hlotið ágætar
viðtökur, og eins og þrá Aud-
ens stóð til íslandis á sínum
tíma, þannig kom Lerner
einnig hingað í leit að þeirri
andlegu paradís, sem hann
hafði gert sér í hugarlund að
hér mundi vera. Lerner trú-
ir á hlutverk íslands, það
hlutverk að varðveita tung-
una og menninguna og bók-
menntirnar. Og eins og bezí.u
vinir okkar eriendir, þeir
sem koma hingað í svipuð-
um erindagerðum. og við
heimsækjum Forum Roman-
um eða Akropóiishæð, þannig
treystir hann okkur til að
varðveita það sem okkur var
trúað fyrir. Þó smæð okkar í
veröldinni sé háskaleg, er arf
urinn nógu merkilegur til
þess að sá, sem er trúað fyr-
ir honum, hlýtur að aukast
að þroska og eflast að vitL
En það er ekki sarna og halda
að maður hafi í fullu tré við
nútíð og framtíð. Þegar ég
hugsa um ljóðið og þá sem
vilja varðveita það og arf
okkar fyrir otfmiklum utan-
aðkomandi áhrifum sem
sækja að eins og brimalda
brjóti sjávarkamb, dettur
mér sbundum í hug sagan af
Þórði á Leirá og andstæð-
ingi hans, Grími Thomsen.
Eimhverju sinni hellti Þórður
sér yfir Grím á framboðs-
fundi í .Borgarfirði og sagði,
að hann væri óvinsæll heima
á Álftanesi. Grímur gamili
svaraði: „Það er vegna þess
að ég vil reyna að verja tún-
ið mitt.“
Það hefur margur orðið ó-
vinsæll af minna.
hn* sagt
Laurence Lerner er fædd-
ur í Höfðaborg 1925. Faðir
hans er Gyðingur, en móðirin
af ensku foreldri. Hann seg-
ist aldrei hafa verið hollur
Suður-Afríkubúi og snemma
haft ímugust á þeim stjóm-
háttum, sem þar em tíðkað-
ir. Hann hafði snemma löng-
un til að flytjast til Englands.
Sá draumur rættist, þegar
hann kom til Cambridge
1947. Síðan kvæntist hann
suður-atfrískri stúlku. „Vi8
kynntumst á fjallstindi“, seg-
ir hann og brosir. Þá fllutt-
ust þau til Gullstrandarinn-
ar, þar sem hún kenndi jurta-
fræði, en hann ensku. Þar
eignuðust þau tvö elztu böm
sín, og framtíðin blasti við.
Dag einn sigldi hann á ferju
yfir Voltafljótið og þá fór
hann að hripa niður áhrifin
af því, sem kom honurn fyrir
sjónir. Það var fyrsta alvar-
lega tilraunin sem hann gerði
í kveðskaparátt. Hann hafði