Morgunblaðið - 07.10.1964, Blaðsíða 21

............................ ffliiiiiiiniHiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiitijiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiHiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiHHiniíriiiiiiinítiniiiiinHiiiiiH^HHMiniiiniiiiiiiiiiiiimiiHiiiiiiiiiiiuiniiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiinninini:
f Miðvikudagur 7. okt. 1964
MORGUNBLAÐIÐ
21
miiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiuiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiminiiHiiininHuiiiiiiiiiiniiiiniiniHiffliiiiiiiiiiiiiiiiniiHiiiiiiiiiiiiiiiiiiuiiiiiiiiniiiiiiiiMiiiiiiiiiiiiiitiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiliiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimuiiiHiiiiinmmmiiiiummiiiiiiiiiiiiimiiimmiiiiiiiiiiiiiuiiimm
— Flýttu \iér
Framh. af bls 8
leitt tveggja manna herbergi,
nema Penkovsky, • sem var
einn í herbergi. Með því móti
gat hann farið allra sinna
ferða.
Mesta þátttaka hans í sam-
kvæmislífinu varð samt við
aðra heimsókn hans til lands-
ins, en þá kom hann einn, til
að aðstoða við sovézku sýn-
inguna í júlí 1961. Þá var
hann úti á hverju kvöldi, og
það var allt í lagi, að ég
skemmti honum, þar sem við
þekktumst þegar, frá Moskvu,
og Pavlov í sendiráðinu
þekkti mitg frá sendiferðinni
áður og hafði fengið allar
upplýsingar um mig. Pen-
kovsky fannst það allt í lagi,
að hann sæist með mér, ef
það bara væri ekki of oft. Og
á þeim stöðum, sem við heim
sóttum, var það í hæsta máta
ólíklegt, að við rækjumst á
nokkurn Rússa. Okkur tókst
að koma á ýmsa smærri staði,
svo sem klúbba, sem höfðu
skipulega félagaskrá. Hann
varð stórhrifinn af dönsunum,
sem hann hafði ekki kunnað
áður og ég útvegaði honum
kennslu í þeim.
Ég fór í ágúst í fríinu mínu
til Sviss oig síðan til Moskvu
á frönsku sýninguna, sem þar
var haldin um þær mundir.
Ég stóð ekki við nema fjóra
daga, en hitti Penkovsky, sem
tilkynnti mér, að hugsanlegt
væri, að hann færi til París-
ar á rúmensku sýninguna þar.
Ég stakk upp á að hitta hann
á Le Bourget-flugvellinum.
Ef svo færi, að Penkovsky
kæmi ekki fyrr en undir lok
annarrar vikunnar, yrði ég að
fara út á flugvöllinn einum
sextán sinnum — og yrði jafn
an að láta sem minnst á mér
bera. Sú bið varð taugaþreyt
andi.
Ég hafði krotað hjá mér
komustundir flugvélanna í
litla dagbók, sem ég bar á
mér. Á stuttri viðstöðu minni
1 Belgrad, fáum dögurrt^eftir
að Penkovsky kom til París-
bókar. En hún kom fram
hálfu öðru ári seinna — í rétt-
arhöldunum í Lubyanka.
í París var Penkovsky van-
ur að vera i sendiráðinu eða
á sýningunni á daginn otg svo
að fara í opinberar veizlur í
sendiráðinu en hvenær sem
hann var laus beið ég eftir
honum í bíl á fyrirfram
ákveðnum stað, og í París er
auðvelt að villast. Við skemmt
um okkur talsvert þarna við
þessar venjulegu ferðamanna
skemmtanir, og hann virtist
njóta þess vel og innilega. En
samt sagðist hann kunna bet-
ur við England.
í Paris spurði hann mig aft
ur og aftur, hvort mér fynd-
ist hann ætti að verða kyrr á
Vesturlöndum. Á fjórum mán-
uðum hafði hann komið þang-
að þrisvar. Hann hafði séð
með eigin auigum venjulegt
fólk í Englandi og Frakklandi,
bíiafjöldann á götunum, raðir
af einbýlishúsum með eigin
görðum, og stórverzlanirnar,
sem voru stútfullar af vörum.
Þetta gekk alveg fram af hon
um og jók meðaumkun hans
með sinni eigin þjóð.
Hann sagði oft: — Ætti ég
að verða kyrr? Ég var alltaf
vanur að svara: — Á það ætla
ég engin áhrif að hafa; það
er aigjörlega þitt mál.
Ég fylgdi honum á flugvöll
inn, þegar hann lagði af stað
til Moskvu. Á leiðinni skall
á þykk þoka og fáir aðrir en
við komust tl Orly — ekkert
var flogið oig við sátum næst-
um fjórar klukkustundir í
næstum manntómri flugstöð-
inni. Og sífellt var hann að
tönnlast á þessu sama: Ætti
ég að verða kyrr?
Loksins létti þokunni og ég
f ■
Penkovsky
fyrir rétti
í Moskvu.
kvaddi hann við girðinguna.
Hann gekk aðeins af stað, en
sneri svo aftur og sagði: — Ég
ætla að verða kyrr. Ég svar-
aði: — Jæja Alex, þú um það.
Ég vissi, að hann gat verið
kyrr ef hann vildi. En hann
ákvað nú samt að halda áfram
ferðinni. — Ég get gert meira
gagn með því að fara heim,
sagði hann. — Mín bíður mik
ið verk. Hann var ekkert hrif-
inn af að fara heim. en hann
var hugrakkur.
Heim til að hjálpa
Ég heyrði sumarið 1962, að
Penkovsky liði illa. Hann virt
st sjúkur maður eftir útliti að
dæma oig hafði misst móðinn.
Þar sem ég var orðinn náinn
vinur hans, fannst mér það
mundu vera heillaráð ef ég
færi til Moskvu til að hug-
hreysta hann og vita hvort
ég gæti hjálpað honum nokk
uð.
Ég hafði nú ekkert ákveðið
erindi, svo að það varð ég að
búa mér til. Með talsveðri
auglýsingastarfsemi var það
boð látið út ganga, að ég ætl-
aði að fara með tvær gríðar-
stórar sýningardeildir til Sov
étríkjanna. Ég skrifaði Vís-
indanefndinni og fleiri stofn-
unum, sendi þeim myndir, og
í júlí kom ég enn einu sinni
til Moskvu undir því yfir-
skini að ræða þessa fyrirætl-
un v*ð valdamenn.
Penkovsky tók enn á móti
mér á flugvellinum. Ég hafði
ekki séð hann í næstum ár og
mér hraus hugur við breyting
unni, sem á honum var orðin.
Hann var náfölur og alls ekki
eins og hann átti að sér, otg
mjög áhyggjufullur. Hann
sagðist hafa þrælað mikið
undanfarið, og vera slappur á
taugum. Hann kvaðst halda,
að hann væri undir eftirliti,
Oig að sama væri að segja um
frú Chisholm, konu ráðunauts
við brezka sendiráðið, sem
hann þekkti.
— Ég vildi, að ég hefði orð
ið kyrr í Frakklandi, sagði
hann. — Við næsta tækifæri
sem mér býðst til að fara til
Vesturlanda, verð ég þar
kyrr — það er ákveðinn hlut-
ur.
Ferð til heimssýningarinnar
i Seattle og fyrirhugaðrar,
sovézkrar vörusýninigar á Kýp
ur hafði verið frestað. En
honum hafði verið sagt, hjá
vestrænni upplýsingaþjónustu
hvernig hann gæti sloppið út
úr Rússlandi, ef hann vildi.
Nú hafði ég með mér bréf,
sem hressti hann geysilega otg
styrkti hugrekki hans og gaf
honum aftur nýja trú. í bréf-
inu kom fram, að vinir hans
utaa Rússlands höfðu ekki
gleymt honum.
Á öðrum degi heimsóknar
minnar, áttu ég embættisleg-
an fund með Vísindanefnd-
inni, og að kvöldi þriðja dags
hittumst við Penkovsky. Hann
var mjög tregur að láta sjá
sig með mér oftar en einu
sinni, og benti mér á, að rétt-
ara væri fyrir okkur að fara
ekki í leikhúsið, og heldur
ekki væri heppilegt, að ég
hitti konuna sína. Hann kvað
ráðlegast að við ættum ekki
með okkur nema einn embætt
islegan fund, en skildumst síð
an — en hann mundi koma
til móts við mig í matsalnum
í Peking-hótelinu, af því að
þar hefðum við aldrei verið
saman áður. Við fórum aldrei
saman oftar en einu sinni í
sama veitinigahús.
Svo vildi til, að ég kom í
Pekinghótelið nokkrum mín-
útum fyrir tímann, og labb-
aði því fram og aftur hinu
megin á götunni. Ég sá eih-
hverja menn þar á höttunum,
en þeir virtust enga eftirtekt
veita mér í bili. Hinsvegar
vissi ég, að það er aldrei ráð-
legt fyrir útlending að tefja
lengi á sama stað á strætum
Moskvu.
Þá kom Penkovsky gang-
andi með skjalatöskuna sína
undir handleggnum og ég
gekk yfir götuna og til hans.
En í stað þess að heilsa mér
bar hann höndina upp að nef-
inu, laut höfði og gekk beint
inn um dyrnar að veitinga-
salnum.
Ég elti hann inn í forsalinn.
Hann leit inn í matsalinn,
gekk svo um gólf og þegar
hann fór fram hjá mér, hvísl-
aði hann eitthvað, sem mér
heyrðist vera: — K*omdu með
mér, en langt á eftir mér. Mér
skildist strax, að eitthvað væri
á seiði og fór að þessari bend
ingu.
Penkovsky gekk út á göt-
una og eftir henni, nokkuð
hundruð skref, þangað, sem
bil varð milli húsa og þver-
gatan iá í íbúðarhverfi með
timburhúsum. Hann gekk
þangað og þegar ég kom móts
við hann, hvíslaði hann: fljót
ur, Grev.
Ég gekk inn í þvergötuna
og hann sagði: — Þú verður
að flýta þér burt núna. Ég
kynni að hitta þig á flugvell-
inum á morgun, en það er
verið á hælunum á þér. Farðu!
Oig svo fór hann í hina áttina.
Þegar ég kom út úr þver-
götunni, sá ég tvo menn
standa þar. Og vitanlega sá
ég myndir af þessu síðar í rétt
arhöldunum í Lubyanka —
þeir höfðu haft myndavélar
meðferðis.
í herberginu
Þegar ég kom aftur í Hótel
Ukraine -— auðvitað snemma,
þar sem ég var ekki farinn að
borða kvöldverð — gekk é;g
til herbergis míns og sagði við
kven-„fangavörðinn“, sem
geymir lyklana: — Lykil-
inn, ef þér vilduð gera svo
vel.
.— Enginn lykill.... hótel-
stjórinn, sagði hún. Ég tók í
hurðina en gat ekki opnað
hana, og kvensan kom á eftir
mér og sagði: — Afsakið, hó-
telstjórinn hefur lyklana ..
afsakið.
Á neðstu hæðinni — 17
hæðum neðar — hefur enginn
nokkurn tíma neinn lykil,
svo að mig • tók að gruna
margt. Samt fór ég til hótel-
stjórans og beið þar 10-15 mín
útur, en enginn vissi neitt um
lykilinn minn. Ég fór því upp
aftur og þá fagnar kvensan
mér með þessum orðum: —
Ég_ fann lykilinn.
Ég ákvað að aðgæta, hvort
leitað hefði verið í herberg-
inu mínu. Ég hafði haft með
mér ofurlitla dós af Harpic-
sótthreinsunarmeðali, og þar
var falin tóm filmudós í um-
búðum. Ég fór inn í baðher-
bergið — jú, þetta var á sín-
um stað, og svo virtist sem
allt væri í lagi.
En bá var mér litið á fötin
mín. Ég brýt saman skyrturn
ar mínar á sérstakan hátt —
hneppi frá þeim og brýt svo
kragann inn í skyrtuna, til
þess að verja hann óhreinind
um. En nú sneri kraginn út,
og ekki á einni, heldur á þeim
öllum.
Þá vissi ég, að leitað hafði
verið í herberginu. Síðar,
eftir að ég var tekinn fastur,
var mér sýnd Harpic-dósin
ásamt blöðum, sem ég hafði
keypt í flugvélinni og bláa
regnfrakkanum mínum, sem
var úthverfur. Alfatnaðir,
skór, sápa og þvottaduft var
allt breitt út á rúmið — og
var allt með á myndinni. Það
var lítill vafi á, að þetta var
mín eign. Og svo var auðvitað
nærmynd af Harpic-dósinni,
sem litla dósinn hafði verið
tekin út úr.
Ég ákvað að koma mér
burt sem skjótast. Ég hafði
fengið far á miðmorgunferð
til London, en ég var kominn
á flugvöllinn kl. 6 um morgun
inn og tók fyrstu vél, sem
bauðst, morgunferð til Kaup-
mannahafnar.
Penkovsky kom á flugvöll-
inn um kl. 6.15 og kom því til
leiðar með því að sýna örygg-
isþ j ónustuspj ald sitt, að ég
varð fljótur gegn um eftirlit-
ið. Því að þess verður að minn
ast, að hann var enn háttsett-
ur embættismaður. En hann
lagði sýnilega mikið á hættu
að koma á flugvöllinn, aðeins
til þess að flýta sem mest fyrir
brottför minni. Við kvödd-
umst.
— Segðu vinum mínum, að
mér líði mjög illa, sagði hann.
— Æ, ég verð að komast burt
héðan eins fljótt og hægt er.
Ég skal reyna að útvega þér
eitthvað meira af upplýsing-
um, en það er mjög hættulegt,
og ég verð að fara mjög var-
lega.
Næst þegar ég sá Penkovsky
var það gegn um gægjugat-
ið í Lubyanka-fangelsinu
Smám saman tóku þeir að
láta mig heyra meira og
meira í yfirheyrslunni yfir
mér, sem þeir höfðu frá Pen-
kovsky eða frá sínum eigin
heimildum: sjálfan mig og
Penkovsky úti fyrir Peking-
hótelinu; ljósmyndir af böggli;
ljósmyndir af mér og Pen-
kovsky með sætindaböggul;
Penkovsky að skila mér tösku,
sem ég átti, úti fyrir Ukraine-
hótelinu.
Ég sagði því: — Nú, vitan-
lega hef ég gefið Penkovsky
gjafir. Ef þið viljið skoða far
angur minn núna, þá er þar ;
allt fullt af gjöfum. Ég er
með hárþvottaefni, grammó-
fónplötur, kveikjara, kúlu-
penna — full askja af þeim
Þetta er ætlað öllum....
ekki handa Rússum einum,
sem ekki geta keypt þetta,
heldur handa hverjum sem er.
— Svo að þér játið yður
þá sekan um að hafa gefið
Penkovsky böggla?
— Ég sagði ekki bögigla,
heldur gjafir.
— Jæja, kannski hafið þér
þá ekki vitað, hvað í böggl-
unum var?
Og í bili virtust þeir ánægð
ir. Þetta var allt óg sumt, sem
ég játaði: að hafa gefið Pen-
kovsky gjafir. Það mátti
leggja það út sem mútur til
Penkovsky, og ég hélt, að þeir
létu sér þettta nægja.
í næstu fimm vikurnar eða
þar um bil sntrust yfirheyrsl-
urnar um þetta. Þær stóðu oft
ast frá klukkan 10 að morgni
og í tvær til þrjár klukku-
stundir, síðan fór ég aftur í
klefann, og svo aftur í yfir-
heyrslu síðdegis, í 3-4 klukku
stundir. Mjög hóglega og
mjög efnislega.
— Jæja, hr. Wynne, verið
þér nú ekki heimskur, því að
við vitum þetta allt. Þér haf-
ið játuð að hafa gefið Pen-
kovsky gjafir, og nú vil ég að
þér hlustið á þennan smá-
kafla. Oig svo kom segulband
með röddum okkar Penkov-
skys. Það nægði til að segja
mér, að hlustað hafði verið á
samtal okkar. Þarna var einn
kafli úr herberginu í Metro-
pole í Moskvu og annar úr
veitingasal í Búdapest.
Og þeir sögðu: — Við vitum
&ð þér hafið staðið í miklu
vináttusambandi við Penkov-
^sky. Hvað er þetta, sem þið
eruð að tala um? Þið eruð
vinir. Þið voruð vinir í Lond
on og París. Hvað er þetta?
Af segulbandinu mátti heyra
mig segja: — „Ég óska þér
alls góðs, Alex“ og „ég er
með bréf frá þeim til þín“, og
svo kom rödd Penkovskys:
„Já, í þessu bréfi hafa þeir
góðar fréttir að færa“. Þeir
sögðu, að það væru brot á
sovézkum lögum að smygla
bréfum. En það þýddi aftur,
að ég væri njósnari.
Ég get í rauninni ekki kvart
að yfir ómannúðlegri með-
ferð á mér, eða neinu þess
háttar á þessu tímabili. Þeir
voru strangir, sanngjarnir og
kurteisir og maturinn var
isvona nokkurn veginn. Til
dæmis fékk ég mjólk daglega
og te, og einstöku sinnum
auka tebolla á hádegisverðar-
tíma.
Þeir rökuðu ekki á mér
kollinn og ég fékk aftur mín
eigin föt. Þeir sögðu: — Þér
skiljið, að við tókum fötin frá
yður aðeins til þess að full-
vissa okkur um, að ekki væri
neitt hættulegt falið í þeim,
og við vildum vera vissir um,
að þér gerðuð ekki sjálfum
yður skaða. Þér kynnuð að
vera taugaveiklaður og grqsa
til örþrifaráða. Vitanlega för-
um við ékki illa með fanga
nú á dögum. Við erum menn-
ingarþjóð.
Þegar ég var búinn að vera
þarna mánaðartíma, var ég
orðinn alskeggjaður. Ég strauk
um broddana og sagði: — Þið
talið um mennirtgu hér. Er
þetta rússnesk menning?
— Ó, vitanlega megið þér
raka yður, en bara ekki nota
blað.
— Já, en ég á rafmagns-
vél í farangrinunv mínum. —
Gerið þér þá svo vel, hr.
Wynne.
Að rakaranum undantekn-
um, sá ég aldrei neina aðra
fanga. Heldur ekki fékk ég að
hafa’ samband við neinn frá
Framhald á bls. 18
51
UlillllllHHHIIIHIHIIIHIIIIIIinilllllllHIIIHIIIIIIIIIIIIIIIIIHIHHIIIIIIUnilllílinnillHllllffllllllllllllllllllllllllllHlllllllllllllUIIIIIIIIIIIIIIIIIHinillllllllHIIIHIIiniHHIIininiiniHHIIIIIIIIIIIIIHHIHIIIIIHIHHIHIHIIHIIIHHIHHIHHIIIIHIIIIIHIIIlinilllllllHlimilllllllllllllllllllllllllillllllllllllHIIIIHIHIIlfl
lffl<IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIHMHIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIÍIIIIIIllllllllllllllllllllllllllNIHIIIIIIIII!ll|lllllllllllllllllllllllllllllllllll