Morgunblaðið - 21.11.1964, Blaðsíða 15

MOR'GVNBLADÍt,
. Jkgðj ,lt£ -a-s---r 1
Laugardagur 21. nðv. 1964
Guðmundur Jdnsson skótastjóri:
Tilraunamál landbúnaðarins
1. Framkvæmd tilrauna
Með nokkrum rétti má skipta
rannsóknarstörfum í tvo megin
ílokka.
Sum þeirra má framkvæma
næstum að segja hvar sem er, ef
fyrir hendi er húsnæði og áhöld.
t>etta gildir um hverskonar efna-
ereininigar, rannsóknir á fræjum,
greining sjúkdóma og meindýra,
gerlarannsóknir, rannsóknir á
matvælum og hráefnum í þau,
(byggingarefnarannsóknir o.m.fl.
í öðrum tilfeHum er rannsókn-
in staðbundin, t.d. prófun veiðar-
færa, rannsóknir á göngu fiska
og öðrum lifnaðarháttum þeirra
og tilraunir á sviði landbúnaðar.
Skal nú vikið nokkuð að þeim.
Landbúnaðartilraunir ber að
framkvæma við sem líkust skil-
yrði og bændur eiga við að búa,
hvort heldur þær eru gerðar með
jurtir, búfé, verkfæri eða bygg-
ingar.
Xilraunir með jurtir eru venju
lega gerðar á sérstökum reitum,
25-50 fermetra að stærð hver, en
í hverri tilraun eru oft 30-80 reit
ir. Utan um hverja tilraun þarf
að vera nokkurt svæði. Stærð
Ihverrar meðaltilraunar er því um
eða yfir 1500 fermetrar. Ekki er
Ihægt að nota sama land fyrir til-
raunir nema takmarkað árabil. A
undanförnum 7 árum hefur á
Hvanneyri verið tekið undir til-
raunir um 20 ha. áður óræktað
iand.
í flokkatilraunum með bú-
fé eru flokkarnir oft 2-3 (stund-
um 4). í hverjum flokki þurfa
jafnaðarlega að vera 12-20 naut-
gripir eða 30-50 kindur. Það er
því ekki hægt að framkvæma
elíkar tilraunir (t.d. með fóðrun)
á minni búum en með 40-60 kýr
eða 200 ær.
Við verkfæraprófanir er lögð
magin áherzla á það tvennt að
athuga hvernig vélin vinnur og
Ihverniig ending hennar er. Til
þess þarf mikið svigrúm og verð
ur ekki framkvæmt svo að í lagi
Bé nema á stórum bújörðum.
Tilraunir með gerð og fyrir-
komulag peningshúsa verða að
ejálfsögðu ekki framkvæmdar
nema á bújörðum, þar sem hægt
er að reyna þau við hirðingu bú-
fjár í þeim.
Við lang flestar landbúnaðar-
tilraunir þarf ekki mikið af sér-
6taklega dýrum eða fyrirferðar-
jniklum áhöldúm, en þær þurfa
jnikið landrými og í 'sumum til-
fellum stór bú. Oft er hentugt að
framkvæma þær á búum, sem rek
jn eru af opinberum aðilum
i(bændaskólar, önnur ríkisbú,
búnaðarsambönd). Þar er nóg
landrými, oftast talsverður húsa-
kostur, tiltölulega margt búfé og
góð skilyrði til prófunar verk-
færa.
Hlutverk þessara stórbúa á
ekki að vera fyrst og fremst það
eð framleiða sem mest af land-
búnaðarafurðum, heldur hitt að
geta verið í forystu um nýjar
búskaparaðferðir cng þannig bent
Ibændum í hvaða átt skuli stefna
é hverjum tíma. Á slíkum stór-
búum er aðstaðan fyrir hendi.
Hversvegna ekki að nota hana í
enn ríkari mæli en þegar er
gert?
Mörgum viðfangsefnum land-
búnaðartilrauna er þannig háttað
eð þörf er á að rannsaka þau víð
ér en á einum stað. Það eiga t.d.
ekki við sömu afbrigði af tún-
gröstun, garðávöxtum ag korni á
Suðurlandi og á Norðurlandi.
Kalkþörf jarðvegs getur verið
mismunandi eftir staðháttum og
landshlutum. Áburðarþörfin er
oft mjög svo misjöfn o.s.frv.
í sumum tilfellum eru tilrauna
verkefnin aðallega bundin við
rissa landshluta. Kalhætta í tún-
am er t.d. langmest á Norður-
►g Austurlandi. Tilraunir í því
ifni þurfa því að framkvæmast
á þeim stöðum, en væru t.d. mjög
illa settar í námunda við Reykja
vík.
Samkvæmt framansögðu tel ég
að slá megi föstu, að fyrir land-
búnaðartilraunir er nauðsynlegt
að hafa stórt óræktað land og
stór bú og að þessum tilraunum
þarf að dreifa um landið.
Dæmi um þessa stefnu mætti
nefna frá Dönum. Þar í landi
eru reknar landbúnaðartilraunir
á um 20 bújörðum, og er þeim
dreift um Danmörku víðsvegar.
II. Stjórn tilraunamála
Stjórn tilraunamála er mjög
svo mismunandi í hinum ýmsu
löndum. í Danmörku er tilrauna-
málunum stjórnað af sérstökum
nefndum með 5-10 meðlimum í
hverri:
Tilraunaráð búfjárræktar 8 meðl.
Tilraunaráð í mjólkurfr. 9 —
Tilraunaráð jarðræktar 5 —
Verkfæranefnd 10 —
Samstarfsnefndir ofangreindra
ráða eru einnig til.
Meðlimir ráðanna eru allir til
nefndir af búnaðarsamböndum,
landbúnaðarfélaginu danska, bún
aðarháskólanum, félögum mjólk-
urbúa, garðyrkjufélögum o.fl.,
en skipaðir af landbúnaðarráð-
herra. Ekki veit ég til þess, að
Danir hafi ráðagerðir um breyt-
ingar í þesum efnum. Fyrirkomu
lagið er frjálslegt og óþvingað.
í ráðunum eru vísindamenn,
kennarar og bændur, langflestir
búsettir úti í sveit, þar sem þeir
hafa náin tengsl við vandamál
landbúnaðarins á hverjum tíma.
Við íslendingar höfum til
þessa tekið okkur Dani mjög til
fyrirmyndajr í þessum efnum.
Hér starfa 3 nefndir að stjórn
tilraunamála undir yfirstjórn
landbúnaðarráðherra: Tilrauna-
ráð búfjárræktar með 5 meðlimi,
tilraunaráð jarðræktar með 5
meðlimi og verkfæranefnd með
3 meðlimi. Tilnefning í ráðin fer
aðallega fram af Búnaðarfélagi
íslands, bændaskólunum, At-
vinnudeild Háskólans, tilrauna-
stöðinni að Keldum, tilrauna-
stöðvum í jarðrækt og Samb. ísl.
samvinnufélaga. Samtök bænda
eiga ekki fulltrúa í ráðunum hér
á landi á sama hátt og í Dan-
mörku. Samstarfsnefndir eru
heldur ekki til hér á landi.
f ýmsum löndum öðrum, eink-
um þeim stærri, eru öll tilrauna-
mál sett undir eina stjórn, eina
allsherjar miðstöð. Frá henni
liggja þræðirnir til hinna ýmsu
undirdeilda og þaðan til ein-
stakra starfsmanna. Þetta lítur
mjög vel út á pappírnum og virð-
ist í fljótu bragði vera sterkt
skipulaig. En það verður í reynd
inni þungt í vöfum og þvingað.
Ofstjórn getur verkað sem hemill
á eðlilegar framfarir, einkum í
litlum þjóðfélögum, þar sem
ekki er full trygging fyrir því, að
hæfir menn séu valdir í æðstu
stöður og þar sem á miklu velt-
ur, að hver einstaklingur fái að
njóta sín, einnig þótt hann sé
undirmaður annarra.
in. Frumvarp til laga um rann-
sóknir í þágu atvinnuveg&nna.
Atvinnumálanefndin, sem skip
uð var samkvæmt þingsályktun
frá 20. apríl 1955 samdi frum-
varp með ofangreindri fyrirsögn.
Var það lagt fyrir Alþinigi 1962,
aftur 1963 og nú síðast 1964.
Ekki er mér kunnugt um það,
að atvinnuvegirnir, sem frum-
varpið á að vera gert fyrir, hafi
gert neitt til þess að herða á af-
greiðslu málsins á Alþingi, enda
mun frumvarpið ekki samið eða
borið fram eftir neinum sér-
stökum óskum frá þeim. Til-
raunamálum okkar hefur að vísu
verið minna sinnt að undanförnu
en vera bæri. Okkur hefur vant-
að og vantar enn nægilega marga
hæfa fræðimenn, og lítil þjóð hef
ur ekki ávallt efni á því að leggja
til vísinda og tilrauna tiltölulega
eins mikið fé og hinar stærri
þjóðir gera.
En það hygig ég mála sannast,
að núgildandi lög hafa á engan
hátt lagt hömlur á rannsóknar-
starfsemi hér á landi. Það hefur
Guðmundur Jónsson
a.m.k. ekki átt sér stað varðandi
tilraunir og rannsóknir landbúnað
arins. Og fróðlegt væri að fá upp
lýsingar um það, hvaða landbún
aðarstofnanir hefðu farið fram á
lagabreytinigar í þessum efnum.
Það sem fyrst og fremst er ein-
kennandi fyrir hið nýja laga-
frumvarp, er hin mikla yfirbygg-
ing þess: 17 manna rannsóknar-
ráð, 5 manna framkvæmdanefnd,
1 framkvæmdastjóri, 3 manna
stjórn yfir hverri deild, 6-9
manna ráðgjafanefnd við hverja
deild. Síðan koma starfsmennirn-
ir. Er það ekki orðin ofstjórn,
þegar stjórnendur eru orðnir
fleiri en starfsmenn þeirra? Og
hvað kostar það?
Annað einkenni frumvarpsins
er það, að öll tilrauna- og rann-
sóknarmál eru sett undir eina
stjórn. Mér er að visu ekki ljóst,
á hvern hátt samvinnu á að vera
háttað milli‘3 manna yfirstjórn-
ar hverrar deildar og 5 manna
framkvæmdanefndirnar. Hitt er
þó enn vafasamara að leggja all-
ar landbúnaðarrannsóknir og til-
raunir í hendur 3 manna sem
auk þess mundu öðrum störfum
hlaðnir. Það er líka nokkuð
óvenjulegt, að forstjóri einnar
stofnunar sé einnig í stjórn henn
ar.
Þriðja meginatriði frumvarps-
ins er það, gagnvart landbúnað-
inum, að „Miðstöð rannsókna og
tilraunastarfsemi Rannsóknastofn
unar land'búnaðarins skal vera
í Reykjavík eða nágrenni, enda
skal stofnunin fá þar hentugt
jarðnæði fyrir þær rannsóknir,
sem þar er nauðsynlegt að fram-
kvæma.“
Það kann að vera, að hentugt
sé að hafa rannsóknarstofnun
fyrir iðnað og sjávarútveg í
Reykjavík eða nágrenni, en um
landbúnað gildir það ekki. Að
vísu er hægt að framkvæma allar
innanhússrannsóknir (efnagrein-
ingar, frærannsóknir o.fl.) í
Reykjavík ekki síður en á öðrum
stöðum, en flestar landbúnaðar-
tilraunir þurfa stórt land Oig stór
an búrekstur, eins og sýnt er
fram á fyrr í þesari grein. Ekki
er mér kunnugt um, að rann-
sóknarstarfseminni hafi verið
tryggt landrými í nágrenni höfuð
borgarinnar, enda sennilega ekki
hægt um vik, sízt land, sem hent-
ar fyrir tilraunir.
Álit fræðimanna
Nokkrir fræðimenn hafa tekið
til máls um áðurgreint frumvarp
oig haft eitt og annað út á að
setja.
Sigurður Pétursson gerlafræð-
ingur, sem manna bezt þekkir
rannsóknaaðstæður allar við iðn
að og sjávarútveg gerir frumvarp
ið að umtalsefni í grein í dag-
blaðinu Vis.i 20. jan. 1961. Hann
telur, að lögin frá 1935 um rann
sóknir í þarfir atvinnuveiganna
hafi reynzt til heilla þar til á-
kvæðið um Rannsóknarráð ríkis
ins var sett inn 1940, en það hafi
ekki verið starfi sinu vaxið. Nú
sé á ferðinni lagafrumvarp, „sem
geri ráð fyrir margfalt voldugra,
afskiptasamara og dýrara rann-
sóknarráði en því sem fyrir er.“
„Megintilgangur með frumvarp-
inu þessu virðist vera sá, að
skapa nýtt stórt rannsóknarráð
og tryggja framkvæmdastjóra
þess aðstöðu til ótakmarkaðra
afskipta af allri rannsóknarstarf
semi í landinu. Er þessi yfir-
bygging svo mikil og verkefni
þessa ráðs svo mörg, að sjálfar
rannsóknastofnanirnar hverfa í
skuggann.“
„Ef frumvarpið yrði að lögum
nú þegar, yrði ástandið við Rann
sóknarstofnun byggingaiðnaðar
ins þannig: Þar vinna þrír sér-
fræðingar og yrði þá væntanlega
einn þeirra framkvæmdastjóri.
Starfsemi hinna tveggja sér-
fræðiniganna mundu þá stjórna
þessir aðilar: 1 framkvæmda-
stjóri, 14 manna ráðgjafanefnd
og eins og síðar verður skýrt frá,
17 manna rannsóknaráð og fram
kvæmdastjóri þess, alls 36
manns."
Sumarið 1960 kom hingað á
vegum Iðnaðarmálastofnunar ís-
lands sænskur verkfræðingur að
nafni Ljunberg. Um tillögur hans
segir Sigurður m.a.:
„Ljunberg leggur til, að Iðn-
aðardeild Atvinnudeildarinnar
sé sameinuð Iðnaðarmálastofnun
inni, en ræður frá því að setja
upp sérstakt rannsóknahverfi í
Keldnaholti“.
Rannsóknaráð ríkisins hefur
„hvílt eins og dalalæða yfir
nokkrum hluta íslenzkrar rann-
sóknastarfsemi og valdið þar vill
um og fálmi. En nú eigum við
að taka aðra stefnu. Við þurfum
ekkert rannsóknarráð ríkisins.
Það sem við þurfum að fá er:
tæknideild á menntaskólastigi,
náttúrufræðideild við Háskóla
íslands og nqg af vel menntuðum
sérfræðingum og aðstoðarfólki
við þær rannsóknastofnanir, sem
hér starfa á vegum atvinnuveg-
ana.“
Magnús Óskarsson, tilrauna-
stjóri, skrifar í Tímann 21. febrú
ar 1963, m.a. á þessa leið: „Land
búnaður er samskipti bónda og
náttúru, og því er ekki hægt að
reka hann eins og iðnað sem
byiggist á samskiptum manna og
véla. Sama máli gegnir um
skipulag rannsóknamála land-
búnaðarins. Þar hentar ekki sama
kerfi og við skipulagningu iðnað-
arrannsókna. í þessu frumvarpi
hefur það hent, að rannsókna-
starfsemi landbúnaðarins er
steypt í sama mót og rannsókna-
starfsemi annarra atvinnuvega.
Því er lítið tekið tillit til, að nátt
úran er breytileg frá stað til stað
ar og allir bændur landsins verða
að eiga kost leiðbeininga frá rann
sóknastarfseminni.
Þegar rætt er um skipulaig
ákveðinna þátta þjóðlífsins, er
löngum deilt um, hvort sé betra
að hafa sterka miðstjórn eða að
dreifa valdinu. f frumvarpinu er
gert ráð fyrir þriggja manna
stjórn Rannsóknastofnunar land-
búnaðarins. Hún á að ráða, hvaða
rannsóknir eru gerðar og hvar
þær eru gerðar. Þetta er stefna
sterkrar miðstjórnar.
Núverandi skipan þessara
mála er þannig, að nokkrar rann
sóknastofnanir stjóma starfsem-
inni. Hún er aðallega í höndum
Búnaðardeildar Atvinnudeildar
Háskólans, Tilraunaráðs jarð-
ræktar, Tilraunaráðs búfjárrækt-
ar og Verkfæranefndar ríkisins,
en öll þessi starfsemi fellur und-
ir Landbúnaðarráðuneytið. Telja
verður, að þeir, sem vinna að
þessum málum, hafi töluvert
frelsi til að velja sér verkefni.
En flestir munu telja, að rann-
sóknastörf verði árangursríkari,
ef starfsmenn búa við nokkurt
frelsi. Mest af fjármagni rann-
sóknastarfseminnar keraur úr.rík
issjóði, eftir ákvörðun Alþingis.
Þetta er stefna hins dreifða valds
í rannsóknamálum. Það má að
sjálfsögðu færa sitthvað til betri
vegar í skipan rannsóknamál-
anna, en ríkjandi skipulaig hefur
svo marga kosti, að rétt virðist
að halda einkennum þess.“
„í margumtöluðu frumvarpi er
gert ráð fyrir þriggja manna
stjórn Rannsóknarstofnunar land-
búnaðarins. Þessir menn eru for
stjóri stofnunarinnar, búnaðar-
málastjóri og maður tilnefndur
af tilraunaráði. Reyndar er sagt
í 33. gr. frumvarpsins, að tilrauna
ráð skuli því aðeins skipað, að
óskir komi fram um það frá
ákveðnum aðilum, en engin á-
kvæði eru um, hver eigi að til-
nefna þriðja manninn í stjórn, ef
tilraunaráð verður ekki skipað.
Þessir þrír menn eru hin sterka
miðstjórn rannsóknamála land-
búnaðarins. Þeir eiga að útdeila
því fé, sem Alþingi veitir til rann
só.knamála og ráða, hvaða verk-
efnum unnið er að. Ef þeim sýn-
ist, geta þeir t.d. flutt garðyrkju-
tilraunir Garðyrkjuskólans til
Reykjavíkur, svo og verkfæratil-
raunirnar frá Hvanifeyri. Það er
líkleigt, að tveir af starfsmönnum
stofnunarinnar veldust í stjórn
með búnaðarmálastjóra. Það er
ekki nema eðlilegt, að starfsmenn
aðalstöðva Rannsóknarstofnunar-
innar teldu, að einmitt þar væri
fjármagnsþörfin mest. Mestur
hluti tekna rannsóknastarfsem-
innar lenti því í Reykjavík, í
minnsta landbúnaðarhéraði lands
ins. Þessi skipan mála getur orð-
ið alveg sérstakur óleikur fyrir
rannsóknarstarfsemi dreifbýlis-
ins.“
„Vegna fjárskorts er ekki hægt
að segja, að sézt hafi til hvers
íslenzku tilraunalögin duga. T.d.
hefur mikið af því fé, sem veitt
hefur verið til tilraunastöðvanna
í jarðrækt, farið til fram-
kvæmda. Ég held, að núverandi
skipulag á tilraunamálum sé
gott. Valdinu í tilraunamálum er
dreift hæfilega og fjárveitingar-
valdið í höndum fullrúa hérað-
anna, þ.e. alþingismann^."
Björn Stefánsson, sivil agronom,
skrifaði grein í Tímann 30. apríl
1963 og nefnir hana: Rannsóknar
stofnun landbúnaðarins í verk-
smiðjuhverfi Reykjavíkur. Þar
sagir m.a.:
„Fyrst af öllu þurfum við að
gera okkur ljóst, af hverju við
getum ekki apað eftir öðrum
þjóðum skipulag og staðsetning
rannsóknarstofnunar landbúnað
arins. Við erum svo fáir að sér-
fræðingar okkar verða sjálfir að
sjá um framkvæmd tilrauna og
rannsókna, en hafa ekki nema
að litlu leyti á að skipa öðrum
háskólamenntuðum mönnum,
sem framkvæma verkin. Ef vel
á að vera, þurfa þeir því að vera
búsettir þar sem helztu rannsókn
ir eru framkvæmdar. í öðru lagi
eru sérfræðingarnir svo fáir, að
þeir þurfa helzt að vinna á sama
stað til að aðstoða hver annan og
til að þeir einangrist ekki fræði-
lega. í þriðja lagi þurfa þeir
geysimikið land til að fram-
kvæma rannsóknir sínar á. Bú-
fjárræktar, og einkum sauðfjár-
ræktarrannsóknir, eru mjög land
frekar. Af þessu leiðir, að við
þurfum miðstöð fyrir rannsóknir,
og miðstöðin þarf að ráða yfir
miklu landrými. Miðstöðin má
ekki vera svo nálægt þéttbýli, að
yfirvofandi hætta sé á því, að
hún missi land eða geti ekki
bætt við siig landi, þegar verk-
efnin aukast. Land í þéttbýli er
dýrt.“
Framhald á bls. 17