Morgunblaðið - 21.03.1965, Blaðsíða 12

12 MORCUNBLAÐIÐ
Jöklarit Þórðar Vídalíns
Þórður Þorkelsson Vídalín:
JÖKLARIT. Ferðafélag ís-
f lands. Reykjavík, 1965.
Jöklarit Þórðar Vídalíns er nú
komið fyrir almennings sjónir á
íslenzku í vandaðri og glæsilegri
útgáfu Ferðafélags íslands. Er út-
igáfa þessi tileinkuð Jóni Eyþórs-
syni veðurfræðingi vegna sjö-
tugsafmælis hans.
j. Þórður Vídalín var talinn með
lærðustu og skarpáfuðustu
mönnum sinnar tíðar á íslandi.
Hann „stúderaði við Kaupin-
hafnar Academie í 3 ár, og á
þeim tíma lagði sig sérdeilis
eftir Theolagia, Cymia, Medicina
og Anatomia, kom svo hingað
eftir afstaðið Examen Theologic-
um með góðum lofstír.“
Okkur nútímamönnum kann að
þykja skrítið, að maður, sem ætl-
aði sér að verða guðfræðingur,
•kyldi jafnframt leggja stund á
•vo fjarskyldar greinar sem efna-
íræði og læknisfræði. En slíkt
var ekki óalgengt á sautjándu
öld. Sérhæfingin var ekki orðin
boðorð á þeirri tíð; meira latgt
upp úr alhliða menntun.
Þórður Vídal.n varð heyrari
_ við Skálholtsskóla, síðar rektor
•ama skóla og gegndi því embætti
um tveggja ára skeið.
„En skólaþénustan er stundar-
glögg, líður hvorki frátafir, öl-
brest né annað þess háttar, með-
•n hún yfirstendur."
Þórður sagði af sér rektors-
starfi og lifði eftir það langa ævi,
embættislaus. Hann fékkst mikið
við lækningar og var talinn bezti
læknir hérlendis á sinni tíð. Til
dæmis var saigt hann læknaði
skyrbjúg á háu stigi. Er ekki
fjarri lagi að segja, að hann hafi
verið praktíserandi læknir, ef tal-
•ð er á nútímamáli.
Þórður Vídalín var sem sagt
fjölfræðingur. Jöklaritgerð sú,
sem nú hefur verið gefin út í
íslenzkri þýðingu Gísla Ásmunds-
•onar er talin hans merkasta
verk. Ritgerð þessa samdi hann
á latínu, þegar hann var rektor
í Skálholti.
Nokkrum árum eftir dauða
hans barst ritgerðin í hendur
Páli Bjarnasyni Vídalín, frænda
hans. Páll þýddi hana á þýzku,
og birtist hún á prenti árið 1754
í tímaritinu Hambungisches
Magazin ásamt viðaukum og
skýringum Páls. Það er hin þýzka
þýðing Páls, sem nú hefur verið
snúið á íslenzku.
Dr. Sigurður Þórarinsson fylgir
þessari útgáfu úr hlaði með
nokkrum formálsorðum, rekur
æviágrip Þórðar, segir frá örlög-
um ritgerðarinnar og drepur á
gildi hennar frá vísindalegu
sjónarmiði.
Þá tekur við íslenzk þýðing rit-
gerðarinnar ásamt fyrrnefndum
viðaukum og síðan ljósprentun
hennar allrar eftir hinu þýzka
tímariti.
Ekki þarf að lesa mörg orð í
jöklaritgerð Þórðar Vídalíns til
að komast að raun um, að hún er
samin á tímum hugspekinnar, áð-
ur en raunvísindi urðu til í nú-
tímaskilningi. Ritgerðin er að
hálfu gagnsýrð náttúruspeki mið-
alda. Höfundurinn styðst jöfnum
hondum við Bibliuna og classicos
og vitnar óspart í þau fræði máli
sínu til sönnunar. Að hinu leyt-
inu hefur hann svo hliðsjón af
kenningum lærðra samtíðar-
manna, sem rugla hann í ríminu,
samkvæmt því, sem dr. Sigurður
segir í formálsorðum sínum.
Minna byggir hann á alþýðleg-
um skoðunum landa sinna, „sem
höfðu lært miklu meira um nátt-
úru jökla af átta alda nábýli við
þá, en læra mátti í erlendum
kennslubókum þeirra tíma.“
Ekki er hægt að segja, að höf-
undur hafi stundað rannsóknir
á jöklum, en hann hefur gefið
þeim gætur. Ritgerðin ber í
aðra röndina vott um glöggar at-
huganir, þó álykíanirnar, sem
dregnar eru af þeim athugunum,
standist illa.
Jón Eyþórsson.
Meginhluti ritgerðarinnar
fjallar um myndun jökla. Þar
segir meðal annars:
„Alþýðlegasta skoðunin á upp-
runa þessara ísfjalla og sú, sem
flestir aðhyllast, er á þá lund, að
þau hafi orðið til úr snjónum,
sem fellur á vetrum, en leysir
ekki á sumrum, af því að fjöllin
eru alltaf kaldari en láglendið,
og þar festir fyrr snjó á haustin
og leysir seinfta á vorin, og
þannig hafi þessi vá breiðzt frá
þeim einnig út yfir láglendið án
enda. Vér munum samt brátt sjá,
hversu þessi skoðun er fjarri
sannleikanum, svo likleg sem
hún þó má virðast."
Tekur nú höfundur með næsta
lærðum tilburðum að hrekja
þessa skoðun landa sinna.
„Vér föllumst sem sagt á.“ seg-
ir hann, ,,að kaldara sé á fjöllum
en á láglendi, en hitt ekki, að
þessi kuldi geti breytt óbráðn-
um snjó í ís.“
Þá útlistar höfundur, hvernig
ís geti myndazt fyrir áhrif til-
tekinnar efnablöndunar, og seg-
ir síðan: „Þar eð nú hefur verið
sýnt fram á, að salt eða saltpét-
ur og snjór, og sérstaklega ef
kuldi kemur til líka, getur breytt
vatni í slikan is, sem mjög erfitt
er að láta bráðna aftur, þá þykj-
umst vér hafa gildar ástæður til
að álykta, að með þessum sama
hætti séu ísfjöll vor til orðin.“
Sú er niðurstaða höfundarins,
studd kenningum útlendra spek-
inga, að vatnið, sem jöklarnir
myndast af, sé sjór, sem streymi
í iðrum jarðar eftir holrúmum.
Jarðhitinn breyti þessum sjó í
gufu og spenni hann um leið upp
á yfirborð jarðar. Þar breytist
hann úr gufu í jökulís fyrir
áorkan salts og saltpóturs. —
— „Og þannig hefur jörðin
með hjálp vatns, lofts og sinna
eigin steinefna að vorri ætlan
framleitt þennan skel filaga ávöxt,
svo sem staðfest virðist í guðs-
orði sjálfu: Af hvers kviði er ís-
inn út genginn?"
En Þórður Vídalín hefur haft
fleira en útlendar hégiljur fram
að telja. Dr. Sigurður segir í for-
málsorðum, að Þórður sé í raun-
inni fyrsti höfundur svo kall-
aðrar frostþenslukenningar, sem
éignuð er öðrum og frægari
manni.
Annars hefur ritgerð þessi
varla mikið raunvísindagildi.
Hins vegar hefur hún ótvírætt
mennimgarsögulegt gildi. Hún
sýnir okkur, hvar lærður ís-
lendingur á sautjándu öld var á
vegi staddur í náttúrufræði-
þekkingu.
Augljóst er einnig, að alþýða
manna hefur þá velt' fyrir sér
óráðnum gátum náttúrunnar ekki
síður en lærðu mennirnir. Og
stundum hefur hún komizt öllu
nær sannleikanum en þeir, þar
sem hún hafði brjóstvit eitt og
reynslu við að styðjast.
Ferðafélag fslands hefur sýnt
Jóni Eyþórssyni verðugan heið-
ur með útgáfu þessa rits. Jón
er, sem kunnugt er, allt í senn,
ferðamaður, jöklafræðingur og
rithöfundur. Og sú var tíðin, að
rödd hans heyrðist ósjaldan í
Ríkisútvarpinu. Hafi íslendingar
Sunnudagur 21. mar'z Í965
nú meiri áhuga á jöklum en þeir
þeir höfðu fyrir fjörutíu árum
— þá hefur Jón ábyrgilega átt
mestan þátt í að vekja þann
áhuga.
Fremst í Jöklaritinu er tabula
gratulatoria með nöfnum sjö
félagsdeilda og hundrað fjöru-
tíu og sjö einstaklinga. Útgáfu-
nefnd ritsins skipuðu þeir Einar
Þ. Guðjohnsen, Páll Jónssón og
Þorsteinn Jósepsson.
Bókin er prentuð sem handrit,
upplag tvö hundruð eintök. Ölík-
legt er, að hún verði gefin út
aftur í fyrirsjáanlegri framtíð.
Peningaverð hennar getur þvi
orðið verulegt, þegar stundir
líða. Erlendur Jónsson.
Byggmp; Hjúkr-
unarskólans
verði fullgerð
Eftirfarandi samþykkt var
gerð á fundi hj úkrunarkvenna
s.l. fimmtudag:
Fjölmennur fundur hjúkrun-
arkvenna, haldinn að Hótel Sögu
18. marz 1965, skorar á hæst-
virta ríkisstjórn að hlutast til
um að ekki dragist lengur að
fullgera byggingu Hjúkxunar-
skóla íslands, og að ekki verði á
neinn hátt skert fjárframlag það,
sem samþykkt hefir verið að
veita til byggingarinnar á þessu
ári.
Áskorun þessi er ítrekuð
vegna umræðna á Alþingi, þar
sem kom fram þekkingarskortur
á gangi þessa nauðsynjamáls og
áratuga baráttu hjúkrunar-
kvenna fyrir því.
Hjúkrunarmenntun er hagnýt
skólamenntun, og þótt fjöldi
hjúkrunarkvenna giftist og
hverfi frá hjúkrun sem aðal-
starfi um árabil, hlýtur sérþekk-
ing þeirra alltaf að koma að
góðum nsotum, t.d. við sjálf-
boðahjúkrun í heimahúsuim, sem
vegna skorts á sjúkrarúmum
mun vera meiri en almennt er
vitað.
•/MTAMH-
GðBAR
FERMINGARGJAFIR
FRA KODAK
KODAK VECTA
myndavél I gjafakassa, með tösku
og tveim filmum, KR. 367,—
Þér gefið freysf Kodak filmum
— mest seldu filmum i heimi —
KODAK INSTAMATIC 100
með innbyggðum flashlampa.er alveg sjálfvirk.
1 gjafakassa með filmu, 4 flashperum
og batteríum, KR. 983,—
An gjafakassa, KR. 864,—
Ftlman kemur í hylki...
Sett i vélina á 1 sekúndu
Vélin tilbúin tii notkunar
KODAK BROWNIE 44A
.... ódýr en góð vél. í tösku, KR. 436,—
Flashlampi KR. 193,—
Það eru til 4 mismunandi filmur í KODAK INSTAMATIC :
SÍMÍ 2 0313

d:
[NjH
[RJf
BANKASTR/ETI 4
VERICHROME PAN fyrir svart/hvítt.
KODACHROME-X fyrir lit-skuggamyndir og
KODACOLOR-X fyrir litmyndir. — Myndastærðin er 9x9 sm.
Filmurnar eru I Ijósþéttum KODAK-hylkjum
sem sett eru f vélina á augnabliki, engin
þræðing, og vélin er tilbúin til myndatöku.