Morgunblaðið - 22.05.1965, Page 15

Laugardagur 22. maí 1965
MORCUNBLAÐIÐ
15
Poul P. M. Pedersen:
HAFSINS OG STJARNANHA
VINUR
William Heinesen og skáldskapur hans
ÞEGAR það var tilkynnt í út-
varpinu fyrir nokkrum vikum,
•ð hinn mikli Færeyingur, Willi-
•m Heinesen, hefði hlotið bók-
menntaverðlaun Norðurlanda-
ráðs voru fjölmargir Norður-
landabúar, sem glöddust vegna
Heinesens. (Þessi virðulegu heið-
urslaun urðu upprunalega til
vegna frumkvæðis danska stjórn-
málamannsins Helge Larsens). í
rúm 40 ár hefur hann náð til
huga og hjarta manna með skrif-
um sínum. Um árabil hafa skáld-
•ögur hans og frásagnir verið vel
metið lesefni á Norðurlöndum,
ekki sízt á íslandi, þar sem hann
á f.jölmarga góða vini. Hann
heimsótti landið árið 1954 og
hefur skýrt frá því, að hann
hlakki til að heimsækja ísland
• ftur í maímánuði næstkomandi,
þegar hann hefur lokið við nýtt
verk, minningabók. Bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs, sem
veitt eru fyrir nýtt, einstakt
skáldverk, voru sem kunnugt er
úthlutuð hinu mikla færeyska
skáldi fyrir skáldsöguna „Hin
góða von“, sem var gefin út á
dönsku á síðastliðnu hausti. Um
þessar mundir er verið að þýða
söguna á fjölmörg tungumál, þar
á meðal íslenzku, og mun hún
síðar verða gefin út á vegum
Helgafells.
Bæði á Norðurlöndum og víðar
um heim er William Heinesen
þekktastur fyrir skáldsagnagerð
sína, en hann er samt sem áður
einnig eitt af mestu Ijóðaskáld-
um heimsins og af þeim sökum
mun ég lýsa stuttlega ljóðagerð
hans. Margir af lesendum Morg-
unblaðsins munu minnast hins
fagra og stórbrotna kvæðis hans
um lát Einars Benediktssonar,
sem Lesbókin birti á færeysku
og í þýðingu Matthiasar Johann-
essens sunnudaginn 7. febrúar
siðastliðinn.
Það var með Ijóðasafni, sem
William Heinesen kom fyrst fram
á sjónarsviðið sem skáld, en það
var með bókinni „Sorgarljóð
norðursins", sem kom út árið
1921. Þá var hann sjálfur aðeins
tvitugur að aldri. Þá þegar er
hann meistari í hnittilegu orða-
lagi og með þeim hæfileika sín-
um að skapa myndlikingar, sem
ná tökum á huga lesandans. í
ljóðasafninu er meira um kulda
en harmatölur, eins og einn af
gagnrýnendum hans hefur sagt á
svo hnittilegan hátt, en mann
grunar að á bak við kuldann sé
hinn ákafi hugur hugsuðarins og
draumóramannsin^. Skáldið kýs
að þegja um sjálft sig og láta
höfuðskepnurnar tala. Náttúran
og landslagið í þessari Ijóðabók
og ljóðasöfnum hans sem á eftir
komu eru hin hrjóstrugu fjöll
Fæfeyja. Mörg af náttúruljóðum
hans eru inngangstónar hugleið-
inga. Hann nær blæ eilífðarinnar,
sem hvílir yfir hinu hrjóstruga
landslagi. „Hann dýrkar hina
gullnu stund andartaksins, þar
sem fortíð og nútíð renna saman
©g sjálfið er þrungið tilfinning-
unni um að vera hluti af eilífð-
inni....... í mörgum Ijóðum
Heinesens verður vart þeirrar
hugsunar, að maðurinn og nátt-
úran eigi sín samofin örlög. Hin
sömu öfl, sem stjórna rás árstíð-
anna og vatxarþroskanum, ráði
lífi og dauða." (Ole Jacobsen í
formála að úrvali mínu á færeysk
um ljóðum: „Milli bergs og
brimróts.“) í fyrstu ljóðabók
Heinesens er náttúran óumbreyt-
anlegt og miskunnarlaust afl sem
hrekur manninn til og frá í blíðu
og stríðu. Fæðing og dauði blikna
í samanburði við þetta ógnarafl.
En í síðari ljóðum hans hafa orð-
ið sættir milli náttúrunnar og
mannsins, „hugsunin um útskúf-
unina hefur misst skelfingu sína
og stjörnurnar lýsa heiminum af
tryggð.“ Skáldið finnur til tengsla
sinna við hið gróandi líf, við
hlýju sólarinnar og hlýjunnar
manna á meðal — eins og í hinu
sérlega sefjandi kvæði um dauð-
ann „Vetrardraumur". þar sem
þetta stef kemur fyrir aftur og
aftur: „Altid sejred den, der svor
til dþden“. („Ætíð sigrar sá, sem
er trúr til dauðans.") Kvæðið
hefst með vísunni:
Er det nat med afgrundslys bag
vilde skyer?
Eller er det allerede morgen?
Her hos os er alt sá stort og
stille.
Thi det er som var vi begge döde,
stivnet i et ismarks-pust frá nord,
klædt í kuldevævet hvid krystal-
dragt.
(Er nótt með stjörnuskini bak
við skýjasveim? / Eða er þegar
Poul P. M. Pedersen
kominn morgun? / Hér hjá okk-
ur er allt svo stórt og kyrrt /
Því það er sem við báðir værum
dauðir, / stirðnaðir í ísstormi
norðursins / klæddir kuldaofnum
fötum ískrystalla.)
Síðar í kvæðinu er spurt, hvort
hér sé ekki eftirsóknarvert og
gott að vera — án óska eða þrár,
aðeins að sofa. Svo kemur svarið:
Men der er jo det, at vi er döde.
Du kan ekki rödme, ikke le,
bare ligge hvid og kold,
bare sove i al evighed.
Dog her er jo trygt og godt at
sove.
Altid sejred den, der svor til
döden.
Rim har sat sig i dit hár som
trætte stjerner.
Snehvid er af död din klare
pande,
hvid din barm som fjerne vinter-
bjerge.
Dine unge sunkne arme — sádan
hviler
vinterskumringen bag fjerne
bjerges rande.
Dine lukkede öjne — sádan
slumrer
aftensneen pá de frosne vande.
Vi har fáet ro til evig hvile.
Vi har sejret, thi vi svor til
döden.
(En það er nú það, að við er-
um dauðir. / Þú getur ekki roðn-
að, ekki hlegið, / aðeins legið
hvítur og kaldur, / aðeins sofið
um alla eilífð /.................
Þó er jú hér öruggt og gott að
sofa. / Ætíð sigrar sá, sem er
trúr til dauðans. / Hrím hefur
sezt í hár þitt sem þreyttar
stjörnur. / Þitt bjarta enni er ná-
hvítt, / barmur þinn hvítur sem
snæviþakin fjöll í fjarska. /
Þínir ungu handleggir, sem hvíla
í skauti þínu — þannig hvílir /
vetrarrökkrið bak við brúnir fjar
lægra fjalla. / Þín luktu augu —
þannig blundar kvöidsnjórinn á
ísilögðum vötnunum. / Við höf-
um öðlazt kyrrð til eilífrar hvílu.
/ Við höfum sigrað, því við vor-
um trúir til dauðans.)
Kvæðið snýst svo upp í kröft-
ug mótmæli, ákafa viðurkenn-
ingu á lífinu:
Nei! Fyg ind, du vilde storm fra
verden!
Sval os rædsel i dit væld af liv!
Vágne vil vi vandre pá den
mörke
kolde jord og under strenge
stjerner!
(Nei! Blást þú inn, ólmi ver-
aldarstormur! / Eyddu ótta okk-
ar í lífslind þinni! / Vakandi vilj-
um við reika um hina myrku /
köldu jörð og undir harðneskju-
legum stjörnum!)
líinar köldu stjörnur himin-
geimsins taka á sig hlýlegri blæ
í hinum síðari ljóðum Heinesens:
Stjerner, mine venner i de dybe
grunde!
Stolte og sejrrige stjerner höjt i
stormen!
Jeg mærker jeres varine — en
sitren gennem sindet
hver gang jeg ydmygt fatter om
min skærv af evighed.
(Stjörnur, vinir mínir í geim-
djúpinu! / Stoltu og sigursælu
stjörnur hátt í veðrahjúpi / Ég
finn hlýju ykkar — hugur minn
hrærist / hvert sinn sem ég í
auðmýkt skynja hlut minn í
eilífðinni.)
Veraldareldinum eru gefnir
móðurlegir eiginleikar „bag nat
og dag og död“ („á bak við nótt-
ina, daginn og dauðann"). í hin-
um köldu, myrku hlutum „bor
funker af dens glöd“ („eru neist-
ar af glóð hans“. Næstsíðasta
ljóðabók Heinesens heitir „Hin
dimma sól“ og kom hún út árið
1936. Hér nálgast hann nútíma
ljóðagerð, sem verður enn ljósara
í siðustu ljóðabók hans til þessa:
„Lofsongvar og harmljóð“, sem
kom út árið 1961.
Sátt hans við lífið er fullkomn-
uð:
Jeg takker dig,
höstgrá hav,
for dit store suk.
Og dig,
verden,
for venskab.
(Ég þakka þér / haustgráa haf
/ fyrir þitt mikla andvarp / ... .
.... Og þér, / veröld, / fyrir
vináttu.)
Skáldið finnur til skyldleika
síns við manninn, sem í siðustu
viku málaði hina litlu uxamynd
á hellisveggiinn í Altamira, við
hann, sem í fyrradag tók þátt í
því að_slípa makkann á sfinxinu
mikla í Gizeh, við hann, sem í
gær sat uppi í trénu og horfði á
Jesús, við hann, sem fyrir stundu
sigldi fyrir brim og boða Boja-
dor-höfða og með þér, sem á
þessu andartaki:
i skabende henrykkelse
forbéreder din förste rumfart!
Og som máske allerede i aften
er et henvejret sagn —
et bundlöst sus i vissent græs —
et smuldrende smil i mörket.
(í skapandi hrifningu / undir-
býrð þína fyrstu geimferð! ....
..... Og sem ef til vill þegar í
kvöld / er liðin saga — / þytur
í visnuðu grasi / hverfandi bros í
myrkrinu.)
í þessari ljóðabók er hið stór-
brotna kvæði um lát Einars Bene
diktssonar, sem minnzt var á hér
að framan, og í henni eru einnig
eftirmælin um hina miklu fær-
eysku listakonu, sem batt enda
á sitt eigið líf:
Altid vil vi i brændingen se
dit stærke fortabte ansigt.
Altid vil vi i mörket höre
dit stridige hjerte banke.
Altid skal Syvstjernens rolige
funklen
fortælle os om den fred du fandt.
(Ætíð munum við í briminu sjá
/ þitt svipmikla, glataða andlit. /
........... Ætið munum við í
myrkrinu heyra / þitt stríðandi
hjarta slá. / ...... Ætíð mun
hið kyrrláta blik Sjöstjörnunnar
/ segja okkur frá þeim friði er
þú fannst.)
Annað af ljóðum bók'arinnar er
helgað hinum látna bernskuvini,
skáldinu Jörgen-Frantz Jacob-
sen:
Gamle himles unge lys!
Gamle træers nye löv!
Evighed i bestandigt opbrud!
Lytter du til min sang
fra din seng i mörket?
Hörer du horn og hanegal
fra en mozartsk symfoni?
(Unga ljós hins aldna himins!
Brumknappur gamalla trjáa! /
Eilífð sem stöðugt heldur áfram í
framrás sinni! ....... Hlustar
þú á söng minn / frá hvílu þinni
í myrkrinu? / Heyrir þú horna-
blástur og hanagal / frá einni af
symfóníum Mozarts?)
William Heinesen gerir banda-
lag við tíma og rúm í ljóðum sín-
um, við hið löngu horfna og nú-
tímann, við hið eilífa og við haf-
ið og stjörnurnar, lýsir sig bund-
inn manninum og hinni miklu
William Heinesen
endurlausn. En þrátt fyrir að
ljóðagerð hans teljist til hinnar
mestu í veröldinni er það samt
sem afburða rithöfundur, sem
hann hefur öðlazt alþjóðlega við-
urkenningu.
Fyrsta skáldsaga Williams
Heinesens heitir „Stormur aftur-
eldingarinnar“ og var gefin út
árið 1934. Margar persónur koma
fyrir í sögunni, en aðalefni henn-
ar eru átök hins gamla og hins
nýja í hinu litlu þjóðfélagi At-
lantshafsins. I henni eru snilldar-
legir kaflar eins og hótelbruninn
og samtalið á eftir um nóttina
milli farandsalans Vitusar og
hins heimspekilega „lögfræð-
ings“, en sá siðarnefndi gerir
þetta tveggja manna tal að ein-
tali og því er haldið fram, að
ýmsir persónudrættir söguhetj-
unnar dragi dátn af hinu þekkta
færeyska ljóðskáldi J. H. O.
Djurhuus.
Skáldið hefur náð fastari tök-
um á skáldsagnagerðinni í bók-
inni, sem kom næst á eftir, „Nóá-
tún“, en hún kom út árið 1938.
Þetta er heilsteypt verk, en með
sterkum persónulýsingum á ein-
stökum meðlimum hópsins, sem
í baráttu við höfuðskepnurnar, í
örbirgð og ódrengskap, umbreyta
hinum eyðilega Dauðsmannsdal í
gróðurstað mannlegs lífs. „Grýt-
an svarta“, sem kom út árið 1949
fjallar um ákveðin styrjaldar-
fyrirbrigði í samfélagi Færey-
inga. Skáldsagan er bitur ádeiia
á hina spilltu einstaklinga, sem
í skjóli ákveðinna verðlags-
ástæðna féflétta og notfæra sér
meðbræður sína, er í senn mjög
sorgleg og mjög skemmtileg bók.
Þótt grýtan sé um margt bund-
inn staðháttum og skáldið hafi
verið ásakað af nokkrum sam-
borgurum sínum fyrir að hafa
notað „lifandi fyrirmyndir“ hef-
ur skáldsagan mikið almennt
gildi, bæði vegna ádeilu sinnar
og samúðar og vegna hinna sjálf-
stæðu hæfileika skáldsins. Þetta
er mjög mikilvæg bók.
Eitt af helztu verkum hins
merka skáldskapar Heinesens er
einnig „Glötuðu hljómlistarmenn
irnir“, sem kom út árið eftir
skáldsöguna um grýtuna, eða ác-
ið 1950. Sagan hefst upp úr alda-
mótunum og lýkur árið 1914,
sama árið og heimsstyrjöldin
fyrri hófst. Þetta er lúmsk og
glettnisleg skáldsaga um þrjá
músikalska bræður, syni grafar-
ans og orgelsmiðsins. Þeir elska
listina og dýrka hana með hæfi-
leikum sínum? Þeir bera skarð-
ann hlut frá borði í lífsbarátt-
unni og það fer illa fyrir þeim.
En „Glötuðu hljómlistarmenn-
irnir“ er þó alls engin sorgar-
saga. Hin mikla kímnigáfa skálds
ins og hinn ríki hæfileiki hans
til að skapa frumlegar persónur
valda þvi þvert á móti, að hug-
hrifin verða ekki dapurleg. Slíka
kynlega kvisti átti hið litla sam-
félag í Þórshöfn enn á bernsku-
árum höfundarins fyrir rúmri
hálfri öld.
Skáldið virðist þá líta allt öðr-
um og ástúðlegri augum á bæ
bernsku sinnar en hann leit hinn
svarta suðupott síðari heims-
styrjaldarinnar. Svo sannarlega
voru einnig til vafasamar sálir í
upphafi aldarinnar, en ávirðing-
ar þeirra voru fjörlegri og skáld-
legri tegundar en braskaranna í
„Grýtan svarta“.
„Sjöstjörnumóðir", sem kom út
arið 1952, er auk þess að vera
skáldsaga stórbrotinn og Ijóð-
rænn lofsöngur til hins nýborna
og gróandi lífs, til þeirra afla í
heiminum, sem endurnýja og
varðveita lífsneistann, en tákn
þessa er „Sjöstjörnumóðir".
Fimm árum síðar fylgdi á eftir
smásagnasafnið „Töfraljósið“ og
aftur árið 1961 sagnabindið
„Djöfulæði Gamaliels“. Hið auð-
uga og sérstæða hugmyndaflug
Heinesens nýtur sín einnig vel í
smásögunni og hæfileiki hans til
að skapa ógleymanlega og frum-
lega persónuleika, hvort sem þar
er um að ræða þrælmenni eða þá,
sem hafa að meira eða minna
leyti orðið fyrir barðinu á örlög-
unum.
Nýjasta verk Heinesens er,
eins og áður hefur verið minnzt
á, hin mikla skáldsaga „Hin góða
von“, sem gefin var út haustið
1964. Hann hefur unnið að bók-
inni í um það bil 30 ár, lagt hana
á hilluna, umskrifað hana og lagt
hana frá sér aftur vegna annarra
verka sinna — og loksins skrifaði
hann hana í síðasta skipti. Hann
hefur skýrt frá því, að hann hafi
langað til að skrifa gott skáld-
verk, sem jafnframt væri alþýðu-
saga á breiðum grundvelli. Þetta
hefur tekizt. Þegar sagan kom
fram á sjónarsviðið var hún þeg-
ar talin þess verð að hljóta
Nóbelsverðlaunin.
Sagan gerist um það bil árið
1670, sem var hið versta af árum
Framlh. á bls. 17