Morgunblaðið - 04.01.1966, Blaðsíða 17

ÞriðjMdagur 4. janúar 1966
MORCUNBLAÐIÐ
17
Viö erum á réttri leið
(Jtvarpsávarp Bjarna Be nediktssonar, forsætis-
ráðherra á gamlárskvöld
! ALKUNNUG er sú líking,
sem höfð var um einn stjórn-
málamann okkar daga, að á efri
árum hans hefði hnötturinn
Ihverfst í hendi hans með sama
hætti og hann í æsku handlék
geitarost. Ég hygg, að fáir stjórn-
málamenn mundu sjálfir lýsa
völdum sínum með slíkri sam-
líkingu, þótt skáldleg sé. Hitt
faefi ég séð haft eftir ýmsum
þeirra, sem atkvæðamestir voru,
að þeir hafi litlu eða engu ráðið
um meginrás atburðanna. Gæfu-
muninn hafi gert, hvort þeir
brugðust rétt við því, sem þeir
réðu ekki við.
Dæmi þessa er það, þegar sam-
band íslands við konung sinn og
dönsku stjórnina, sem fór með
utanríkismál landsins rofnaði
með hernámi Danmerkur. íslend-
ingar réðu engu um þá atburði,
en við þeim varð að bregðast
með einum eða öðrum hætti.
Trauðla verður um það deilt,
að hinn rétti kostur var valinn.
Þótt óviðbúnir væru, tóku ís-
lendingar í sínar hendur hið
æðsta vald yfir málefnum þjóð-
arinnar. Það vald hafði þá verið
utanlands í nær sjö aldir allt frá
árinu 1262. Endurreisn lýðveld-
isins hinn 17. júní 1944 var ein-
ungis formleg staðfesting þess
ástands, sem skapaðist í apríl
1040. Ekki er óeðlilegt, að menn
faugleiði nú í árslokin stöðu lands
og þjóðar eftir þau tuttugu og
fimm ár, sem síðan eru liðin.
Landið nýtur virðingar
og trausts
! Óhjákvæmilegt er, að við, sem
verið höfum í miðri ösinni öll
iþessi ár, verðum taldir vilhallir
í dómum okkar. En við erum
ekki einir til frásagna. Svo vill
til, að einmitt þessa dagana hafa
tveir menn látið til sín heyra um
það, sem á þessu tímabili hefur
gerzt. Annar þeirra hefur flestum
fremur betri aðstöðu til að líta
hlutlaust á og hinn sennilega
flestum minni tilhneigingu til að
lofa núverandi valdhafa.
Sá íslenzkur sendiherra, sem
vegna stöðu sinnar hefur sjálfur
búið í fleiri höfuðborgum en nokk
ur annar og engan þátt hefur
tekið í íslenzkum stjórnmiála-
deilum, sagði í ræðu, sem hann
faélt hinn 3. desember s.l.
„Á alþjóðavettvangi nýtur Is-
land í dag virðingar og trausts,
þrátt fyrir fámenni okkar. Þetta
byggist ekki nema að litlu leyti
á sögu okkar eða menningu,
fornri eða nýrri, eins og við þó
Ikynnum að ætlá — því að um
Bögu ökkar og menningú vita
svo fáir í heiminum — heldur á
það að miklu léyti rót sína að
irekja til framkomu íslands eft-
ir að það kom fram á sjónar-
•viðið á vettvangi alþjóðamála,
•— því að utanríkismálum íslands
faefur verið skynsamlega stjórn-
»ð, og við höfum átt í utanríkis-
þjónustunni ýmsa mikilhæfa
sendimehn, ekki sízt Thor
Thors.“
Uni ástandið inn á við sagði
einn þeirra, sem harðast hefur
gagnrýnt íslenzkt þjóðskipulag
og er í hópi eindregnustu andstæð
inga núverandi ríkisstjórnar,
Ihinn lö. desember orðrétt á
þessa leið:
„Við þurfum sannarlega ekki
að blygðast okkar í samanburði
við áðra fyrir þá éfnafaágsþróún,
•em, hér hefur orðið á undan-
tförnum áratugum. Og efnahags-
lega séð efum við betur færir til
þess en nokkru sihhi fyrr áð
tóðast í ný verkefni.“
Ef dómur hins víðförla híut-
lausa embættismanns og! hafð-
skeytta stjórnarandstæðings eru
réttir, þá mega allir þeir, sem
lagt hafa hönd að verki, vissu-
lega vel við una. Þar er og eng-
um einum, hvorki flokki né
manni, að þakka. Á þessu aldar-
fjórðungsbili hafa allir fjórir
faöfuðflokkar farið einhvern tíma
með völd í landinu, að vísu mis-
jafnlega lengi og í ólíkum sam-
steypum, og um skeið var ó-
flokksbundin utanþingsstjórn.
Flokkarnir fjórir faafa aldrei unn
ið saman í stjórn allir samtímis,
en þó er enginn þeirra, sem ekki
hefur einhvern tíma verið í
stjórn með einhverjum hinna.
SMks eru fá dæmi í öðrum lönd
um, enda hefur sænskur fræði-
maður, Nils Andrén, sem skrifað
hefur bók um stjórn og stjórn-
mál á Norðurlöndum, dregið af
þessu þá ályktun, að flokka-
ágreiningur í íslenzkum stjórn-
málum sé ekki úr hófi alvarleg-
ur. Sú skoðun er fróðleg fyrir
þá, sem fárast yfir, að flokka-
barátta sé að komazt hér öllu
úr skorðum.
Verðbólgan ólæknuð
meinsemd
Sízt vil ég þó gera of mikið úr
okkar góða samkomulagi né
skjóta mér á bak við aðra og
láta svo sem hér mætti ekki ótal
margt betur fara. Er þess þá
skemmst að minnast, að verð-
bólgan, sem hófst skjótlega eftir
að atvinnuleysi var útrýmt með
setuliðsvinnUnni á stríðsárunum,
er enn ólæknuð meinsemd. Og
væri þó synd að segja, að ekki
hafi verið uppi hafðir tilburðir
til lækninga af öllum þeim, sem
faér hafa farið með völd allt frá
árinu 1041. Einstaka góðviljaðir
menn telja nú horfa svo illa í
þeirri viðureign, að þeir æskja
samstjórnar allra flokka, ef það
mætti ráða niðurlögum mein-
vættarins. Segja má, að slík
stjórnarmyndun sýndi alvarlegan
ásetning um að láta til skarar
skríða. En hætt er við að hér sé
auðveldara um að tala en í .að
komast, því að hingað til hefur
aldrei tekizt að mynda hér sam-
stjórn allra flokka. Og þriggja
flokka stjórnir hafa einmitt
sundrazt vegna ósamkomulags
um hver ráð væru tiltækileg
gegn verðbólgunni, jafnskjótt og
verulega reyndi á.
Því fer þó fjarri, að með þessu
sé sagt, að samstjórn allra flokka
geti aldrei átt við. Úr því skera
aðstæður og atvik hverju sinni.
En um svo óvenjuleg úrræði fæst
naumíist samkomulag, nema neyð
arástand blasi við og líklegt sé,
að því verði létt af með ráð-
stöfunum, sem menn telji að
faafi tilætluð áfarif í fyrirsjáan-
legri framtíð.
Um verðbólgu er það hins
vegar svo, að hún er mein, sem
ómögulegt er að lækna fyrir fullt
og allt á þann veg, að tryggt sé,
að hún blossi ekki upp aftur,
enda orsakirnar ólíkar í eðli.
Aldrei verður um of brýnt fyrir
mönnum, að ekki er til nein
endanleg lausn efnahagsmála.
Þó að vandi þeirra sé leystur í
dag, kann hinn sami, svipaður
eða enn annar að rísa upp aftur
á morgun. Eftir stormahlé get-
ur hvesst illilega aftur áður en
varir.
Ég get og ekki varizt því, að
mér, kemur stundum í hug Mynda
saga, sem ég sá og lás í barna-
blaðinu Uriga íslandi í bernsku
minni. Farandpiltur kom til konu
og,, bauð henni, til kaups rottu-
gildru. Konan svaraði: „Hér eru
engar rotturK Pilturinn svaraði:
aði poka og hleypti rottunum inn
á gólf í eldhúsi húsfreyju. Hún
sveipaði um sig pilsinu, hoppaði
upp á stól og keypti gildruna um
svifalaust. Óneitanlega yrði það
helzt til hægur og til langframa
hættulegur leikur, ef stjórnmála-
flokkur gæti með því að efna til
vandræða, knúið sig inn í ríkis-
stjórn.
Stjórnmálaflokkarnir hafa efna
hagsmálin ekki heldur svo á
valdi sínu, eins og þeir ýmist
sjálfir hæla sér af eða ásaka and
stæðinga sína fyrir. Bezt fex á
því, að þeir sirini þeim verkefn-
um, sem þeim er ætlað, en láti
öðrum almannasamtökum eftir
að fást við þau, sem þessi samtök
eru stofnuð til að sinna.
Alþekkt er, að lagaboð stoða
lítt, nema þau styðjist við rétt-
arvitund eða a.m.k. hlutleysi al-
mennings. Úr því að svo er um
þau efni, sem menn láta sér í
léttu rúmi liggja, þá er ekki við
því að búast, að auðvelt sé að
halda uppi lagaboðum um vinnu
og kaup almennings, nema þau
njóti skilnings hans eða a.m.k.
hlutleysis.
Lífskjör og
„lífsþægindagræðgi“
Engan má undra, þótt efna-
hagsmálin liggi ekki tafarlaust
opin fyrir öllum. Suma skortir
þá þolinmæði, sem þarf, og víst
er það rétt, að þjóðfélagið hefur
ýmsum öðrum skyldum að gegna
en sinna einungis efnahag borg-
aranna. Þess vegna er skiljan-
legt að þeir, sem annað er ofar
í fauga, fordæmi „lífsþæginda-
græðgina", sem þeir kalla svo.
Frá fornu fari hafa fáir getið
sér meiri virðingu en þeir, sem
afneitað hafa heimsins gæðum,
lífsþægindum, ef menn vilja taka
svo til orða. En þeir, sem eru af
þessum heimi og í honum lifa,
verða að viðurkenna þá stað-
reynd, að þeir eru sárafáir, sem
svona líta á. Hvort sem siðbótar-
mönnum þykir Ijúft eða leitt,
eru aukin lífsþægindi, bætt lífs-
kjör, á meðal þess, sem fjöldan-
um þýkir eftirsóknarverðast.
Allra sízt ættum við, sem í
okkar þjóðféiagi, þar sem stétta-
og aúðlegðarmunur er þó minni
heldur og fengið að læra utan
lands og innan það, sem okkur
lysti, að hneykslast á „lífsþæg-
indagræðgi“ annarra, á meðan
mikill fjöldi landa okkar verður
að vinna myrkranna á milli til
þess að hafa í sig og á, og nýtur
naumast nema á stórhátíðum svo
sjálfsagðra lífsþæginda sem að
fá að vera með fjölskyldu sinni,
konu og börnum.
Sagt er, að % hlutar mann-
kynsins búi enn við skort nauð-
synlegra fæðuefna. Það er stolt
okkar, að nú skuli úr sögunni
hiri sára neyð, sem þjáði þúsund
ir og aftur þúsundir íslendinga
fyrir 25 — 30 árum. Við meg-
um ekki undrast, þó að margt
hafi farið úrskeiðis á meðan á
þeirri gerbreytingu stóð og þótt
enn sé ekki hvarvetna fyrir hendi
sá þroski né skilningur á lög-
málum efnahagslífsins, sem
fremstu hagfræðingar heimsins
hafa einmitt verið að afla sér á
því árabili, sem við höfum ver-
ið að brjótast út úr alls-leysinu.
En óþolinmæði yfir þessu má
ekki verða til þess, að menn
ruglist svo í ríminu, að þeir
gleymi, að leitin að ldfsfaamingju
er öllum venjulegum mönnum
ásköpuð. Bætt lífskjör, lífsþæg-
indin ein, tryggja engum manni
lífshamingju, en það er hámark
hræsninnar, þegar þeir, sem sjálf
ir slá ekki hendi á móti þægind
um lífsins, láta eins og aðrir
væru betur komnir án þeirra.
Spurningin er ekki um það, hvort
„lífsþægindi" séu málefni, sem
ber að sinna, heldur hvernig þau
verði tryggð sem allra flestum.
Þekking í stað þráhyggju
Þetta er svo sjálfsagt, að ekki
ætti að þurfa um það að ræða.
Umtalið eitt er til þess lagað að
vekja tortryggni. En tortryggni
er það, sem umfram allt verður
að eyða á milli stétta, hagsmuna-
hópa, almannasamtáka og hand-
hafa ríkisvaldsins. Þekkingin
verður að koma í stað þráhyggj
unnar. Hver.og einn þessara trún
aðarmanna almennings verður að
skilja, hversu langt geta hans
nær, og hvenær þær athafnir,
sém hann gerir af góðum vilja,
hafa þveröfug áhrif. Stundum
vérður að tefla á tvær hættur
og þegar úr vöndu; er að ráða að
velja þann kost, sem minnstir
annmarkar fylgja, þótt engan
veginn sé galla-laus. Vegna þess
að getu manna og áhrifum eru
takmörk sett, þá mega þeir, sem
trúnaðarstörf hafa tekið að sér,
einmitt þess vegna, enn þá síður
láta verða hlé á þeirri viðleitni
að vinna til traustsins. Árvekni
þeirra, dugur og frumkvæði í
starfi má aldrei bregðast.
En verkalýðsforinginn hlýtur
að spyrja sjálfan sig:
Hvenær hættir kauphækkun
að vera kjarabót og snýst til
tjóns fyrir þann, sem hana hlýt-
ur?
Á sama veg hljóta þeir, sen\
með ríkisstjórn fara að spyrja:
Hvenær hefur valdboð þver-
öfug áhrif við það, sem því er
ætlað?
Um þetta gefur almenn hag-
fræðiþekking nútímans og feng-
in reynsla okkar sjálfra töluverð-
ar leiðbeiningar. Öllum er hollt
að áthuga hvort tveggja, hverj-
ar kauphækkanir hafa reynzt
haldbeztar og hversu valdboð
hafa lengi megnað að stöðva verð
bólguvöxt á íslandi.
Sá tími kemur og því fyrr því
betra, að allir aðilar skilja, að
einungis með gagnkvæmu trausti
og heilhugar samstarfi, sem
stutt er staðreyndum og öruggri
þekkingu, næst sá árangur í
þessum efnum, sú lífsþæginda-
trygging, sem allir góðviljaðir
menn stefna að.
En auðvitað dugar ekki að láta
hendur fallast, þó að á hinu full-
komna sé ekkþ.völ.
Nýjar ráðstafanir
í efnahagsmálum
Vegna þeirra ofþenslumerkja,
sem nú eru sýnileg í efnahags-
kerfinu, og m.a. hafa lýst sér í
of hröðum vexti útlána síðari
hluta árs, hefur Seðlabankinn tal
ið sig verða að auka lánsfjárbind
ingu og hækka vexti. Að sjálf-
sögðu hefði verið æskilegra að
komast hjá þessu, en að athuguðu
máli taldi ríkisstjórnin ákvarð-
anirnar ráðlegar.
Við afgreiðslu fjárlaga nú fyr-
ir áramótin var reynt að tryggja,
að þau yrðu raunverulega
greiðsluhallalaus. Þá mun fram-
kvæmdaáætlun, sem nú er í und
irbúningi, við það miðuð, að ekki
leiði til óhollrar þenslu.
Eins og áður hefur verið sagt
mun ríkisstjórnin .í sama skyni
beita sér fyrir samþykkt laga-
frumvarps um verðfestingu spari
fjár strax og þing kemur saman
á ný. Þá mun hún einnig, til
þess að vinna á móti verðhækk-
unum, auka enn frjálsan vöru-
innflutning og í framhaldi af
samningunum við verkalýðsfél-
ögin á s.l. sumri jafnframt beita
sér fyrir lækkun tolla á tiltoún-
um húsum og húshlutum. Fleiri
tollalækkanir og aðrar ráðstaf-
anir svipaðs eðlis eru til athug-
unar.
Nú sem fyrr er við ýmsa örðug
leika að etja og þó er það rétt,
að þegar á allt er litið, hefur
hagur okkur aldrei verið betri
en nú. Hagsæld almennings er
engin sjónhverfing, heldur hafa
lífskjör hraðbatnað vegna auk-
innar framleiðslu og auðlegðar
þjóðarinnar. Það eru þess vegna
engar ýkjur, að við erum nú
færari til þess en nokkru sinni
fyrr að ráðast í ný verkefni. Við
skulum og minnast þess, að þótt
góður efnahagur sé undirstaðan,
þá er hann ekki einhlítur til vel-
farnaðar.
Nafn okkar er nú betur þekkf
í heiminum og meira virt en áð-
ur, ekki fyrir ágæti forfeðra
okkar, heldur fyrir það, sem ís-
lendingar á þessari öld hafa lagt
af mörkum. Einn helzti rithöf-
undur þjóðarinnar sagði ekki
alls fyrir löngu „ . . . tungan er
í sjálfu sér ekki nema ílát eða
tæki og verður í menningarlegu
tilliti merkileg af þeim hlutum
einúm, sem hún heldur“. Þetfa
er spaklega mælt, því að óttinn
um mál okkar og tilveru, serm
sumum verður tíðrætt um, virð-
ist vera nátengdur óttanum við
að hafa ekkert, sem nútíminn
tekur mark á, til málanna áð
leggja. En fyrir þjóðina í heild
er þessi ótti ástæðulaus. Við höí
Framhald á bls. 22
en annars staðar faöfum notið
þeirrar gæfu, ekki einungis að
„Svo skal ekki léngi vefa**, opn hafa ætíð nóg að bíta og brenna,
Dr. Bjarni Bene diktsson.