Morgunblaðið - 23.10.1966, Blaðsíða 20

20
MOkCUNBLAÐÍÐ
Sumrudagur 23. okt. 1966
— Ræða Bjarna B.
Framhald af bls. 17.
farsæld borgaranna. Ef stjórnar-
stefna þarf að leiða til þess, að
vísvitandi sé stefnt að því að
svipta stóran hóp borgaranna
eðiilegu lífsframfæri, ef til vill
ekki öllum tekjum, heldur mögu-
leikum til þess að neyta starfs-
krafta sinni sjálfum sér og þjóð-
Jélaginu til heilla, þá er það
úrræði, sem ég vil ekki fallast á.
Ég tel meira unnið við það, að
allir fáið að njóta starfskrafta
sinna, það hljóti til lengdar að
verða þeim og þjóðarheildinni til
meiri heilla heldur en til þess
ráðs að grípa í því skyni að halda
föstu verðlagi, að svipta fjölda
manns því, sem hans frumstæð-
asta þrá beinist að: Að fá að
vinna fyrir sér og sínum.
Við höfum ekki viljað á þetta
úrræði fallast. Við höfum heldur
ekki viljað eða talið hyggilegt
að beita lögþvingun, ekki vegna
þess að við teljum, að hún geti
aldrei komið til greina, heldur
vegna þess, að hún muni ekki ná
tilætluðum árangri. Hún muni,
eins og sakir standa hér, frekar
auka vandann heldur en að draga
úr honum. Þess vegna verði í
lengstu lög að reyna að ná frjálsu
•amkomulagi, enda má segja að
sú viðleitni hafi borið meiri
árangur nú siðustu tvö árin held
ur en lengstum áður.
Áhrif örra fram-
kvæmda
Þrátt fyrir alla viðleitni, þá er
það óumdeilanlegt, að hér hefur
verið óstöðugt og hækkandi verð
lag. Hvernig stendur þá á því?
Ein skýring er sú, að því er
haldið fram, að ef mjög örar
framfarir, framkvæmdir, lífs-
kjarabætur, hvernig sem við vilj
um orða það eigi sér stað, ef
menn vilja byggja upp á skömm-
um tíma það, sem vanrækt hafði
verið að gera öldum saman áður,
þá sé mjög örðugt og hafi raunar
öllum reynzt ógerlegt, að gera
það án nokkurar verðbólgu. Okk
ur er ekki til hugarléttis, þó að
við vitum, að víða er miklu meiri
verðbólga heldur en á íslandi.
Til þess þurfum við ekki að fara
til Afríku eða Asíu. Við getum
farið í gömul menningarlönd,
eins og í Suður-Ameríku, sem
að sumu leyti hafa orðið aftur úr,
og eru nú að gera það, sem ná-
grannar þeirra í Norður-Ameríku
gerðu fyrir 100 árum. í mörgum
þessara landa er miklu meiri og
örari verðbólga heldur en á ís-
landi. Stjórnarvöldum, jafnvel
einræðisherrum, sem stjórna með
hervaldi hefur reynzt ógerlegt að
ráða við hana. Ég las grein eftir
frægan bandarískan sagnfræðing,
einn helzta ráðgjafa Kennedys
heitins forseta, þar sem hann
•agði, eitthvað á þá leið að verð
bólga væri óumflýjanleg á slíku
umbyltingaskeiði eins og í þess-
sm löndum er, enda hefði verð-
bólga einnig átt sér stað á 19. öld-
fcnni 1 Bandaríkjunum meðan þau
voru á svipuðu stigi. Látum þess-
»r skýringar vera, þó að vel geti
▼erið, að þær eigi að einhverju
leyti einnig við okkur. Okkar
kynslóð og sú næsta á undan
befur orðið að byggja upp land-
fð. sem tekið var við örsnauðu,
eftir að íslendingar höfðu lifað
i því í rúmar 30 kynslóðir, rösk-
lega þúsund ár. Eðlilegt er, að
•likir umbyltingartimar, ásamt
•tórkostlegum fólksflutningum
innanlands, séu ekki sérstaklega
lagaðir til þess, að tryggja ör-
yggi pappírspeninga. Slikt þarf
f raun og veru engan að undra.
Þetta eru almennar ástæður, sem
ekki eiga sérstaklega við okkur
frekar en aðrar. Okkur hefur tek
izt m.a. með þeim ráðum, sem
ég taldi upp áðan, að ráða við
verðbólguna mun betur, heldur
en mörgum öðrum þjóðfélögum,
•em hafa fengizt við svipaða
uppbyggingu og við. Þetta
ckulum við játa um leið og við
éát.tim na serum okkur erein fvr-
ir i hverju okkur hefur mistek-
izt.
Smæð þjóðfélags-
ins
En er það þá svo, að hér séu
að sumu leyti sérstakar aðstæð-
ur, sem geti skýrt, að það sé erf-
iðara fyrir okkur að halda jafn-
vægi og festu í fjármálum, held-
ur en fyrir aðra?
Við skulum þá fyrst gera okk-
ur grein fyrir því, að þjóðfélag
okkar er með þeim allra minnstu
í heiminum. Auðsætt er og hefur
oft verið sagt áður, að erfitt er
að halda jafnvægi á lítilli báts-
kænu, erfiðara að halda henni 1
jafnvægi, heldur en að halda
stóru hafskipi í jafnvægi. Hing-
að kom í sumar sunnan úr ísrael
bankastjóri, sem ég hafði hitt
þar, formaður í íslenzk-ísraelska
félaginu. Hann sagði að erfitt
væri í jafn litlu þjóðfélagi, eins
og hjá þeim, að halda fullu jafn-
vægi. Á örfáum mánuðum nú 1
ár, fengu ísraelsmenn u. þ. b. 30
þúsund atvinnuleysingja, vegna
þess að dregið var úr bygging-
arframkvæmdum. Það mundi
svara til þess, að hér væru milli
2—3000 atvinnulausir. Ef ísrael,
sem er 10—15 sinnum mannfleiri
en við, er svo lítið, að það á erf-
itt með að halda jafnvægi, þá
á það ekki síður við um okkur.
Við vitum það einnig, að
vegna smæðarinnar, þá hlýtur
ætíð að hlaðast á hvern íslenzk-
an mann margfaldur kostnaður
til vissra þarfa miðað við það,
sem aðrir verða að bera. Ef við
lítum á tölurnar einar, þá er það
auðvitað ljóst, að hver íslend-
ingur verður vegna æðstu stjórn
ar landsins, vegna utanríkisþjón-
ustu, vegna margháttaðra mann
virkja og þarfa, að greiða miklu
hærri upphæð heldur en maður,
sem býr í þéttbýlu stórlandi.
Engu að síður, þá höfum við af
eigin raun fundið það, að það
borgar sig miklu betur fyrir ís-
lendinga, að greiða mikið fé til
þess að hafa æðstu stjórn inni í
landinu, og sína eigin utanríkis-
stjórn, heldur en að borga ekk-
ert fyrir æðstu stjórn landsins
sitjandi úti í Kaupmannahöfn og
utanríkisþjónustu í höndum er-
lends ríkis. Ein, að vísu einung-
is ein, en ein af ástæðunum fyrir
kyrrstöðu á íslandi í 1000 ár var
sú, að menn lögðu ekki fé í
kostnað við eigin æðstu stjórn,
heldur lutu annarra forsjá. En í
beinum útgjöldum og á fyrsta
stigi, þá kostar það mikið fé að
halda uppi sjálfstæðu ríki fyrir
jafn fámenna þjóð eins og ís-
lendinga. Menn verða um það að
velja, hvort þeir vilja taka á sig
þessar byrðir eða kasta þeim af
sér, hætta að vera sjálfstæðir og
taka afleiðingunum af því. Eng-
inn íslendingur mundi velja síð-
ari kostinn.
Einhæfir atvinnu-
vegir
Ekki er nóg með, að á okkur
komi margfaldur beinn kostnað-
ur með þessum hætti miðað við
aðra, heldur bætist þar ofan á,
hversu atvinnuvegir okkar eru
fáir og einhæfir. Við vitum, að
við lifum hér fyrst og fremst á
sjávarútvegi, á landbúnaði og
smáiðnaði. Þetta eru okkar undir
stöðuatvinnuvegir. Aðrar stærri
og öflugri þjóðir hafa fjölbreytt-
ari fiskveiðar. Þær hafa miklu
fjölbreyttari landbúnað. Þær hafa
óendanlega fleiri og öflugri iðn-
greinar heldur en við. Þess vegna
varðar þær ekki ýkja miklu þó
að einn þessara atvinnuvega
bregðist. Þó að illa gangi akur-
yrkja í einhverjum hluta Noregs,
svo að við tökum ekki stærra
land, þó að síldveiðar við Noregs-
strendur bregðist, þó Lofoten-
firtci gangi ver en skyldi, þó að
einhver iðnfyrirtæki í Noregi
þurfi að gefast upp, þá stendur
norskur þjóðarhagur nokkurn
veeinn iafn réttur eftir sem áð-
ur. Við vitum aftur á móti, að
hér riðar allt, ef síldveiði geng-
ur misjafnlega. Ef hraðfrystihús-
in fá ekki þá efnivöru, sem þarf,
þá er það ekki einungis þeirra
ógæfa og þeirra, sem við þau
vinna, heldur er það einnig merki
þess, að sjómennirnir fá ekki
sitt. Stundum getur landbúnaður
að vísu gengið vel í einum lands
hluta, þó að honum gangi ver í
öðrum, en oft hafa einnig gengið
um allt land harðindi, sem hafa
orðið allri þjóðinni til mikils
baga. Iðngreinarnar eru svo fáar
og lítt megnugar hver um sig,
að minna máli skiptir, þó að
hægt sé að halda þar framleiðslu
með meira öryggi heldur en í hin
um atvinnuvegunum. Önnur ó-
vissuatriði, koma þar á móti.
Hver þeirra út af fyrir sig megn-
ar að minnsta kosti ekki að bæta
upp skakkaföll, hvorki af því, að
aðrar iðngreinar bregðast né hin
ir stóru atvinnuvegir, sem ég
taldi áður.
Ofsalegar sveiflur
í afkomu
Atvinnuvegimir eru einhæfir.
En þeir eru líka háðir stórkost-
legum sveiflum.
Síldveiði hefur æ ofan í æ
gjörsamlega brugðist, ekki ein-
ungis við einn landshluta, heldur
hvarvetna. Miklum hluta þess,
sem við áttum afgangs eftir
seinni heimsstyrjöldina var varið
til þess að byggja upp sildariðn-
að. Sumt af þessu hefur ekki kom
izt í gagnið enn, vegna þess, að
síldin hefur gjörsamlega brugð-
izt á þeim slóðum. Ekki er lengra
liðið en síðan í fyrra, að opnað
var efnilegt atvinnufyrirtæki hér
í næsta nágrenni, sem átti að
byggjast á síldveiðum. Síðan það
hóf starfrækslu sína hefur ekki
fengizt sú síld, sem þetta at-
vinnufyrirtæki þarf á að halda,
þó að síldveiði landsmanna í
heild hafi aldrei verið meiri held
ur en einmitt á þessu sama tima
bili. Um óvissu landbúnaðarins
þarf ekki að ræða.
En það er einnig svo, að þess-
ar framleiðsluvörur, ekki sízt
síldarafurðirnar, sem gefa af sér
meira þegar vel gengur heldur
en nokkur önnur framleiðsla okk
ar, eru samkvæmt fenginni
reynslu háðar meiri verðsveifl-
um heldur en aðrar framleiðslu-
vörur, sem okkur er kunnugt um.
Verðsveiflum, Sem við fáum ekki
með nokkru móti við gert.
Á árinu 1960 urðum við fyrir
stórkostlegu verðfalli á síldarlýsi
og síldarmjöli, svipað eins og við
höfum orðið fyrir á þessu ári.
Frá þvi í maí í vor er talið, að
síldarlýsið hafi a.m.k. fallið um
þriðjung. Það er ljóst, að þetta
mundi valda þjóðarbúinu í heild
stórkostlegum skakkaföllum, ef
þarna vægi ekki upp á móti ó-
venjulega mikil aflabrögð, sem
gera það að verkum, að þrátt fyr
ir allt standa sildveiðarnar sig
skaplega. En óvissan er fyrir
hendi og stærri sveiflur heldur
en líklegar eru til að auðvelda
fast og öruggt efnahagskerfi,
einkanlega þegar sveiflurnar
verða mestar á þeirri vöruteg-
undinni, sem mestar tekjurnar
gefa.
r
Otrúleg andstaða
Einmitt þessi einhæfni atvinnu
veganna og hversu þessir ein-
hæfu atvinnuvegir eru sveiflum
kenndir, gerir það að þjóðar-
nauðsyn fyrir fslendinga, ef við
viljum nýta land okkar og lifa
hér farsæl til frambúðar, að nota
öll landsins gæði, til þess að
skapa meira öryggi og jafnvægi.
Þess vegna mun það lengi þykja
í frásögn færandi, að nokkrir
menn skyldu snúast á móti virkj
un Þjórsár og byggingu ál-
bræðslu. Hvort tveggja markar
tímamót, ekki vegna þess, að
hvort um sig sé svo stórt verk.
Það varðar ekki öllu, þótt 5-600
manns fái til frambúðar fasta og
örugga vinnu við álbræðsluna,
eða þó að meira og ódýrara raf-
magn komi til almenningsnota,
heldur en við áður höfum þekkt.
En þarna er ruddur vegurinn,
þarna er stefnt í þá átt, að láta
ekki þessar miklu auðlindir vera
farartálma í stað þess að mala
verðmæti til gæfu fyrir íslenzku
þjóðina. Þessi úrræði gegn okk-
ar einhæfu atvinnuvegum og til
þess að losna við sveiflurnar eru
ekki fljótvirk. Þau verka fyrst
eftir langan tima. En við þessu
verður ekki gert nema einhvern
tíma sé byrjað og menn átti sig
á því með hvaða ráðum þetta
verði gert. Einmitt um þetta
tóku menn ákvörðun fyrr á þessu |
ári. Ákvörðun, sem ég hygg, að .
muni endast til þess að halda
hróðri núverandi ríkisstjórnar á :
lofti um langa framtíð.
Ekki tjáir að tala um það, að j
hægt sé að eyða óvissunni af síld ■
veiðum t.d. með því að ætla að
gera úr öllum aflanum gaffal-
bita. Hvar á að finna markaðinn
fyrir þá? Svipað er um önnur
slík skjótfengin úrræði. Við höf-
um séð, að það er síldveiði við
strendur Perú, sem ræður verð-
laginu á síldarlýsi og síldarmjöli
okkar. Þetta eru atvik, sem við
ráðum ekkert við. Aflabrestur
hjá Perú-mönnum getur skapað
okkur mikinn auð í bili. En yfir
fljótanleg veiði þeirra skapar
okkur örðugleika. Meðan þessi
óvissa er, þá tjáir ekki að halda,
að við getum skapað hér fast og
öruggt verðlag. Slíkt er því mið-
ur ímyndun, utan við allan veru-
leika.
Greinar sjávarút-
vegsins misarð-
bærar
Til viðbótar öllu þessu kemur
svo það, hversu íslenzkir at-
vinnuvegir gefa ákaflega misjafn
lega mikið af sér. Við skulum
fyrst líta á sjávarútveginn. Við
skulum bera saman þau uppgrip,
sem menn hafa af síldveiðum
þegar vel gengur, við veiði á
litlum bátum. Menn tala nú um
erfiðleika litlu bátanna og segja
að það sé að kenna verðbólgunni,
að þeir séu að flosna upp. Þetta
er ekki nema hálfsögð saga. Það
er einkum að kenna því,
að útgerðarmenn þeirra geta
ekki keppt f kjörum við upp-
gripin, sem eru á síldveið-
unum. Með eðlilegum hætti
fást menn ekki til að vera
á litlu bátnum eða á togurnum,
nema því aðeins, að þar séu
nokkurn vegin sambærileg kjör
við þau, sem stéttarbræður þeirra
við síldveiðarnar hafa. Þetta er
ofur skiljanlegt og eðlilegt. Menn
viðurkenna, að meiri vinna og
meiri uppgrip eigi að hafa viss-
an mun í för með sér, en viss
samræming verður að vera þarna
á milli. Lögmál samkeppninnar,
samanburðarins, gilda alveg eins
í þessum efnum eins og öðrum.
Þess vegna verður að skapa
minni bátunum betri aðstæður
en þeir hafa nú, án þess að
skerða fiskstofninn. Með sama
móti er hægt að gera togaraút-
gerðina lífvænlegri með því að
veita henni rýmri veiðiheimild-
ir. En þá megum við ekki krefj-
ast meira af togurum okkar
heldur en aðrir krefjast af sín-
um. Nú eru íslenzku togararnir
látnir hafa mun stærri áhöfn, og
þar með meiri kostnað. Þeir eru
látnir gjalda skatt af eldsneyti
sínu til sildarverksmiðjanna á
Austurlandi. Þeir verða að bera
10% toll af þeim fiski, sem þeir
flytja til Bretlands, og ef til vill
ennþá meira af sölum bæði til
Bretlands og Þýzkalands áður en
langt um líður. Meðan ekki er
bætt úr þessum efnum, a. m. k.
þeim, sem við sjálfir ráðum við,
þá er vonlaust fýrir þessi at-
vinnutæki að keppa við hin. Slíkt
hlýtur að skapa þvílikt ójafn-
vægí í þjóðfélaginu, að það er
i raun og veru tómt mál að tala
um efnahagslegt jafnvæffi meðan
það ástand varir.
Kostnaður við inn-
lendan iðnað
Við skulum einnig horfa á iðn
aðinn. Það gefur auga leið, að
hinn .íslenzki smáiðnaður á mjög
erfitt með að standast samkeppni
við erlenda fjöldaframleiðslu.
Menn verða að gera upp sinn
hug, um hvort þeir styðji hinn
íslenzka smáiðnað, til þess að
halda lífi gegn þessari erlendu
fjöldaframleiðslu. En þá verður í
fyrsta lagi að gæta þess, að jafnt
iðnaður sem aðrir hafa gott af
vissu aðhaldi. Hætt er við of
miklum kostnaði, ef aðili verður
aðhalds- eða samkeppnislaus.
En ef við viljum, eins og gert
hefur verið, veita innlendum iðn
aði vernd, þá kostar sú vernd
það, að við verðum að borga
meira verð heldur en ella fyrir
vöruna. Sumir, sem býsnast
yfir verðbólgunni, segja að verð
bólgan sé að drepa iðnaðinn. En
einmitt iðnaðurinn á sinn þátt 1
okkar háa verðlagi.
Lítið samræmi er því, áð segja,
að erlend samkeppni sé að drepa
iðnaðinn og þess vegna verði að
gera ráðstafanir til þess að halda
iðnaðinum við, með því að halda
verndartollum eða hækka þá,
þ.e. veita honum sérréttindaað-
stöðu til verðákvörðunar, og
heimta jafnframt, að verðlagið
lækki. Þeir menn, sem með þessu
móti þykjast vera málssvarar iðn
aðarins, eru í raun og veru að
berjast fyrir háu og hækkandi
verðlagi í landinu — að berjast
fyrir verðbólgu, ef svo má segja.
Jafnframt segi ég alveg hiklaust;
Reynslan er búin að kenna okk-
ur, að við verðum að hafa margs
konar iðnað í landinu. Við lærð-
um það á millistríðsárunum að
atvinnuöryggi krefst þess, að
hér sé margbreytilegur iðnaður.
Þess vegna er mikið á sig leggj-
andi til þess að hafa iðnað. Við
lærðum það líka á striðsárunum,
að það getur verið okkur lífsnauð
syn, að hafa eigin iðnað. Við sjá
um það einnig af tilteknum dæm
um, að ef íslenzkur iðnaður fell-
ur í rústir, þá hækka erlendir
framleiðendur sína vöru, þannig
að við verðum að borga meira en
ella. Þess vegna er íslenzkur
iðnaður einn þáttur í því,
að halda hér uppi sérstöku og
sjálfstæðu þjóðfélagi. En hann
kostar það, að við verðum að
hafa hærra verðlag en ella.
Mennirnir, sem annars vegar
skamma ríkisstjórnina fyrir
verðbólgu og segja hins vegar
að það sé verið að drepa iðnað-
inn með erlendri samkeppni,
heimta meiri verðbólgu; þeir
heimta meiri verðlhækkanir,
heldur en ríkisstjórnin hefur
talið verjanlegar. Menn verða
að gera sér grein fyrir afleiðing-
um þess, sem þeir halda fram.
Ég segi það enn og aftur, að sjálf
sagt er og eðlilegt, að halda iðn-
aðinum við, en það kostar, að
við hljótum að hafa hærra verð-
lag en ella. Við verðum að
leggja á útflutningsframleiðslu
okkar meiri byrðar hlutfallslega
heldur en aðrir til þess að þetta
verði gert.
Erfiðleikar land-
búnaðarins
Alveg hið sama kemur fram
gagnvart landbúnaðinum, Ég
tel eins fráleitt, að leggja niður
íslenzkan landbúnað eða fjand-
skapast við hann, eins og að
fjandskapast við islenzka þjóð
eða íslenzkt sjálfstæði, íslenzk-
ur landbúnaður er eitt af því,
sem við verðum að hafa, þv,í að
hann er þáttur af okkur sjálfum,
ísland án landbúnaðar, án blóm-
legra sveita, er okkur óhugsandi
land. En við skulum þá ljka
játa, hvað þetta kostar. Það kost-
ar mikið, alveg eins það kost-
ar mikið að vera sjálfstæð þjóð.
Við skulum lita í þær tölur, sem
nú liggja fyrir, og við skulum