Morgunblaðið - 20.11.1966, Blaðsíða 1

Sunnudagur 20. nóv.
SIUITHSOIMIAIM
James Smithson, Englendingurinn, sem með óvenjulegri erfða-
skrá arfleiddi Bandaríki Norður-Ameríku að 550.000 dollurum —
land sem hann hafði aldrei heimsótt — til að setja á laggir stofn-
un til útbreiðslu mannlegrar þekkingat'.
FERÐALANGI, sem leið á um
Constutition Avenue í átt til
Kapítól og er í námunda við
hin miklu söfn við nefnda
götu og lítur til hægri yfir
breiðar grasskákir, verður
vafalítið starsýnt á undarlega
byggingu, rauðbrúna, í stíl
tólftu aldar Normannakastala
með níu turnspírum, en bygg-
ing þessi gengur svolítið lengra
fram í yztu grasskákina en aðr
ar byggingar í sömu línu.
J>etta er hin fyrsta bygging
hinnar miklu Smithsonian-
stofnunnar, sem hér verður lít-
illega greint frá.
James Smithson, upphafs-
maður Smithsonianstofnunar-
innar var Englendingur, sem
kom aldrei í lifanda lífi til
Ameríku. Sem óskilgetinn son-
ur hertogans af Norðimbra-
landi og Elísabetar Keate
Macie, afkomenda Hinriks sjö-
unda, erfði Smithson álitlega
fjárupphæð aðallega frá móð-
ur sinni. Smithson giftist aldrei.
Hann arfleiddi bróðurson sinn
að eignum sínum með því
óvenjulega skilyrði, að ef bróð-
ursonur hans létist án þess að
láta eftir sig börn — þá skyldu
eignir hans ganga til Banda-
ríkja Norður-Ameríku, til að
setja á laggir í Washington
stofnun undir nafninu Smith-
sonian, sem hefði þann tilgang
að auka vöxt og útbreiðslu
mannlegrar þekkingar.
Smithson dó í Genúa á ítal-
íu 1829. Sex árum síðar dó
bróðursonur hans barnlaus, og
Bandaríkin urðu erfingjar að
verðmætum, sem námu rúm-
lega hálfri milljón dollara og
voru stór peningur í þá daga.
Enginn veit raunverulega
hvaða hvatir lágu á bak við
þessa gjöf, en e.t.v. hefur þessi
maður verið forvitri og álitið
víst, að að að því kæmi, að
nýi heimurinn tæki forustuna
í vísindum og tækni. Ekki sízt
vegna þess að stöðugar styrj-
aldir herjuðu Evrópu, og hann
hefir trúað því, að nýi heim-
urinn bæri í skauti sér frið og
framfaraþjóðfélag. Um eitt er
þó vitað fyrir víst, hinn mikla
áhuga Smithsons á vísindum.
Hann hafði numið efna- og
steinafræði og lokið prófi frá
Oxford og var að auki meðlim-
ur í helztu vísindafélöguni
Englands. Hann fékkst við ýms-
ar vísindalegar rannsóknir í
lífi sínu, og liggja eftir hann
niargar slíkar ritgerðir. Smith-
sonite, sem sinktegund ein
nefnist, er nefnd eftir honum.
Dánargjöf Smithsons olli
miklum deilum og umræðum
í bandaríska þinginu, sem
þurfti að samþykkja gjöfina
formlega og lagalega. Þeir
voru til, sem fannst það undir
virðingu sjálfstæðrar þjóðar
að taka við slíkri gjöf frá út-
lendingi, en til allarar ham-
ingju voru þeir í minnihluta.
Það kom í hlut þáverandi
forseta Bandaríkjanna, Andrew
Stuart Davís; Eggjahrærarinn
(1930).
Jacksons, að veita gjöfinni við-
töku til varðveizlu. Og átta ár-
um seinna (1846) var svo sam-
þykkt frumvarp í þinginu um
að reisa byggingu yfir stofnun
til útbreiðslu og vaxtar mann-
legrar þekkingar. Nafntogað-
asta vísindamanni Bandaríkj-
anna á þeim tímum, Sir Joseph
Henry, var falin stjórn stofn-
unarinnar fyrstum manna, og
lagði hann grundvöllinn að því,
sem hún er í dag. Hann áleit,
að safnið ætti að stuðla að
þekkingu manna á öllum svið-
um vísinda og lista.
í dag á safnið yfir, 57 milljón-
ir hluta, smáa og stóra, og
kerfi það, sem það er rekið
eftir, er eitt hið bezta í ver-
öldinni. Undir Smithsonian
heyra 12 stofnanir þ. á m.
Ríkislistasafnið.
Á milli Washington minnis-
merkisins og Kapítól er 400
feta breitt svæði, sem nefnist
„The Mall“, sem var hjarta
borgarinnar á skipulagsupp-
drætti Pierre L’ Enfant frá
1791. Á þessu svæði eru aðal-
byggingar Smithsonianstofnun-
arinnar, 7 talsins. Á þeim tíma,
sem safnið hefur starfað, hefur
það gefið út meira en 10.000
bækur, ævisögur og ritgerðir.
Án efa mundi James Smithson
vera ánægður, ef hann mætti
líta yfir árangurinn af hinni
merkilegu ákvörðun sinni!
Kista með jarðneskum leif-
um Smithsons er nú varðveitt
í litlu herbergi við inngang
hinnar tígulegu fyrstu Smith-
sonian-byggingar, með brezka
og ameríska fánann við hvora
hlið.
Eg mun hér aðeins stikla á
stóru í lýsingu minni á öllu
því merkilega, er sjá má þarna
samankomið frá flestum þekkj
anlegum sviðum vísinda og
tækni, enda náði ég aðeins að
yfirfara slíkt lauslega — því
það þarf mánuði til að grann-
skoða slíkt safn til nokkurrar
hlítar, en ég hafði aðeins fáa
daga til umráða, enda vav meg-
intilgangur farar minnar ekki
sá að skoða söfn, þótt ég gerði
það eftir beztu getu, og að sjálf
sögðu lagði ég ánerzlu á mynd-
listina. En það var erfitt að
rífa sig burt frá öllum bessum
fjársjóðum, sérstaklega heíði
ég viljað skoða hið merkilega
steinasafn betur — því einmitt
í steininum er leyndardómur
margra litasamsetninga falin.
En ljóst má vera, að hér er af
djúpum brunni að ausa til al-
hliða fróðleiks á sviðum fækni,
vísinda og lista með 57 milljón
hluti fyrir augunum, og það
má vera dauður maður, sem
ekki finnur eitthvað þar innan
um, er hann hefur bæði gleði og
ánægju af.
Þarna má sjá hinar fyrstu
flugvélar og hinar síðustu nýj-
ungar í geimvísindum. Eld-
flaugar margskonar, og allt þar
á milli. Hin litla flugvél Lind-
bergs, sean hann flaug yfir Atl-
andshaf forðum, er þarna hang
andi á lofti og hrífst maður
ósjálfrátt engu minna af afreki
hans en nýjustu afrekum geim
fara. Trúlega búa geimfararar í
dag við meira öryggi en þessir
ofurhugar fyrri tíma. Flugvél
Wright-bræðra er hér einnig
varðveitt og margra annarra.
Sögu flugsins og geimvisind-
anna eru gerð góð skil — skip-
anna ekki síður, en þarna er
aragrúi stórra skipslíkana gerð
af mikilli nákvæmni og list-
fengi. Ekki má gleyma eim-
lestunum og sögu þeirra eða
plógum, né spunavélinni.
Læknavísindum er skipað veg-
legt rúm, þar sem áherzlan er
lögð á hið nýjasta á því sviði.
Við sjáum einnig, hvernig tann
læknar fyrri alda fóru að sjúkl
ingum sínum og jafnframt,
hve mjög píningartækin hafa
fullkomnazt!
Mikið safn hverskonar dýra,
uppsettra, má sjá í sínu eðli-
lega umhverfi í nokkurskonar
glerbásum, og er þar allt svo
raunverulegt og vel gert, að
furðu gegnir. Bakgrunnurinn,
sem átti að vera sjálf náttúran
með máluðum fjöllum, trjám,
ársprænum, fljótum, til sam-
ræmis og sannra hughrifa, var
á við sæmilegustu landslags-
málverk í vissum skilningi,
laus við hégómlegheit og ó-
væmin. Þarna má sjá frum-
byggja (Indíána) í sínu dag-
lega umhverfi við störf eða
veiðar, kofa þeirra og tjöld, og
var það stórfróðlegt. Ekki síð-
'ur að sjá heilu húsin hinna
hvítu frumbyggja. Það virðist
undarlegt og kemur á mann,
að sjá kjóla forsetafrúnna, er
þær báru daginn, sem bænd-
urnir voru settir í embættið,
og þótt þeir kunni að vera
merk heimild um klæðnað og
tízku fyrri tíma, verður skoð-
andanum sennilega oft frekar
hugsað um allar þær mismun-
andi tilfinningar, er innan
þeirra bærðust, en þá sjálfa!
Líkan má nefna af stærsta blá-
hval, sem vitað er til að veidd-
ur hafi verið, en hann vó
135 tonn, veiddist í suður
Atlantshafi, og tók það starfs-
menn safnsins rúm 2 ár að full-
gera líkanið, sem er úr fíber-
gleri. Risastór fíll uppsettur er
á miðju gólfi í sal einum, og
segja upplýsingar að húðin ein
vegi 2 tonn en fíllinn allur 12.
Fuglasafnið er fjölbreytt og
merkilegt og einnig fiskasafn-
ið, en þar koma krabbar og
skeldýr mikið við sögú. Din-
osaurar eru þarna í fjölmörgum
afbrigðum, m. a. hinn risastóri
Diplodocus, 80 fet að lengd,
og fer þá heldur um skoðend-
ur, er þeir sjá þessa risaskepnu.
Þá má sjá hljóðfæri frá ýms-
um tímum og mikið, margt og
merkilegt af list frummanna,
en er ég var mitt í þessu, var
timi minn orðinn svo naumur,
að ég varð að fara hlaupandi
yfir og velti því fyrir mér,
hvort þetta tæki í raun og veru
nokkurn enda. Átti ég ekki
von á, að svona yfirþyrmandi
mikið væri að sjá í Washington,
enda næsta ófróður um söfn I
Bandaríkjunum fyrir komu
mína þangað — nema vitan-
lega myndlistarsöfn, en þar var
um enn auðugri garð að gresja
en ég hélt — nöfn segja ekki
alltaf svo mikið, og oft hefur
öllu minna verið að sjá á söfn-
um, er ég hefi heim-
sótt, en ferðapésar hermdu
Vonandi gefs.t mér tækifæri
til að fara yfir þetta allt aftur
og þá í ró og næði. Nokkrir
dagar eru á við heilsvetrar
skólasetu fyrir athugulan skoð-
Framhald á bls. 2