Morgunblaðið - 20.11.1966, Blaðsíða 8

8
MORCUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 20. nóv. 1966
ERASMUS FRÁ ROTTERDAM
eftir prófessor Jóhann Hannesson
Erasmus frá Rotterdam. Eftir málverki Holbeins, sem geymt er
í Louvre-safninu í Farís.
HUGVÍSINDAMENN 0g aðrir
húmanistar um víða veröld
minnast um þessar mundir eins
síns mesta menntabróður, sem
uþpi hefir verið, Erasmusar frá
Rotterdam. Almennt er talið að
hann hafi fæðzt þann 28. októ-
ber 1466 í Gouda skammt frá
Rotterdam, en þó er hvorki
örugg vissa fyrir fæðingarári
né stað. Faðir Erasmusar var
prestur í Rotterdam og hét
Rogerius, allvel menntaður
maður, en hollenzkt nafn Eras-
musar var Geert Geertz. Hann
var að miklu leyti alinn upp
af móður sinni. Níu ára gamall
komst hann í ágætan latínu-
skóla í Deventer, en þann skóla
starfrsektu trúaðir leikmenn
kaþólskir, „bræður samfélags-
lífsins". í þessum skóla kynnt-
ist Erasmus hugsvísindum og
nýrri gerð af guðrækni leik-
manna moderna devotio. Að
loknu námi í Deventer fór
hann í klausturskóla í Her-
togenbosch, en um vistina þar
segir hann að þar hafi hann
ekki dvalist í þrjú úr, heldur
„týnt þar þrem árum af ævi
sinni“.
Bertrand Russell segir’ að
Erasmus hafi verið óskilgetinn
og að hann hafi diktað ýmis-
legt um uppruna sinn, en hvað
sem því kann að líða, virðist
svo sem hann hafi misst báða
foreldra sína um svipað leyti,
og orðið fyrir því óláni að fá
svindlara að fjárhaldsmanni,
er stal arfi hans og kom hon-
um inn á klausturlífsbrautina
til að komast hjá allri ábyrgð
á drengnum. Og svo fór að
Erasmus gekk í klaustur
Agústíninga kórherranna 1
Steyn í Hollandi, ekki af löng-
un, heldur af sárri fátækt. Þar
hlaut Erasmus prestmenntun
og var vígður árið 1492.
Frá kennurum sínum fékk
Erasmus jafnan bezta vitnis-
burð fyrir_ skarpskyggni og
næmleika. Ári eftir vigslu sína
fékk hann tilboð frá biskupin-
um í Cambrai að gerast ritari
hans, og lauk þar með klaustur
vistinni án þess að Erasmus
þyrfti að rjúfa tengslin við
klausturreglu sína.
Biskup veitti Erasmusi að ári
liðnu leyfi til að halda til Par-
ísar og sækja Svartaskúla.
Hafði sá skóli lengi verið
„auga og heili Evrópu“, en eftir
daga Gersons (d. 1429), hins
mikilhæfa kanzlara, varð
Svartiskóli miðstöð þrætu-
speki Tómista og Scótista, er
nefndust „fornmenn", og fylktu
liði gegn Ockhamistum, sem
kallaðir voru nýhyggjumenn,
módernistar. B. Russell segir
að þeir hafi allir samið frið
árið 1482 til að fylkja liði gegn
húmanistum (fornmenntavin-
um), sem þá voru farnir að láta
til sín taka í París utan vé-
banda Háskólans. Erasmus lét
oft skop sitt og háð bitna á
oflæti þrætuspekinganna, en i
París sat hann á sér til að
móðga ekki hið lærða lið. En á
bak við þá auðmýkt hans bjó
löngun til að ávinna sér dokt-
orsnafnbót við Svartaskóla.
Eftir fyrstu Parísardvölina
tók Erasmus að ferðast á miili
landa og helztu menningar-
miðstöðva. Hann var um stund
í Köln 1496, þá í Hollandi, en
hvarf svo aftur til Parísar og
lifði á því að, kenna ungum
Martin Luther.
Eftir málverki Kranachas.
aðalsmönnum frá Englandi.
Leiddi það til þess að hann fór
til Englands, sennilega síðla
árs 1499 og kynntist þar kunn-
um áhrifamönnum. Meðal
þeirra voru þeir John Colet,
guðfræðikennari og Tómas
More (en Útópíu hans höfum
vér minnzt áður á þessu ári),
og hafði Tómas mikil áhrif á
hann. Þá hóf Erasmus að auka
við grískuþekkingu sína og
helga sig ritstörfum. Flest rit
hans eru hvorki eiginleg guð-
fræði né heimspeki, heldur er
efni þeirra eins konar raunhæf
lífsspeki og uppeldisfræði,
með miklu ívafi af guðfræði-
legum og heimspekilegum hug-
myndum.
Upp úr aldamótunum var Er-
asmus hjá ýmsum vinum sín-
um í þrem löndum til skiptis,
Englandi, Frakklandi og
Hollandi, en hélt árið 1506 til
Ítalíu og var þar um þriggja
ára skeið, tók doktorspróf í
guðfræði og Jrynntist ýmsum
helztu lærdómsmönnum ítal-
íu. Hvarf hann svo aftur til Eng
lands og tók saman „I-Irós
heimskunnar" á leiðinni þang-
að, en það er sú bók sem B.
Russell segir að sé hin eina
af bókum hans, sem lesin er
enn í dag. Þó virðist önnur bók
Erasmusar vera kunnari vest-
an hafs en þessi.
1 Englandi var Erasmus að
þessu sinni til 1514 og kenndi
þá grísku vi ðháskólann í Cam
bridge. Þá flutti hann sig til
Basel og var þar mikinn hluta
þess, sem eftir var ævinnar,
enda eignaðist hann þar góðan
vin, sem gaf út bækur hans.
Þó var hann í Louvain árin
1516-21 og má vera að hann
hafi ætlað að setjast þar að, en
hann hvarf þaðan, m a. vegna
árekstra við Thómistana, sem
flestir voru munkar. En svo
mjög hafði Erasmus dregið dár
að munkum og munkdómi að
mörgum klaustramönnum var
1 nöp við hann fyrir þá sök. Þá
lenti Erasmus í frægri guð-
fræðilegri deilu við Lúther.
Sagt er að framan af hafi hann
verið hlynntur Lúther og talið
að hann væri aðeins sekur um
tvær „villur“: „Að ráðast á kór-
ónu páfa og búka munkanna".
Sagnfræðingar álíta að það hafi
einkum verið til að þóknast
tveim þjóðhöfðingjum, er báðir
höfðu veitt Erasmusi fjárstyrk,
að hann greip pennan til að
deila á Lúther með bókinni um
frjálsan vilja (1524), og að
hann hafi verið í talsverðum
vafa um hvort hann ætti að
láta úr því verða. En þjóðhöfð
ingjarnir voru þeir Henrik
VIII Bretakonungur og Kari
V. keisari. Bók Erasmusar
gegn Lúther gerir litið annað
en að verja þá venjulegu hálf-
pelagiönsku rómversku kirkju
kenningu gegn Lúther, sem
heldur fram guðfræði Páls
postula og Ágústínusar kirkju-
föður. Lúther svaraði Erasmusi
í harðvítugu riti, „De servo
arbitrio", um þrælbundinn
vilja, árið eftir að Erasmus
reit sína bók. Telja margir
Lútherfræðingar að kjarna guð
fræði Lúthers sé að finna í
þessarri bók. Gegn henni
samdi Erasmus annað rit, veiga
lítið, og svaraði Lúther því
aldrei. Það gefur auga leið að
sumir dómar þessarra miklu
manna um hvorn annan eru of
harðir. En hins vegar lætur Lút
her álit sitt í ljós áf mikilli
samúð, þar sem hann líkir Er-
asmusi við Móse, sem horfði
inn í fyrirheitna landið að
loknu sínu mikla ævistarfi, en
andaðist án þess að komast inn
í það.
Eftir deiluna við Lúther
færðist Erasmus aftur nær
fylgi við páfadóminn. En alla
tíð vildi hann að rómverska
kirkjan framkvæmdi víðtæka
siðbót í mörgum greinum inn-
an sinna vébanda. Og í Basel
bjó nú Erasmus frá 1521 í ná-
býli við forleggjara sinn og
vin, Johan Frobenius (Froben).
Þótt á ýmsu gengi í borginni,
þokaðist siðbót mótmæienda
þar áfram, og Basel eignaðist
sinn eigin siðbótarmonn,
Oecolumpadíus. Hann var á
yngri árum skólabróðir Mel-
anchtons og góðvinur æ síðan,
en jafnframt samverkamaður
Erasmusar að fyrstu og annarri
útgáfu Nt. á grísku, sem frægt
er orðið. En þótt Oecolompad-
íus væri maður trúrækinn að
kaþólskum sið, gerðist hann sið
bótarmaður, þótt hægur væri
og mildur. Átökin út af siðbót-
inni í Basel leiddu til bylting-
ar árið 1529, og hefði Oecolum-
padius sennilega týnt lifi ef
borgarráðið hefði ekki vernd-
að hann. En siðbótarmenn
sigruðu og hann tryggði sigur
þeirra þaðan í frá. Leizt nú
Erasmusi ekki lengur á ástand
ið í borginni er svo var komið
kunningja hans og samverka-
manni, yfirgaf Basel sama ár
og hélt til Freiburg im Breis-
gau, sem var rammkaþólsk há-
skólaborg. Þar vann hann síð-
ustu árin að útgáfu málvísinda
verka og siðbótarrita. En þó
átti það fyrir honum að liggja
að bera beinin i Basel. f þeirri
borg dó hann þann 12. júlí
1536 og var þá í ferð til að
heimsækja vin sinn Frobenius,
sem gaf út bækur hans.
Nokkur orð um ritstörf
Erasmusar.
Það voru rit Erasmusar og
útgáfur á fornritum, sem öfl-
uðu honum svo mikillar frægð
ar að hann var kallaður „lampi
Evrópu“ á sínum tíma. Á út-
gáfur hans af Nýja Testament
inu hefir þegar verið minnzt.
Kom hin fyrri í febrúar 1516.
Gríska textanum fylgdi ný latn
esk þýðing, sem Erasmus gerði,
all-ólík Yúlgata, en hún var 'sú
opinberlega viðurkenn.’a
kirkjubiblía rómversku ki-kj-
unnar og er enn. Þá útskýrði
Erasmus ýmsa torskilda ritn-
ingarstaði og gerði grein fynr
ýmsum sögulegum aðstæðum
postulatímans. Var þessi starr-
semi grundvallandi fyrir verlc
siðbótarmanna, fyrir biblíuvís-
indin og biblíulega guðfræði,
en sú fræðigrein varð einmnt
til á siðbótaröldinni. — Til-
gangur Erasmusar var sá, að
kirkjuleg siðbót gkyldi byggð
á Nt., og að siðgæði manna
skyldi umbætt út frá því, því
þar væri að finna þá réttu
frumheimild. En kjörorð húm-
anistanna var: Ad fontes — að
lindunum, þ.e. frumheimildun-
um.
Þá gaf Erasmus einnig út rit
kirkjufeðranna og grundvall-
aði þar með kirkjufeðrafræð-
ina (patristik). Einkum var
hann vel lesinn í ritum Hieron
ymusar kirkjuföður, en hann
gaf einnig út verk annarra
kirkj ufeðra, Órigenesar, Ágúst
ínusar o. fl. Þá gaf hann einn-
ig út skýringar Laurentíusar
Valla við Nt., en hann var sá
atkvæðamesti al ítölsku forn-
menntavinum, d. 1457.
Erasmus var hreinasti snill-
ingur á latneska tungu og mik
ill grískumaður, en svo segir i
heimildum að hann hafi horfið
frá því að læra hebrezku. Þau
rit sem fyrst gerðu hann fræg-
an, fjölluðu um uppeldismál og
málfræði. „Adagia“ kom út þeg-
ar árið 1500, „Enchiridion
militis Christiani", þ.e. handbók
handa kristnum stríðsmanni,
kom úr árið 1502. „Parabolar-
nm liber“ telst fremsta húman-
iska verk hans, og fjallar það
um málshætti og dæmi. Að því
verki vann hann í Feneyjum,
en bókin kom ekki út fyrr en
nokkru eftir dvöl hans á Ítalíu.
Christiani hominis institutum
Framhald á bls. 10
'1 - Wl
Borgin Basel. Tréskurðarmynd frá 1493, eftir Diirer