Morgunblaðið - 03.03.1967, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 3. MARZ 1967.
Séra Sigurður Einarsson í Holti
i.
BÉRA Sigurður Einarsson skáld
og prestur í Holti undir Eyjafjöll
um lézt eftir nokkurra vikna
*tranga sjúkdómslegu í Lands-
•pítalanum í Reykjavík j>an,n 23.
íebrúar sl. á 69. aldursári. Féll
þar fyrir aldur fram einn af svip
mestu mönnum á íslandi um
okkar daga, atgerfismaður að
gáfum, skáld gott og mælsku-
snillingur meiri en aðrir menn,
sem ég hef haft kynni af.
n.
Séra Sigurður fæddist 29.
október 1898 á Arngeirstöðum í
Fljótshlíð. Foreldrar hans voru
Einar Sigurðsson bóndi á Arn-
geirsstöðum, ættaður úr Land-
eyjum, og María Jónsdóttir kona
hans, ættuð úr Fljótshlíð. Sigurð
ur ólst upp hjá foreldrum sínum.
Hann vann hörðum höndum til
»jós og lands í æsku, en brauzrt
síðan til mennta af eigin ramleik
og tók stúdentspróf utan skóla
1 Menntaskólanum í Reykjavík
vorið 1922. Guðfræðiprófi frá
Háskóla íslands lauk hann 1926.
Fór til framhaldsnáms við Kaup-
mannahafnarháskóla 1928 og
dvaldi þá erlendis um nærri
tveggja ára skeið. Hann fór fjöl-
margar aðrar námsferðir til út-
landa, sem of langt yrði upp að
telja. því að hann settist aldrei
1 helgan stein, heldur hélt áfram
að nema og ferðast meðan hon-
um entist aldur til, meðal ann-
ars fór hann tvær ferðir til
Landsins helga á síðustu árum.
Séra Sigurður Einarsson var
«lla ævi frá því hann lauk guð-
fræðiprófi 1926 embættismaður
ríkisins og stofnana þess. Hann
gerðist prestur í Flatey á Breiða-
íirði strax að loknu embættis-
prófi og gegndi því starfi í tvö
ár. Hamn starfaði sem eftirlits-
maður með kennslu í æðri skól-
um 1929—30. Árið 1930 varð séra
Sigurður fastráðinn kennari við
Kennaraskóla fslands og hélt því
Starfi þar til hann varð dósent
i guðfræði við Háskóla íslands
1937. Hann lét af kennslustörf-
um í Háskólanum 1944 og gerðist
■5 uæstu tvö árin skrifstofustjóri
Fræðslumálaskrifstofunnar. Árið
1946 fluttist hann búferlum úr
höfuðstaðnum og gerðist sóknar-
prestur að Holti undir Eyjafjöll-
um. Því embætti gegndi hann til
dauðadags.
Jafnframt þeim störfum, sem
þegar eru talin, gegndi séra Sig-
ttrður öðrum veigamiklum störf-
um á vegum ríkisins. Hann var
tíðindamaður útvarpsins frá 1931
fil 1937, fréttastjóri sömu stofn-
nnar frá 1937 til 1941 og átti
sæti í útvarpsráði frá 1943 til
1947. Enn eru ótalin stjómmála-
*törf hans, en hann var lands-
kjörinn þingmaður fyrir Alþýðu
flokkinin árin 1934 til 1937.
Séra Sigurður Einarsson var
®inn af fjölhaefustu og afkasta-
, mestu rithöfundum þjóðarinnar.
Liggja eftir hann að minnsta
feosti 14 frumsamdar bækur, þar
af fimm ljóðasöfn: Hamar og
*igð 1930, Yndi unaðsstunda
1952, Undir stjömum og sól 1953,
Yfir blikandi höf 1957 og Kvæði
frá Holti 1961. Leikritið Fyrir
kóngsins mekt, kom út 1954, og
tók Þjóðleikhúsið það síðar til
flutnings. önnur frumsamin rit
Sigurðar eru kennslubækur, rit-
gerðasöfn, ævisögur og ferða-
bækur.
Sextán erlendar bækur komu
út í íslenzkri þýðingu séra Sig-
urðar, flestar þeirra skáldverk
eftir heimskunna höfunda. einnig
ævisögur.
Eftir séra Sigurð liggur ara-
grúi greina og ritgerða í blöðum
og tímaritum. Margar þeirra
skrifaði hann fyrir erlend blöð.
Hann flutti og oft útvarpserindi
erlendis.
Auk þeirra prentuðu ritverka,
sem nú hefur verið drepið á, tel
ég mig hafa fulia vissu fyrir, að
Sigurður hafi látið eftir sig all-
mikið af óprentuðum handritum,
bæði skáldverk og rit af öðru
tagi, er skemmst að minnast
skáldsögu og nokkurra smá-
sagna, sem hann flutti í útvarp-
ið skömmu fyrir andlát sitt.
Séra Sigurður Einarsson var
tvíkvæntur. Hann kvæntist hið
fyrra sinn 1925 Guðnýju Jóns-
dóttur hjúkrunarkonu í Reykja-
vík. Þau skildu. Börn þeirra þrjú
eru Hjördís Braga, Gunnvör
Braga og Sigurður Örn. Sigurð-
ur kvæntist hið síðara sinn 1944
Hönnu Karlsdóttur kennara. Þau
eignuðust eitt barn, Stein Her-
mann.
HI.
Á einum stað í hinni merki-
legu bók sinni, „Hugleiðingar og
viðtöl“, beinir höfundurinn,
Matthías Johannessen skáld og
ritstjóri, athygli sinni að mál-
snilld Sigurðar Einarssonar, þeim
manni, „sem einna fegurst talar
íslenzkt mál“, og innir hann eftir
hvernig hann hafi farið að því
að ná slíkum tökum _ á málfari
sínu og tungutaki. Ósagt skal
látið hvort Sigurður lætur hon-
um í té viðhlítandi skýringu, en
í greinargerðinni, sem fylgir,
hefur Matthías þetta orðrétt- eft-
ir Sigurði:
„Annars var ég orðinn sextán
ára, þegar ég setti mér þau þrjú
takmörk, sem ég hugðist ná í
lífinu. Ég er ekki frá því, að ég
hafi goldið þess að einhverju
leyti, að þau skyldu vera þrjú,
og ég skuli ekki hafa haft harð-
neskju i mér til að svíkja eitt
þeirra eða jafnvel tvö:
í fyrsta lagi langaði mig til að
verða eins vel máli farinn og
hæfileikar mínir leyfðu.
í öðru lagi ásetti ég mér að
verða skáld.
Og í þriðja lagi einsetti ég mér
í einhvers konar storkun við
ytri aðstæður þess umhverfis,
sem ég ólst upp í, að komast
gegnum menntaskólann og ljúka
háskólaprófi.
Ef ég hefði látið málsnilldar-
drauminn fara veg allrar ver-
aldar og ekki hugsað um að
verða skáld, hefði ég orðið lærð-
ur maður og getað helgað mig
fræðum og vísindum, og gert
það. En ef ég hefði ekki eytt
dýrmætum árum ævinnar í nám-
ið. þá hefði mér betur tekizt að
verða kunnandi skáld.
Ekki ætla ég að íara að tala
um lærdóm minn við þig, því
síður skáldskap. Árin, sem ég
tók verulegan þátt í félagsmál-
um og barðist harðri baráttu
fyrir heimili mínu, sat ég á Al-
þingi og snerist í tímafrekum
athafnastörfum, leið mér oftast
illa. Ástæðan var sú, að ég hafði
ekkert tóm eða næði til að sinna
þrá minni til skáldskapar. Þess-
ar ástæður áttu svo drjúgan þátt
í því, að ég tók þá ákvörðun að
flytjast úr Reykjavík austur í
Holt. — — — En hvernig sem
allt hefur velzt, hef ég ávallt
kostað kapps um eitt: að vanda
málfar mitt eftir föngum------“.
Þag verður ekki í efa dregið,
að í þessari játningu séra Sig-
urðar, hafi hann með sannindum
lýst yfir þremur mestu hugðar-
efnuih sínum í lífinu, því að öll
ævi hans sannaði þessi orð. En
hann var einnig trúmaður og
baráttumaður, og umsvif hans
slík, að undir tók í þjóðfélaginu.
Á þeim feikilegu byltinga- og
siðaskiptatímum, sem yfir þjóð
okkar og mannkynið í heild hafa
gengið síðustu áratugina, stóð
séra Sigurður jafnan þar á þingi,
sem harðast var barizt og heitast
trúað. Það verður ekki um hann
sagt. að hann hafi í lífi sínu
þrætt hinn gullna meðalveg,
siglt milli skers og báru, borið
kápuna á báðum öxlum. Engin
hlutleysisstefna átti í honum
málsvara sinn, því að hann
gekkst við trú sinni af fyllstu
djörfung alla tíð, og lét ekki þar
við sitja, heldur boðaði hana af
eldmóði, hvort sem hún var
kennd við Karl Marx eða lýð-
ræði Vesturlanda og frjálsa
menningu. Við vitum líka, að
séra Sigurður Einarsson varð
fyrir þeirri reynslu, ásamt fjöl-
mörgum mönnum fyrr og síðar
og þó allra flestum hin síðari ár,
að sjá átrúnaðargoð sín steypast
af stalli og vé þeirra afhelgast
og trúarjátninguna verða að guð
lasti. Mörgum verður slík reynsla
harla þungbær og láta þögnina
skýla vonbrigðum sínum og at-
hvarfsleysi, en fáeinir eru búnir
slíku hugrekki og þreki að geta
aftur reist hús sitt úr rústunum í
krafti nýrrar trúar og haldið á-
Sigurðar Einarssonar, og man ég
nú ekki úr því nema tvasr ljóð-
línur, en þær eru svona:
Dauðþögn við þínar ræður
þráfalt sló á Breiðaflóa.
Svo að nokkuð virðist hafa
kveðið að séra Sigurði í ræðu-
stóli meðan hann var klerkur
Flateyinga — að Jóhannes skáld
úr Kötlum skyldi binda honum
þennan sveig.
fram að vera boðberar stórra
hugsjóna og þeirra vísinda, sem
þeir á hverjum tíma vita sönn-
ust, þó að í margra óþökk sé. Til
þess þarf geiglaust hjarta og karl
mennskuhuga. Til þess þarf
hetju. Mér virðist sem séra Sig-
urður hafi löngum svarið sig í þá
ætt.
Fundum okkar séra Sigurðar
bar fyrst saman fyrir 34 árum.
Harrn var þá kennari við Kenn-
araskóla íslands og ég nemandi
hans þar. Þá þegar var hinn
breiði þjóðvegur fjöldans haettur
að vera gangvegur hans. Hann
hafði brotizt inn á fámennisgötur
í slóð spámanna, stórskálda og
byltingarleiðtoga. Þaðan glumdi
nú rödd hans í eyrurn þjóðar-
innar, snjallari en flestra ann-
arra, í senn hvöss og blíð, oft. ó-
vægin, gálaus, jafnvel ofstopa-
fuU, en nálega alltaf gædd hríf-
andi tungutaki snillingsins, í ætt
við Amos og Jesaja. Og við
unglingar þeirra daga litum upp
til Sigurðar Einarssonar og tign-
uðum hann svikalaust. Þegar
hann sté í ræðustólinn and-
spænis okkur, þá fannst mér
heilagur andi koma yfir hann og
ræða hans verða kraftaverk. Ég
man einu sinni að hann talaði
við okkur um Pál postula, fyrst
af blöðum, svo fleygði hann blöð
unum og talaði blaðalaust, og
smátt og smátt lækkaði hann
röddina, svo sté hann ofan úr
ræðustólnum og kom nær okk-
ur, og röddin var orðin mjög
lág, hún varð að hvísli, og við á
bekkjunum reyndum að anda.
sem lægst, halda niðri í okkur
andanum, við störðum á hann,
hölluðum okkur áfram. berg-
numin, furðu lostin. Og aldrei
hefur Páll frá Tarsus komið mér
svo í hug síðan, að ég minnist
ekki um leið séra Sigurðar. Því
að á þessu kvöldi vitraðist okk-
ur gegnum Sigurð þessi andlega
hamhleypa, eins og hann stæði
mitt á meðal okkar, svo að mér
finnst æ síðan, að ég hafi séð
Pál postula með eigin augum og
að ég hafi heyrt hann tala.
Slík ræðumennska af hendi
Sigurðar var ekkert einsdæmi.
Ég heyrði hann oft tala áheyr-
endur sína í rot, ef svo mætti að
orði komast, með sefjandi mætti
tungutaks og andríkis. Þó þekkti
ég af eigin raun nálega ekkert
til prédikana hans í kirkjuíhús-
um og við guðsþjónustur, en
heyrði mikið af látið, og eitt sinn
las ég á prenti kvæði eftir Jó-
hannes skáld úr Kötlum, ort til
rv.
Tveimur árum fyrr en ég
kynntist séra Siguri hafði hann
sent frá sér ljóðabókina Harnar
og sigð. En hann hafði varpað
henni frá sér, eins og ég get
hugsað mér að soldán í landi
morgunroðans varpi handfylli
silfurpeninga af þaki hallar sinn-
ar niður til lýðsins, eða eins og
lúðurþeytari, sem leikur her-
göngulög sín á torginu. stráir
þeim út í veður og vind án þess
að hirða um hver á hlustar. Það
var sagt að öll kvæðin væru
samin á fáeinum vikum og höf-
undurinn léti sér í léttu rúmi
Hggja. hvort hann hreppti skálda
titil að launum. Hann hafði lagt
meiri áherzlu á efnið en formið
og boðaði jafnaðarstefniu og nýj-
an dag, þar sem vélin létti erfið-
inu af hinni lúnu vinnuhönd og
skilaði henni þeim arði, sem
henni bar. Þetta gerðist árið 1930.
En nú brá svo við, að í rúm-
lega tuttugu ár hafði séra Sig-
urður tiltölulega hægt um sig á
ritvellinum. Þó kom út eftir
hann eitthvað af þýddum skáld-
verkum og tvö frumsamin rit-
gerðasöfn 1938: Miklir menn og
Líðandi stund. í Líðandi stund
birtist meðal annars ritgerð, sem
feikilegt umtal vakti og harðar
deilur um Sigurð, ritgerðin Farið
heilar fornu dyggðir. Áður hafði
ritgerðin Nesjamennska, sem
fyrst kom út í tímaritinu Iðunni,
vakið álíka storm um séra Sig-
urð.
Fyrsta Ijóðabók séra Sigurðar
Einarssonar, eftir Hamar og sigð,
er Yndi unaðsstunda og kom út
1952. Þar kom höfundurinn fram
sem þroskaður listamaður, jafn-
vígur á form ljóðsins sem efni
þess og tókst víðast að samræma
hvort tveggja þannig, að árang-
urinn varð heilsteypt og göfug
list. Grunntónn þessarair bókar
er minningin um það sem var,
ljóðrænn og dálítið tregabland-
inn, samofinn karlmannlegum
hugarstyrk og stundum gaman-
semi gagnvart líðandi stund og
geiglausri ró andspænis óvissu
framtíðarinnar. Eitt ágætasta
dæmi þess skáldskapar er ljóðið
Kveðjustund til æsku minnar,
s.em hefst á þessu erindi:
Ég sé þig líða dag hvem fjær og
fjær
með fjaðurléttum skrefum. æska
mín,
en finn þó jafnan hrynja hjarta
nær
í heitum straumum gleði þinnar
vín.
Lítt ber á vili i kvæðum þessar-
ar bókar, og ef harmsaga er sögð,
þá af slíku æðruleysi, að minnir
á Halldór Snorrason, er hann
batt skóþveng sinn í stað þess
að flýja sem aðrir menn hins
sigraða hers:
Undur var lífið endur,
ör lund og hyggja snör,
spor létt og heilar hendur.
Muna má ég, að hlynur
meir stóð með greinum fleiri
fyrir haustviðra hrinur.
Skeflir ævisköflum,
skör gránar, hélar vör.
— Hann er kaldur á köflum.
Ekki hefði Jón biskup Arason
betur kveðið en þetta, þó var
hann mesta skáld sinnar tíðar.
Aðeins eitt ár leið þangað til
séra Sigurður sendi frá sér næstu
bók: Undir stjörnum og sól. Þar
kvað ljóðharpa Sigurðar enn við
nýjan tón. Saknaðar- og minn-
ingarljóðin voru mun færri en í
Yndi unaðsstunda, skáldið hafði
nálgazt uppruna sinn, fólk sitt
og föðurland, og uppgötvað þar
mörg ómetanleg verðmæti. í
ýmsum kvæðum þessarar bókar
kafaði séra Sigurður djúpsævi
mannlegs vitsmunasviðs og víða
tókst honum að opna lesandan-
um mikla útsýn.
Fágætt er það í seinni tíð, að
íslenzk skáld megni að lyfta eft-
irmælum um látna vini sina nafn
greinda upp í hæðir mikils skáld
skapar. en þetta auðnaðist þó
séra Sigurði Einarssyni og næg-
ir að benda á minningakvæðin
um þau Jón Baldvinsson og Guð-
nýju Hagalín.
Ljóðrænum ástarkvæðum er
stráð hér og þar um bækur Sig-
urðar. Þau beztu þeirra eru gædd
harmrænni fegurð og snjóhvít-
um hreinleika, svo sem Þrjú ljóð
um látna konu og Ilma Laita-
kari. En ef til vill er Kom innar
og heim fegursta kvæðið í bók-
um Sigurðar. Þar hrópar skáldið
til samferðamanna sinna ____ til
allra þeirra, sem eru í þann veg-
inn að týna sjálfum sér í mold-
viðri og harki veraldarvafsturs
og umsvifa — að snúa heim áður
en það er um seinan. Kom innar
og heim!
Síðasta kvæðið, sem mér er
kunnugt um, að séra Sigurður
hafi ort, er prentað í tímaritinu
Menntamál, desemberhefti 1966.
Það er ástaróður til móðurmáls-
ins, mjög athyglisvert og vel
kveðið ljóð, lögeggjan til fslend-
inga að geyma vel og ávaxta
fjársjóð tungunnar. Hæfir vel að
slikur skyldi verða svanasöngur
skáldsins frá Holti.
Ég drap áðan á hinn almenna
og augljósa boðskap kvæðisins
„Kom innar og heim“. En kvæð-
ið gæti einnig vísað inn á við
til skáldsins sjálfs og tjáð lífs-
stefnu þess og framkvæmd í allt
að því bókstaflegri merkingu:
heimför þess til átthaganna í
Rangárþingi. Þeirri skoðun til
stuðnings ætla ég nú í niðurlagi
þessara minningarorða að vitna
í viðtal, _sem við áttum eitt sinn
saman. Ég spurði:
Hvers vegna fórst þú, Sigurð-
ur Einarsson, sem hafðir gegnt
haum embættum syðra, austur
undir Eyjafjöll og gerðist sókn-
arprestur þar?
Af eintómri eigingirni, svaraði
séra Sigurður. Mig langaði til að
vita hvort mér gæfist ekki tóm
til að gera upp sakir við sjálfam
mig, girða svolítið og rækta, eins
og forfeður mínir höfðu gert, og
fá tóm til að berjast við að læra
mitt eigið móðurmál.
Segðu mér þá eitt að lokum,
sagði ég. Hvernig er kirkjusókm-
in hjá þér?
Séra Sigurður svaraði:
Ég veit það ekki. Ég undirbý
ræður mínar með aðeins einn á-
heyranda vísan: Guð, sem yrkir
betur en við og þiggur alla okkar
þjónustu.
Séra Sigurður Einarsson skáld
í Holti er genginn brott héðan og
kominm heim, og við sökmum
hans mjög. Ég votta eftirlifandi
eiginkonu hans og bömum mina
dýpstu samúð.
Guðmundur Danielsson.
Framhald á bls. 19.