Morgunblaðið - 13.04.1967, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐI-Ð, FIMMTUDAGUR 13. APRÍL 1967.
17
Lúðvík Kristjánsson:
Ábendingar til Þjóðhátíð-
arnefndar 1974
EINS og þegar er orðið alþjóð
kunnugt hefur nýlega verið skip
uð nefnd til þess að hafa með
höndum undirbúning að minn-
ingu um ellefu hundruð ára
búsetu á íslandi. í þessa nefnd
hafa valizt ágætismenn og er
ekki að efa, að þá muni alla fýsa
þess að leysa verk sitt svo af
hendi, að þjóðin megi hafa af
sem mest gagn og jafnframt
sæmd. — En í þessu sambandi
ber að mörgu að hyggja, og því
má ekki gleyma, að íslendingar
eru fámenn þjóð og fremur van-
efnum búin, svo ekki sé meira
sagt, en svo að segja að á hverju
strái blasa við óleyst verkefni,
vitanlega misjafníega mikilvæg.
Af þeim sökum langar mig til
þess að koma á framfæri nokkr-
um þönkum mínum í sambandi
við fyrirhugað minningarhald.
Matthías Johannessen ritstjóri,
sem er formaður nefndarinnar,
hefur að nokkru leyti reifað í
sjónvarpi, hvað nefndin hafði
helzt á prjónum, eða öllu held-
ur væri varfærnislegra að orða
það svo, að hann hefði í höfuð-
dráttum dreppið á, hvað nefndin
hefði látið sér koma til hugar í
hverju þessi minning ætti að
vera fólgin. Þessi skýrslugerð
Matthíasar í sjónvarpinu var þó
engan veginn tæmandi.
f Tímanum föstudaginn 7.
apríl síðastl. er skýrt frá eftir-
tarandi: — „Þjóðhátíðarnefndin
1974 gerir í tillögum sínum, sem
lagðar voru fram á Alþingi í dag,
m.a. ráð fyrir, að út verði gefið
í samtals 58 bindum sýnishorn
íslenzkra bókmennta frá upp
hafi og fram til ársins 1974. Er
gert ráð fyrir að sérstök ritstjórn
*jái um val verkanna, en komið
verði á fót samstarfi útgáfufyrir
tækja um útgáfuna.
Þjóðhátíðarnefndin gerir til-
lögur um, að útgáfan skiptist í
8 flokka: fornrit 12 bindi, ljóð
10 bindi, skáldsögur 12 bindi,
smásögur 4 bindi, þjóðsögur og
sagnaþættir 4 bindi, ævisögur og
endurminningar 6 bindi og ræður
og ritgerðir 6 bindi“.
Nú má í fyrsta lagi spyrja
getur ekki minna gagn gert. Og
í öðru lagi má varpa fram þeirri
spurningu, hvar ætlar nefndin í
efnisniðurröðun sinni rúm fyrir
það, sem ritað hefur verið af sagn
fræði á Íslandi. Eða hefur eft
til vill ekkert^ verið skráð af
sagnfræði á fslandi, eins og
skilgreina á það orð á strang
vísindalegan hátt?
í sunnudagsblaði Morgunhlaðs-
Ins 9. apríl síðastl. er leiðari
blaðinu sem heitir: „Hugmyndir
um þjóðhátíð". Ég get mér þess
til, að höfundur hans sé Matthías
Johannessen ritstjóri og formað
ur þjóðhátíðarnefndar. Ég hirði
ekki um að rekja efni þessa
leiðara; en vil einungis geta þessa
— „Ýmsar fleiri hugmyndir
koma fram í tillögum þjóðhátíð-
arnefndar. Þar er rætt um útgáfu
á sammfelldri íslandssögu, sem
aðgengileg væri fyrir almenn
ing.“
Sjálfsagt mundi ekki óvinnandi
vegur að vinna slíkt verk, þar
sem það á að vera, að. mínum
skilningi, yfirlitsrit. — En mér
er spurn, hvers vegna alltaf þetta
hálfkák með samningu íslands
sögu, úr því að nefndin ætlast
til að út komi fyrir hennar at
beina 56 bindi bóka í sambandi
við afmælið.
Alkunna er að Menningarsjóð
ur hefur verið með á döfinni út
gáfu á Sögu íslendinga. Henni
var í öndverðu ætlað að vera 10
bindi, en sú bindatala hefur farið
úr skorðum. Saga þessi átti að
ná til ársins 1918. f ritstjórn
verksins völdust þessir menn í
öndverðu: Árni prófessor Páls
son, Barði þjóðskjalavörður Guð
mundsson og Þorkell bókavörð
ur Jóhannesson, síðar háskóla-
rektor. Nú vita allir, að þessir
menn voru ágætlega gefnir, prýði
lega menntaðir og fjölfróðir. Ég
kann ekki skil á því, á hve löng-
um tíma þeir hafa áætlað að
þetta verk væri unnið, en mig
hefur alltaf furðað á því, að
þeir skyldu áræða, að forma
þetta verk með þeim hætti, sem
aeir gerðu, vel vitandi þess hví-
lík ókjör þurfti að kanna af frum
gögnum og jafnvel gefa út, áður
en samin væri fslandssaga, sem
samboðin væri þjóðinni, en það
hafa þeir sjálfsagt ætlast til, að
verk það yrði, sem þeir höfðu
tekið að sér að annast ritstjórn
á. Af íslandssögu Menningarsjóðs
hafa þegar komið út sjö bindi,
og biftist það seinasta 1958. Margt
er í þessari sögu byggt á könnun
frumgagna er leiða furðu margt
ljós, sem áður var ókunnugt
um, en hitt vita allir, sem grannt
hafa kynnt sér þetta verk, að
tekizt hefur að forklúðra það
svo, að héðan af getur það aldrei
orðið barn í brók aldrei orðið
að þeirri Sögu íslendinga, sem
upphafsmenn hennar munu hafa
gert ráð fyrir.
Alkunnugt er, að reist verður
handritahús, það er einnig jafn-
kunnugt, að talsverður hluti
Árnasafns verður afhentur ís-
lenzku þjóðinni. Þótt íslenzkar
ritaldarbókmenntir hafi varpað
mestum ljóma á bókiðju fslend-
inga, má ekki gleyma því, að
margt hefur verið ritað fyrr og
síðar á fslandi, er mikilvægt
gildi hefur fyrir þjóðmenningu
okkar og sögu. Nú er handrita
stofnuninni ætlað miklu víðtæk
starfssvið en gefa út og
rannsaka íslenzk förnrit og er
það vel. Störf þessarar stofnun-
ar eru þegar að líta sitt fyrsta
ljós, og má vænta þess ,að smám
saman sjái þess greinilegri merki
þegar fram líða stundir. Forstöðu
maður stofnunarinnar er sem
kunnugt er dr. Einar Ólafur
Sveinsson, víðkunnur vísinda
maður, og hefur hann við hlið
sér hið prýðilegasta starfslið.
Þá er að víkja að Orðabók
háskólans sem er undir öruggri
forustu dr. Jakobs Benedikts-
sonar, og að henni er sleitulaust
unnið. Þegar þar að kemur, að
hún birtist, verður um slíkan
Stórasjó að ræða, að óbornar
kynslóðir munu sennilega seint
fá hann þurrausinn.
öll könnun á sögu hlýtur að
byggjast á rannsókn frumgagna,
svo fremi sem þau eru til eða
þá á rétt prentuðu afriti þeirra
Að sjálfsögðu hafa verið prent
uð mörg rit, sem geyma firnin
öll af efni um íslenzka sögu, og
verður ekki hirt um að geta ann
arra en þeirra, sem enn eru á
döfinni og mikil nauðsyn er á,
að lokið verði útgáfu á sem
fyrst.
Verður þá fyrst fyrir mér að
nefna íslenzkt fornbréfasafn
Fyrsta bindi þess kom út 1®57
1876, og annaðist Jón Sigurðsson
útgáfu þess. Var ætlan Jóns, að
út væru gefin öll fornbréf fram
að 1600. Bindi II-X gaf dr. Jón
Þorkelsson þjóðskjalavörður út
og að nokkru leyti það XI. En
þá tók dr. Páll Eggert Ólason
við og gaf út 4 bindi. Með 15
bindi er komið fram að árinu
1570 en dr. Jón Þorkelsson hafði
afritað bréf fram að 1600, og eru
þau afrit hans varðveitt í Þjóð
skjalasafni. Björn Þorsteinsson
sagnfræðingur hefur gefið út
það, sem komið er af 16. bindi
Fornbréfasafns, og fjallar það að
mestu leyti um viðskipti íslend
inga og Englendinga. — Engum
blöðum er um það að fletta, að
íslenzkt fornbréfasafn er gull
náma fyrir rannsóknir á íslenzkri
sögu. Prófessor Magnús Már
Lárusson er sá maður, sem
gerzt hefur kynnt sér hana, og
að sjálfsögðu hefur hann í sam-
anburði við frumrit rekið sig á
ýmsan mislestur hjá dr. Jóni,
en hvað sem því líður er starf
dr. Jóns að útgáfu Fornbréfa-
safnsins stórvirki. Sá vísinda-
maður á Norðurlöndum sem
einna nánast yfirlit héfur yfir
fornbréfasöfn allra þeirra landa,
hefur látið svo ummælt í mín
eyru, að islenzka forníbréfasafn-
ið sé að sýnu aðgengilegast til
notkunar.
Sögufélagið hóf að gefa út Al-
þingisbækur 1912, og eru þegar
komnar af þeim níu bindi en
Lúðvík Kristjánsson
enn er eftir að gefa út af þeim
átta bindi, 40 arkir hvert. Sama
er að segja um Alþingisbækurn-
ar og Fornbréfasafnið, að þær
eru íslenzkri sagnfræði hinn
frjósamasti akur.
Bókmenntafélagið byrjaði að
gefa út íslenzka annála 1400 —
1800 árið 1922, og eru þegar
komin út af þeim 4 heil bindi og
5 hefti af því fimmta. Þessu
verki er ólokið, en hversu mikið
er eftir af annálum, sem menn
hafa hugsað til að taka í þetta
safn, veit ég ekki. Um hitt þarf
ekki að villast, að annálasafn
þetta hlýtur alltaf að verða mik
ilsvirði við íslenzkar sögurann-
sóknir.
Loks kem ég að síðustu ábend
ingu minni til þjóðhátíðarnefnd-
ar 1974, en hún varðar skjalasöfn
íslenzk önnur en handritastofn-
unina. I skjalasöfnum þessum
hef ég verið viðloða með annan
fótinn í rösk þrjátíu ár, svo að
ég tel mig þar ekki með öllu
ókunnugan. Skjalasafn Lands-
bókasafns er geysimikið að vöxt
um, og væri með öllu ógerlegt að
vinna þar, ef ekki væri til hand-
ritaskrá dr. Páls E. Ólasonar og
viðaukar Lárusar H. Blöndals.
Handritaskrá dr. Páls er
stórvirki,-sem aldrei verður met-
ið svo sem vert væri og skylt.
En þrátt fyrir þessar skrár skort-
ir enn mikið á, að skráning safns
ins sé að öllu leyti kominn í það
horf, að það sé vísindamönnum,
sem þar vilja starfa, nægilega
aðgengilegt.
Skráning Þjóðskjalasafns er
miklu skemmra á veg komin. Dr.
Jón Þorkelsson vann því safni
stórmerkilegt starf, og þegar á
það er litið, hvað eftir hann ligg
ur af fræðistörfum og vinnu í
þágu safnsins má næstum heita
óskiljanlegt, hvað sá maður hef-
ur komizt yfir að gera. Ég tel
mig taka vægilega til orða, þegar
ég segi, að enn er nær ógerlegt
að vinna að vísindastörfum í
Þjóðskjalasafni, sökum þess hve
skráningu þess hefur seint mið-
að. Ég get nefnt sem dæmi, að
fyrir allmörgum árum vissi ég,
að í Þjóðskjalasafni var allmerki
legt plagg, er varðaði þjóðfund-
inn 1851. Skjalaverðirnir voru
allir af vilja gerðir að hjálpa
mér til að hafa upp á því, en
þeim bara lánaðist það ekki. Nú
þurfti ég ekki á plaggi þessu að
halda í svipinn, enda kom það
sér betur, því að þrjú ár liðu
frá því að ég hóf að leita að því
og þangað til það barst upp í
hendur mér og þá fyrir hreina
tilviljun.
Það þarf ekki að vera neitt
launungarmál, að í skrifborði
mínu hafa í allmörg ár legið að-
dráttarföng að allstóru riti um
síðasta ævisprett Jóns Sigurðs-
sonar forseta, eða nánar til tekið
um örskotshelgina að því marki
að við fengum stjórnarbótina
1874. Þessi aðdráttarföng eru að
verulegu leyti nýjar heimildir,
sem enginn veit deili á, en ég he<
á snuddi mínu á söfnum hér og
erlendis hirt eins og upp af göttt
minni. En vegna þess að ég hef
verið að sinna öðru starfi, sem
ég tel mikilsverðara að gera skil,
hafa aðdráttarföngin um störf
Jóns legið ósnert. Og hamingjan
má vita, hvort mér endist heilsa
og ævi til að telgja til þann efni-
við.
Nú er mér fullkunnugt um það,
að dr. Finnbogi Guðmundsson
landsbókavörður og Stefán Pét-
ursson þjóðskjalavörður hafa
ríkan skilning á þeirri brýnu
nauðsyn að koma skráningu
safna sinna í sem bezt horf, en
til þess að það geti gerzt á sem
skemmstum tíma, brestur senni-^
lega hvorttveggja aðstöðu og
fjármagn. Sjálfur hefur Stefán
Pétursson búið svo um bréfasafn
Jóns Sigurðssonar að stórsómi er
að, en þau lágu undir áföllum,
þótt ekki sé um eldri gögn að
ræða.
f upphafi þessa máls var að þvi
vikið, að þjóðhátíðarnefnd 1974
hygðist koma því í kring, að
gefið væri út 58 binda ritsafn.
Hvort hún ætlar að láta bóka-
útgefendur standa straum af
kostnaði við þá bókaútgáfu eða
hvort ríkið á að gera það að ein-
hverju leyti er mér ekki ljóst.
En ef svo væri, að ríkið ætti að
eiga þar hlut að máli, er það
vinsamleg ábending mín til
nefndarinnar, að hún beiti sér
fyrir því, að útgáfu þeirra heim
ildarrita, sem enn eru í deigl-
unni og áður eru nefnd, verði
látin sitja í fyrirrúmi. Ennfrem-
ur reyni hún að hafa áhrif í þá
átt, að þjóðskjalaverði og lands-
bókaverði verði gert kleift að
koma í kring fullkominni skrán-
ingu skjalasafna landsins. Hvort
tveggja þetta mundi auðvelda
það, að ekki þurfi að dragast ó-
heyrilega á langinn, að unní
verði að semja íslandssögu, sem
söguþjóðinni væri samboðin og
hún mætti vera stolt af að hafa
látið rita og gefið út. Ég vona,
að þjóðhátíðarnefnd taki til góð-
viljaðrar athugunar áberidingar
mínar, því að minni hyggju miða
þær að því að auka á reisn þess-
minningarhalds, sem fyrirhugað
er í sambandi við ellefuhundruð
ára búsetu hér á landi. En jafn-
framt vil ég að hún gefi þvl
fyllsta gaum, hvað unnið er við
það að gefa út 58 binda ritverk:
með þeim hætti, sem það virðist
hugsað.
SVEINN KRISTINSSON SKRIFAR UM
KVIKMYNDIR
SUMARIÐ MEÐ MONIKU.
Leikstjóri: Ingmar Bergmann.
Höfuðhlutverk: Harriet And-
ersson og Lars Ekborg.
ÞAÐ er auðsætt, að Ingmar
Bergman ætlar ekki að láta sér
segjast við gagnrýni þá, sem
fram kom hjá ýmsum á mynd
hans „Persona“; sem Hafnar-
fjarðarbíó sýndi fyrir stuttu. Um
sjálfa páskahátíðina stingur
hann upp kollinum í Hafnar-
fjarðarbíó með mynd, sem nefn-
ist á sænsku Sommer med Mon-
ika, og hér verður lítillega vikið
að.
Ekki sá ég myndina „Persona“,
þá sem hneykslun olli hjá svo
mörgum. Þó hitti ég stöku mann
eskju, sem var ekki sem óánægð-
ust með þá mynd, taldi hana
jú „sterka", en var sumt jafnvel
hrifið af henni. Er það ekkert
nýtt, að óllir séu ekki sammála,
þegar rætt er um myndir Ing-
mars Bergmans.
Annars er „Sumarið með Mon-
iku“ allmiklu eldri kvikmynd
en „Persona“. Hún var fram-
leidd 1952, en á þeim árum hatði
Bergman enn ekki hætt sér eins
langt út í sýnikennslu myrirra,
mannliegra hvata og hann síðar
gerði. Þó er krókurinn tekinn
að beygjast, og snemma hefur
ástalíf orðið eitt kærasta við-
fangsefni Bergmans.
Það er ungur verzlunarþjó.’in
og ung verzlunarmær, er hittast
af tilviljun á veitingahúsi, sem
fara þarna með aðalástarhlivt-
verkin. Monika og Ha; ry nefn-
ast þau. Hann missti móður sína
ungur og hefur verið einmana
í bernsku Hún er alin upp á
mannmörgu, hávaðasömu heim-
ili, á drykkfeldan föður, sem er
nokkuð laus höndin. í einu rifr-
ildiskasti slær hann Moniku, og
stekkur hún þá að heiman. Þau
Harry höfðu þá nýlega kynnzt,
og heldur hún á fund hans.
Svo fer að þau halda bæði að
heiman og hafa búsetu um sum-
arið í snekkju föður Harrys, en
faðirinn lá sjúkur á spítala. Þau
fara í lystilegar sjávarreistur í
bátnum, hafa sameiginlegt mötu
neyti, já, sofa jafnvel í sama
svefnpokanum. Þarf þá varla að
taka það fram, að þau eru á
valdi sameiginlegrar kenndar,
sem orð'hagir hugsjónamenn hafa
nefnt ást.
Enginn frýr víst Bergman vits
né frumleika, þótt sumum þyki
á skorta, að hann tjái sig nógu
skýrt og öðrum þyki hann draga
ljótieikann helzti mikið fram á
sviðið. Kannski er ekki von á
góðu, ef hann hefur gert sumar
myndir sínar með því fororði að
villa um fyrir gagnrýnendum,
eins og sagt var um „Persona“.
Eins og getið var ,er „Sumarið
með Moniku“ ekki byltingar-
kennd mynd, hvorki að efni né
framsetningu og kemst hvargi
nærri ýmsum síðari myndum
Bergmans áð því leytL Ástar-
lí'fssenur eru þar ekki úr hófi
fram djarfar. (Þá ber að vísu að
gæta aldurs myndarinnar). Sad-
ismi lætur ekki verulega á sér
brydda, og masochismi eða homo
sexualismi koma þarna ekki
fram. Hins vegar svífur hvevf-
ulleiki mannlegrar hamingju yf-
ir vötnunum. „Við lifum eitt
sumar-ismi“ er í rauninni þétti*
efni gjörvallrar myndarinnar.
Eiigi að síður býr myndin yfir
gleði og þokka ungrar ástar, og
þetta er ekkert drama í venju-
legum skilningi. Til þess fá
áhorfendur of snemma grun um
léttvægi þess, sem almennt hef-
ur verið talið gefa lífinu mesí
gildi. — Ég er ekki svo fróöur
um barnasálarfræði eða uppeldis
fræði, að ég geti dæmt um, hvort
Monika og Harry eru á þeim vett
vangi rökrétt útleidd, frá þeim
aðstæðum sem þau eru alin upp
við. Ég veit ekki, hvort það er
rétt útkoma úr þvi uppeldis-
fræðilega dæmi, að Monika hljótl
að verða léttúðardrós, á meðaa
Harry tekur hlutina sýnu alvar-
legar. Líklega eru engar óhagg-
anlegar formúlur til í þeim sök-
um. að minnsta kosti er víst bezt
að festa ekki augun um of á þv^
enda ekki að vita nema þrjótur-
inn Bergman sé bara að piala
gagnrýnendur.
Segja má, að það sé ómaksina
vert að leiða mynd iþessá sjón-
um, þótt ekki væri til anna#s ea
kynna sér ákveðinn kafla af þró-
unarferli hins umdeilda lista-
manns.
Varsjá, AP.
PÓLSK súsmóðir skvetti benzíni
á lögregluman, sem tilkynntl
henni, að hún ætti að mæta fyrir
rétti, og kveikti síðan í fötum
hans, að því er pólsk blöð segja
á mánudag. Eldurinn læsti sig I
föt húsmóðurinnar, sem ðé
skömmu síðar af brunasárum, ei»
lögreglumaðurinn komst lifs ai.