Morgunblaðið - 24.09.1967, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. SEPT. 1967
Vísindamenn í sumarönnum Vísindamenn í sumarönnum Vísindamenn í sumarönnum
Málmvinnsla
- ný atvinnugrein
Samtal við Baldur Líndal, efna-
verkfræðing, forgöngumann
Kísiliðjunnar
BALDUR Líndal, efnaverk-
fræðingur, er Húnvetningur
að uppruna. Hann útskrifað-
ist stúdent frá Menntaskól-
anum á Akureyri árið 1939.
í stríðslok hélt hann til
Bandaríkjanna og lauk þar
verkfræðiprófi frá hinum
rómaða tækniháskóla Massa-
chusetts Institute of Techno-
logy árið 1949.
Hann sneri heim á því ári
og hóf störf við jarðhita-
deild Raforkumálaskrifstof-
unnar. Rannsóknir Baldurs
leiddu m.a. til að kísilvinnsla
var hafin við Mývatn og upp
á síðkastið hefur hann ein-
beitt sér að rannsóknum við
vinnslu afar verðmætra efna-
sambanda úr sjávarefnum.
Blaðamaður Mbl. hitti
hann að máli í verkfræði-
skrifstofu hans að Brautar-
holti. Og fer samtalið hér á
eftir.
— Hvert var upphaf Mývatns-
rannsóknanna, Baldur?
— Þegar ég kom heim frá
náimi var mér falið að rannsaka
hvernig nýta maetti jarðhitann
við vinnsilu á ýmsum efnum, þar
á meðal salti úr sjó. Eiitt þeirra
jarðlhitasn/æða sem tekin voru til
rannsóknar var við Mývatn.
Við höfðum í huiga, að þarna
var fornt brennisteinsnám og við
atihuganir á sjálfri hveraorkurmi
varð vart við þessa sérstæðu
leðju í Mývatni. Hófust þegar
bolla-leggingar um hvorf ekki
vaeri möguleiiki á að nýta han-a.
— Hvenær var svo komizt að
þeirri niðurstöðu?
— f>að skeður nú ekki á einum
d-egi. Fyrst varð vart við leðj-
una árið 1951 og 5 ár liðu án
þess nokkuð verulegt væri að-
hafzt viðvikja-ndi h-enni. Síðan
myndi ég s-egja að stóru-m áfa/n-ga
væri niáð tveimur árum seinna,
þegar tilraunadæling hófst á
leðju upp úr vatninu.
Ú-r því fara ra-nnsóknir að
gan-ga hrað-ar fyrir sig. Niður-
staðan k-emur aldrei allt í ein-u.
Þ-ei-r sem að rannsókn-um sta-nda
í upphafi er-u hreiint ekki vlssir
í s-in-ni sök, en líku-rniar fyrir j.á-
kivæðri niðurstöðu jukust notklk-
urn veginn stöðugt.
Rannsóknirnar snerust ekki
u-m einn ákveðinn punkt, heldu-r
er mikl-u frem-ur um að ræða, að
vaxandi skilningur á viðfangs-
efnin-u færðd smám saman m-eð
sér þá vissu, að það sem m-aður
hefur vonað, reynist rétt.
Von varð að veruleika
Þannig var með kísilgúrinn.
Nokkurra ára saimfelldair a-thiug-
anir á efninu, eðli þess, eigin-
leifcum og tæknimöguleilkum við
vin-nslu, lyktaði með nokkuð já-
kvæðri gr-einargerð um málið.
Lokaskriðurinn kem-ur svo árið
1961, þegar stóriðj-un-efnd tekur
miálið upp og 1-cfcara-nnsókn end-
aði með slofnun undirhúniingsfé-
lag-s í saim-vinnu við H-ollendiniga.
Það félag starfaði fram á sl. sum
ar. Þá hafði hollenzka fyrirfæk-
ið helzt úr lestinni sökurn að-
kalllandi verkefna heima fyrin.
Jahns-Mianville, bandaríska
fyrirtækið, kom þá til skj-alanna
og stofnað var núverandi félag
um vin-nsluna-.
Sa-mvinnan við Hollendinga
var þó að ýms-u leyti mikilvæg
framga-ngi málsins. Aðstoð þeirra
við tilrau-nadæliniguna va-r t.d.
mikilsverð, enda- eru Hol'lendin-g
air sérfræðingar í sl-íku, eins og
nærri má geta.
— Hvernig er kísilleðjan til
orðin?
— Hún er þann-ig til komin,
að til eru um 8 þúsun-d tegu-ndir
örsmárra einfru-ma plantna, sem
sk-eljar úr kísil vaxa- u-m.
Þessar plöntu-r nefnast kísil-
þörungar og lifa suma-r í sjó en
a-ðirar í f-ersku vatni. Varl-a er til
sá vatnspyttur, saltur eða ósalt-
ur, sem birta nær til, að þar úi
ekki og grúi af kísilþör.ungum.
Við d-a-uða þörungan-na fall-a
skelj-arn-ar til botns. Með tíman-
svo stærðargr-eining, því kísilgúir
kornin verða að vera sa-mstæð
að stærð. Aðalatriðið í þessari
meðhöndlun er að kísilskelja-rn-
ar komi út frjálsar í lokin og
þær brotni ekki á leiðinni. Þann-
i-g er-u þær settar í 50 punda
sökki og eru líka-star hvei-ti að
útliti. Síðan verður þeim ekið
eftir þeim fræga vegi til Húsa-
víkur, þar sem þeim sfcal skip-
að út.
Frá dynamiti til bjórgerffar
— Til hv-ers er kísilgúrinn svo
notaður?
— Ha-nn hefur verið kallaður
afní þúsuind þjal-a. Kísilgúrinni
frá Mývatni v-erður þó eink-um
notað-ur til síja vökva með. Kís-
ilsiaillinn dregur í sig hver-skonar
fíngerð oig slýken-d óhreinindi,
sem ekki verða síjuð frá með
venjulegum aðferðum. Ef kís-il-
gú-rnium er blandað sama-n við
vökva í síu renna óhreinindin
saman við hann og heldur hann
þeim þa-nnig eftir.
Notkun kísilgúrs í iðnaði er í
ra-uninni fremu-r ný tilkominn.
Nobel notaði hann hvað fynstur
m-anna á áhrifarik-an hátt í dýn-a.
mits-uppgötvun sin-ni. Nú á tím-
um er hann notaður í fjölmörg-
um greiniu-m iðnaðar.
— Hver verður áns-fra-mleiðsl-
a-n og hvenær hefst hún?
Frá Námaskarffi. (Ljósm.: B. Líndal).
um verða af þeim jarð-lög, mis-
jafnls-ga þy-k-k og misjafnlega
hr-ein.
Hiriis ve-gar verður að benda
á að jarðlög, sem myndast á
þe,nnan hátt eru í a-far fáum til-
fellum nýtanl-eg. Keiinur þar til
ma-gn efnisins á eintum sitað,
hre-inileiki og fjölda margar ytni
aðs-tæður. Því má geta nænri
viðvíkjia-ndi Mývatni, hvort
spurninigin um hagn.ýtanleika
hafi ekki verið ofa-rlega á baiugi
í langan tíma þr-át-t fyrir allit.
— Hvernig á vinns-lan að fara
fram við Mývatn?
— Fyr.st-a stigið er að dæla
leðjunni úr va-tninu upp að verk
smiðjunni í þar til gerða þró.
Gegnir þnóin hlufverki fiorða-
búrs fynir verks-miðjuna.
Þega-r inn kemu-r er næsta
istig-ið að ná vatn-inu úr henni.
Til þ-ess er notuð sía og
þurrkari. Inni i þurrkaran.um
li-ggja rör og er j arðhifinn leidd-
u-r eftir þeim til að hit-a uipp leðj-
una og rýkuir vatnsgufain þá út.
Nú þarf ihreinsun að eiga sér
stað. Leðjan, sem er þurr orð-
in f-er í gegnum hnein-sitæki og
er sandur hreinsaðu-r úr henni
og önli-tlu af sóda bla-ndað s-am-
an við.
Er efnið næst tekið og hifað upp
í 1100 gr-áður í snúnimgsofni, liík-
um þeim í Sememtsverksmiðj-
unn-i. Kemur kísilgúrinn út úr
ofnin-um samlím-duir og skjan-na-
hvítur og er n-ú brotinn niður í
mylsn-u, í biásara.
Síðasta fra-mleiðslustigið er
— Tilra-unframleiðsla hefst
væntanl-ega í nóv. n.k. en verk-
smið-jiain getu-r fnamleitt ca 12 þús.
tonn á ári. Það magn kann ekki
að virða,st mikið, en hacfia verður
í huga að efn-ið er dýrt, ég hygg
að tonn-ið sé endanlega selt á um
8 þúsund krónur.
Magnið dreifist líka á ótal-
mianga kaupendur því ekki þarf
að nota svo mikið af efmimu í
emu. Þannig er t.d. um bjór-
gerðirnar í Evrópu, þær eru
stór kaupandi á kísilgúr til sýj-
unar. Lítið magn þanf til hverr-
ar verksmiðju, en þær enu lífca
fjölm.argar. Á íslandi eru aðeins
tveir kaupendiuri, Lýsi hf. og nýja
bjórgerðin á Akureyri.
Með önlítilli viðbót er hæí
að auka afköst verksm-iðju nna
upp í 24—30 þúsund tonn.
Erlent fjármagn og kísiliffja
— Hefðum við getað nekið
kís'ilgúrverksmiðju hér án þess
að erlenit fjárm.agn kæmi ti'l.
— Það má kanmski segja, að
slíkt hefði verið möguleifci. En
ljóst er að það hefði orðið miklu
kostniaðarsamara og erfiðara á
alLa lund. Því var vita-nlega
alveg sj-álfsagt m-ál að tafca til-
boð-i erlendra aði'la um sta-m-
vinnu.
Einn þýðimgarmesti þáttiur
málsins er dr-eifi-ngar- og s-ölu-
kerfið. Andstætt notendum kísil-
gúrsins eru sel-j-endur tiltökilega
mjög fáir sterfcir aðilar. Jöhrus-
Mannsville, sem t-ekið hefur að
sér söluhliðina fyrir okkur., er
stærsti framleiðandi og selj.a-ndi
kísiligúrs í heimi og við gön-gum
inn í söl-ukerfi þeirra,
Kísilgúr atf þessari gerð
er að langm-es-tu leyti flu-tt-
ur til Evrópu frá vestur-
strönd Banda-ríkjanna, en Þjóð-
verj-ar og Fra-kkar framleiða þó
dálítið magn.
Efnið -er fyrirferðarmikið í
fiutningi, eða 4 rúm-metrar í tonn
inu. Aðflutningsl-eiðir frá ves-tur-
strönd Bandiariífcjan-na til Evrópu
eru langar og því .von að fyrir-
tækið sj-á sér hag í að komast
nær markaðim-uim.
Annað vandamál með flutning
inin er hversu léttu-r kísilgúrin-n
er. Er það ástæðan fyrir að
Johns-Manvilie hefiu-r boðizt til
að a-tihuga möguleika á nýtingu
perlus'teimsims hér á íslan-di með
það fyrir au-gum að fá ball-es-t í
skipin.
Einkarekstur og stóriffja
— Telur þú r'íkisre-kstur ein-n
mögulegan í stóriðju á íslandi?
— Ég ' tel að hlutafélaigs-
eða almeninin'gshlu-tafélags-form-
ið væri ákaflega æskilegt og
skemmtilegt að koma því í f-r-am-
kvæmid á þess'U sviði.
Það er ekkert, sem mælir þvi
í mót að rá'kið stafnisetji og kost-i
undirbúni-ngsrannsóknir og selj-i
síðan fyrirtækið til einkaaðilja.
Þett-a hefur einihvern veginn
þróazt hér á la-ndi, að það er
en.ginn a-ðili nema ríkið s-em lagt
g-etu-r í þá áhættu sem stórrekstri
er samfa-ra. Einistakli-ngum yrði
s-líkt um megn hér, en það er
ekki þar með sagrt, að ríkið þurfi
endilega að reka fyrirtækin þeg-
ar þa.u eru komin á legg.
En til þess að svo mæt-ti verða
þa-rf auðvit-að að lagfæra viss
atr.iði í lögunum um hliutafélög.
Þa-ð er t.d. engin furða að al-
menn-inigur sé hikandi við að
taba þátt í rekstrin-um þegar
hiiu'tafjára.rður er tvís-ka-ttla'gður
eins og nú er gert.
Iffnaffur framtíffarinnar
—■ Inn á hvaða svið hyggiS-tu
nú bein-a rannisóknum þínum?
— Síðan fór að hægj-ast um
við kísilgúrinn, er ég að snúa
mér aftu-r að sjávar-efnunium.
Þetta va-r eitt aðalverkefni mitt
eftir heimkomiu-na. Ég kom au-ga
á tvo möguleika. Annar, þ. e.
kísi-lgúr-inn h-efur þróazt vel,
hinn er síabornari en en-gu þýð-
inga-rminni.
Með orðin'U sj'óefniavi-nnsla- r
átt við samnafn fyrir ýmisfconar
vinnslu, sem byggist á uppleyst-
um efnium í sjón-um. Sjór-inn er
mun ríkari af þessum uppleystu
efnum en f-lestir ger-a sér grein
fyrir. Reynslan sýni-r, að vinnisla
m-argra þeinra beint úr sjón.um
er fyllilega h-a-gkvæm. Þar má
benda- á hina verðmætu má-lma
magnesíum og bróm og ekki sízt
s-alt, sem leitt er af heill bálku-r
afar milkilvægra efna.
Heimsfriamleiðslan á uppleyst-
um efnum úr sjó hefur vaxið
risaskrefu-m og er nú komin u-pp
í 8 þúsund milljómr króna á ári.
Hér er því e-kki -um neinar smá
summur að ræða.
— Á hverju byggjast okkar
mögu-leika til haigkvæmrair
vinn-slu?
— Aðstaða okkar er töluvert
frá'brugðin því sem g-erist víðast
annars staðar, þó hún sé vænt-an
laga s-íður en svo v-eriri.
Sj'óefn-a.vinnslan er a-far orku-
fr.ekur iðnaðu-r og við gerium
okkur von-ir u.m að geta sam-
hæft j-arðhita og raforikunotkun,
sem undins-töðu fjölþætts iðnað-
ar. En það vir-ðis-t einmit't eitt
höfiuðskilyrði fyr-ir lágum fra-m-
leiðsluikastnaði.
Sé litið á sjóafnavinnslu í öðr-
lU-m löndum er Ijóst, að farnar
eru tvær grundvalla-r-Jbyrj-un.ar-
leiðdr. í öðru tilvikin-u er-u efnin
unnin úr sjónum án þess að
nema vatnið bur-t. Þannig fer
vinnslu á magnesLum og
brómi fram. Á hin-n bóginn er sú
leið, sem farin er við saltvinnskx,
með uppgiufu-n sj’ávarins.
Aðstæður ráða svo únslitum
um hvor leiðin er fa-rin, Upp-
guifun byggist á ódýnri h-itaorku,
þá oftast sólarlhita, En hin 1-eiðin,
sem far-in er við vinnsluna.
’hvilir einfcum á r-afor'ku og rétt-
urn hj-álparefnium.
Gallin-n við uppgufiun-araðfeirð-
ina er sá, að fra-mleiðslan. tafc-
m'arkast þá einkum við efnið
sem mest er af, saltið. Nýtimg
h-in.na' verðmætu efn-a (m-álm-
ann.a) sem fást samihlið-a verð-uir
því bundinn sölu á miklu magni
af salti. Sé fyrr-i leiðin fiarin v-ant
ar oftast s-altið. Því yrði samhæfi
ing beggja l-eiðanna eimna hag-
kvæmu.sl ef hægt er að koma
hen-ni við.
Frost og funi er undirstaffan
— Hvaða möguleika höfium
við til þess?
— Við höfum bæði ra.forkiuma
og jarðhitamn au-k mikilvægs
hjálparefnis sem er ótakm-arkað
fyrir hendi í skeljaisiandinum.
Aðstaða til kælinga-r er hér
mjög góð, en hún hefiur oft úr-
slitaáhr-if um hagkvæmni í efna-
iðnaðinum.
Sérfræðinigur frá Sameinuðu
þjóðun-um, s-em hinga-ð kom á
veigum Ra.mnsófcnarráðs, benti m.
a. á þann möguleik-a við vinnslu
sjávarefnanna, að n-ota orkiu
jöklann-a. Taldi hann meiri orku
fólgna í þeim en í ja-rðhitanu-m
hér.
— Miðar þú við að efn.in verði
unnin beint úr sjó?
— Þegar r-annsóknirn.ar hóíust
á vegum Rann-sóknarráðs fyrir
rúmu ári beindiust þær fljótt að
s-altvinnslun-ni. Fyrir allmörgu-m
árum hafði ég staðið fyrir bor-
unium á jiar-ðhitasvæði á Reykja-
n-está og kan-nast víst fl-estir við
þá holu því g.ufiuna leggur yfir
veginn.
Við rannsókn á va-tninu sem
str-eymir upp úr holunoi fcom
í ljós, að það er mifclu saltara en
venjulegur sjór. Hér er því u-m
að ræða svonefndan ja.rðsjó,
Þetta er au.gl'jóslega m.jög þýð-
in.garmifcið atriði. Hér er sam-
tvinnaður jarðhiti og s-elta. Skil-
yrði sem ekfci verður hægt að
g-aniga framhjá og hafa nú tilílög-
ur verið gerðar um boranir.
Væntan.lega leiða þær í ljós nán
aT hve mikið rennsli má ná upp
úr holun-um með þes-sari seltu.
Ný og hagsæl atvinnugrein
— málmvinnsla
— Hvernig er þessi salt- og
efn.avinnsla hugsuð?
— Ég hef gert tillögur um
þrjú framleiðslustig. Á hinu
fyr-sta yrðu fra.mileidd ýmis sölt,
ma-tar.salt (natr. klori-d), kalí ,g
magnesí'U.m klórið og kanniski
fleiri. Hér yrði því um að ræða
s-alt- eða sa.]taverfcsmiðj.u, hvort
sem menn vilja kalla hana.
Framih. á bls. 24