Morgunblaðið - 15.10.1967, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. OKT. 1W7
BÓK SVETLÖNU VEKUR HEIMSATHYGLI
Umsagnir úr ýmsum kunnum blöðum og tímuritúm
Bók Svetlönu Stalinsdótt-
ur Alliluyevu, „Tuttugu
bréf til vinar“ hefur vakið
heimsathygli og mikið ver-
ið um hana rætt og ritað.
Hér fara á eftir umsagnir
um bókina úr ýmsum kunn
um blöðum og tímaritum,
sem til hefur náðst og þótt
hafa umtalsverðar eða for-
vitnilegar öðrum fremur.
Köstler skrifar um Svetlönu.
ARTHUR Köstler, höfundur
bókarinnar „Myrkur um miSj-
an dag“, sem fjallar um ógnar-
stjórn Stalínstímanna, skrifar
á þessa leið um bókina „Tutc-
ugu bréf til vinar“ eftir dóttur
einræðisherrans, Svetlönu Alli-
luyevu í The Sunday Times, 1.
október:
— Bftir allan lúðraþytinn
vissi maður hvarla við hverju
var að búast — kannski Tol-
stoy endurbornum eða Rafka
eða kannski dagbók í anda
Borgianna gömlu að minnsta
kosti átti maður á flestu fyrr
von en rödd þessarar elsku-
legu, hversdagsiegu konu sem
lfutti okkur elskulega og hvers
dagslega þanka á borð við:
„Á þessari öld okkar, öld
hraðfara breytiifea og skyndi-
legra umskipta á ýmsum svið-
um er mjög ánægjulegt að
verða var við sterk fjölskyldu-
bönd og hefðir sem í heiðri eru
haldnar, hvar sem slíkt er enn
við líði“.
— Þessi kafli, ásamt mörg-
um öðrum hefur verið þurrk-
aður út í enskri þýðingu bók-
arinnar. Úrfellingarnar eru tii
bóta bókmenntagildi „Bréf-
anna“, þau eru læsilegri fyrir
bragðið. Þýzka þýðingin (sem
ég las á undan hinni) virðist á
hinn bóginn, þótt hún sé víða
áþekkust framhaldssögu úr
vinsælu kvennablaði, vera ná-
kvæmari og bera trúrra vitni
persónuleika höfundar, þessar-
ar hefðbundnu borgararlegu
húsfreyju, gjörsneyddri per-
sónulegri hégómagirnd, sem
stundum hættir til að tala dá-
lítið af sér en er gædd sannri
rússneskri hjartahlýju.
ALIt fram til sextán ára ald-
urs dáir Svetlana „pabba
litla" og veitir því ekki nokkra
athygli að því er bezt verði
séð að frændur og frænkur og
nánir vinir reynast unnvörp-
lím „óvinir þjóðarinnar* ‘og
hverfa af yfirborði jarðar. Það
læðist fyrst að henni grunur
um að ekki sé allt með felldu
er mágkona hennar, Yulia,
eiginkona Yakovs Dzugashvil-
is, eldri sonar Stalín (og fyrri
konu hans), er tekin höndum
og látin dúsa í fangelsi í tvö
ár vegna þes að Þjóðverjar
hafa tekið eiginmann hennar
til fanga. Þetta var „samkvæmt
lögum þeim er heimiluðu að
refsa mætti ættingjum þeirra
hermanna er teknir hefðu ver-
ið til fanga" að sögn Svetlönu.
„Yakov gat ekkert gert svo
að Stalín líkaði,“ segir Svet-
lana, ennfremur og minniist
þess hversu fór en hann reyndi
að fremja sjálfsmorð í „eld-
húsinu heima“ og tókst ekki
betur til en svo að hann særð-
ist aðeins LítiLlega, og átti upp
frá því vísa hæðni Stalíns fyrir
það hversu afleit skytta hann
værL
Köstler segir síðan að betur
hafi Nadezhdu Alliluyevu,
móður Svetlönu tekist til er
hún skaut sig með lítilli byssu
og dó. — Svetlar.a var þá að-
eins sex ára gómul og fékk
ekki að vita fyrr en tíu árum
síðar og þá af einskærri til-
viljun, er hún las grein í er-
lendu blaði, að móðir hennar
hefði svipt sig lífi.
— Vasily, syni Nadezhdu,
sem var fimm árum eldri en
Svetlana farnaðist litlu betur,
lauk lifi sínu sem drykkju-
sjúklingur rúmlega fertugur
að aldri. Örlög frændanna og
frænknanna mörgu minna á
ekkert meira en kvæðið um
tíu litla negrastráka, segir
Köstler.
— Svetlana segir um það:
. . . „það var eins otg faðir
minn stæði í miðju inni í svört-
um hring og állir þeir sem
hættu sér inn fyrir hringinn
hyrfu eða færust eða tor-
tímdust á einn eða annan hátt
.... þegar ég spurði hann
hvað frænkur mínar hefðu
gert sig sekar um, sagði
hann:“ Þær töluðu mikið, þær
vissu of mi'kið og þær töluðu
af sér og það hjálpaði óvinum
okkar.“ . . . Hann sá óvin í
hverju horni. Það var orðið
sjúklegt, nærri því ofsóknar-
brjálæði. „Þú ert sjálf með
andsovézkar fullyrðingar”,
sagði hann einu sinni við mig
í fúlustu alvöru og var hinn
reiðasti. Ég bar ekki við að
malda í móinn eða spyrja
hvaðan honuna kæmi sú vit-
nesTcj 3
Hefði Stalin lifað, hefði
Svetlana kannski líka álpazt
inn fyrir hringinn svarta og
horiið. Hún segir frá því í bók
inni, hvað kom fyrir rétt áð-
ur en hann dó (að gamla líf-
lækninum sínum, sem annazt
hafi um hann árum saman
fjarverandi — hann var kom-
inn í fangelsi, sakaður um sam
særi vi'ð vestræn njósnaöfl um
að myrða sovézka leiðtoga), að
Stalín „opnaði allt í einu aug-
un og renndi sjónum yfir alla
í herberginu. Það var óskap-
legt augnaráð, vitfirrt að sjá
eða kanski afmyndað af bræði
og fullt af ótta við aðsteðjandi
dauða og vi^ ókunnug andlit
læknanna seni bogruðu yfir
honum. Tillitfð fór yfir alla við
stadda á örskotsstund. Svo
skeði nokkuð óskiljanlegt og
ógnvekjandi, sem ég hef enn '
ekki getað gleymt og ekki skil
ið. Hann lyfti allt í einu vinstri
hendinni eins og hann væri að
beda á eitthvað uppi yfir höfð-
um okkar og bannsyngja okk-
ur eða kalla yíir okkur óskap-
leg örlög .. .
En þegar svo Stalin loks var
allur og þjónustulið hans og
lífverðir komu að kveðja hann
..... gengu þeir að rúmi
hans hljóðir og grétu, þurrk-
uðu af sér tárin eins og börn
gera, með handarbakinu, á
erminni eða me'ð vasaklút ....
allt þetta fólk unni föður mín-
um, elskaði hann og virti fyr-
ir hversdagslega, mannlega eig
inleika hans, þá eiginleika,
sem þjónaliðið getur bezt bor-
ið vitni um......
Svetlana segir að faðir henn
ar hafi aldrei augum litið
fimm barnabörn sín af átta og
samt hafi þessi barnabörn hans
öll elskað hann þá og geri enn
faðir hennar loks var látinn
og hafði „öðlast frið á bana-
sænginni. Andlit hans var fall-
egt og yfir því friður og mér
fannst sem hjarta mitt ætlaði
að bresta af ást og harmi“.
— Enginn skáldsagnahöfund
ur gæti skapa'ð meira sann-
færandi dæmi um tvöfeldni
mannlegra tilfinninga, segir
Köstler. Andstæ'ðar fullyrðing-
arnar sem þessi tvöfeldni or-
sakar draga ekki úr gildi bók-
Svetlönu — þvert á móti stað-
festa þær sannleiksgildi henn-
ar. En þótt ekki leiki vafi á
sannleiksgildi bókarinnar og
einlægni er það eftir sem áður
spurn, hvort hún leggi nokk-
urt nýtt af mörkum til aukins
skilnings okkar á mannkyns-
sögunni.
Hún hefur ekki að geyma
neinar stórkostlegar uppljóstr-
og hún lýsir harmi sínum er
anir og varpar ekki neinu nýju
ljósi á hreinsanirnar, sýndar-
réttarhöldin, fráleitar sakar-
giftirnar eða ótrúlegar játning-
arnar. Á allt slíkt minnist
Svetlana aðeins óbeint og skýr
ing hennar á öllum ógnunum
og hörmunum ríkisstjórnarára
Stalins er stórfurðulega barna-
lega einföld — það var þorp-
aranum Beria og álögum þeim
er hann hélt föður Svetlönu í,
að kenna hversu allt gekk til.
Svetlana hefur sem sá fund-
ið sér sökudólg fyrir syndir
föður síns. Sálfræðilega er
þetta mjög skiljanlegt og fyr-
irgefanlegt, sagnfræðilega er
það áð sjálfsögðu alger firra.
Hún gerir sér þetta líka ljóst
um sumt og segir að þeir Beria
og faðir hennar hafi verið sam
sekir um eitt og annað, en læt-
ur þó .jafnan í veðri vaka að
Beria hafi ráðið mestu í þeirra
samskiptum.
„Tuttugu bréf til vinar"
veita sagnfræðingum engar
nýjar og mikilvægar sögulegar
staðreyndir eða áreiðanlega út-
listun atburða. Gildi bréfanna
er í öðru fólgið, í því að lýsa
upp baksvið atburðanna, gera
grein fyrir andrúmsloftinu og
litbrigðum eða öllu held.ur al-
geru litbrigðaleysi þessara ára.
Ríkisstjórnarár Stalíns voru
einhver hin blóði drifnustu
aem um getur í sögunni, en við
lestur bókar dóttur han.s liggur
við að manni finnist blóð fórn-
arlamba hans hafi verið grátt
líka þar sem það rann í stríð-
um straumum í aftökukjöllur-
lunum.
1 formála sínum að bókinni
skrifar Svetlana áð það sé>
markmið bókarinnar að „berai
vitni“. Hún er óhjákvæmilegai
ruglað vitni, sem neynir ákafti
að líta óhlutlægum augum á)
það sem átt hefur sér stað, en,
getur ekki flúið tvöfeldni til-.
finninga sinna og getur ekki,
komizt hjá þvi að sietja fraim,
útskýringar og afsakanir, ekki
fyrir kenfið heldur fyrir aum-
ingja vonda, vltskerta litla
pabba, sem hún telur skilgetið1
'afkvæmi kerfisins. Hún var að
því spurð fyrir nokkru, hvort)
ihún héldi að ef faðir hennar
hefði ekki komið til skjalanna
hefði annar Stalín komið í stað.
inn, og svaraði því játandi.
Þessi trú á sagnfræðilega á-
kvörðunarstefnu og á það aði
maðurinn sé aðeins leiksoppur
hennar yrði endanleg réttlæt-
ing, ekki aðeirus Stalíns, beldur
líka allra þeirra, smárra og
istórra, sem fært hafa mann-
kyni bölvun. Hugmyndafræði-
kerfi einræðisins sækir sér
styrk í þessa trú og það er
veikleiki okkar að við höfum
ekki enn fundið fullgilt svar
við henni, segir Köstler að lok-
um.
Dóttir harffstjórans skriftar
PER FORSLIND skrifar um
bók Svetlönu í Svenska Dag-
bladet 22. september sl. og seg-
ir m.a., að tæpast hafi nokkur
bók valdið slíku óskaplegu
uppistandi út um allan heim
sem bók Svetlönu Alliluyevu,
„Tuttugu bréf til vinar“. Síðan
segir hann orðrétt: Með yfir-
þyrmandi auglýsingaherfer'ð
er, eins og allir vita, hægt að
selja hérumbil allt. Það er því
rétt að segja það strax, að
þessi bók þarf uppistandsins
hreint ekki með.
Forslind telur það bók Svet-
lönu helzt til gildis að hún sé
hrífandi mannleg frásögn,
skriftir settar á blað til þess að
létta á óskaplegu hugarfargi
og tilraun til þess að losa sig
undan þungbærum arfi. Hann
ræðir nokkuð viðbrögð ráða-
manna í Sovétríkjunum við út
gáfu bókarinnar og segir þau
enga furðu, því bréfin tuttugu
séu mikill áfellisdómur yfir
stjórnarkerfi, sem láti frjálsan
vilja einstaklingsins lönd og
leið og meini mönnum að
hugsa eða gera nokkuð það er
brjóti í bága við kennisetning-
ar einræðisríkis kommúnism-
ans.
Hann minnir á að sjálf segi
Svetlana að bók hennar sé
ekki ætlað að vera nein stjórn
arfarslýsing á valdatíma föður
hennar, ekki ætlað að gera
grein fyrir stefnu hans og störf
um, allt slíkt láti hún öðrum
eftir. „Ég hef aldrei sjálf stað-
ið á sviðinu og hef af engu að
státa", segir hún. „Allt mitt líf
hefur liðið að tjaldabaki.“ Hún
talar um mótsagnakenndar til-
finningar sínar í garð föður
síns og þótt margt það er hún
segi varpi nýju ljósi á orð hans
og gerðir, er bók hennar eng-
in skýring á dularfullri og flók
inni skapgerð þessa manns.
Hún talar um tilfinningakulda
hans í garð ýmissa annarra í
fjölskyldunni, elskulega um-
hyggju hans fyrir sjálfri henni
í bernsku, talar um móður sína
og sjálfsmorð hennar og í-
grundar hvað því kunni að
hafa valdi’ð. Hún segir margt
og mikið um Beria og misjöfn
áhrif hans á Stalin, sem hún
telur hafa verið mjög háðan
Beria. Henni þykir sem Beria
hafi hvatt föður hennar til
ódæðisverkanna, sem hún
segir þó að þeir hljóti að telj-
ast samsekir um. Hún minnir
oftlega á vantraust Stalíns á
fólki og segir hann aldrei hafa
getað tekið nokkurn þann í
sátt aftur sem einu sinni hafi
verið búið að sannfæra hann
um að væri honum andsnú-
inn. Hún segir föður sinn hafa
haldið trúnað við frumherja-
anda fyrstu kynslóðar bylt-
ingarmannanna og lagt mikla
fæð á þá er síðar komu og
vildu umfram allt hagnast á
ríkinu og flokknum. „En hann
var sjálfur fangi í þessu lög-
regluríki, sem hann byggði
upp og bar ekki traust til
nokkurs manns", segir Svet-
lana.
Lavrenti Beria meff Svetlönu í Tiflis, höfuffborg Georgíu, ár-
iff 1934.
Mynd þessi fylgdi ritdómi K östlers í „The Sunday Times", og á hún aff sýna Stalin á dánar-t
beffi.