Morgunblaðið - 06.02.1968, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. FEBRÚAR 196«
Þdrarinn Björnsson skdlameistari - Minning
ÞÓRARINN Björnsson er látinn.
Sjaldan hefir mér brugðið
meira við nokkra fregn, en þeg-
ar ég var vakinn með þeim orð-
um sunnudagsmorguninn 28. jan
úar. Að vísu var mér fullkunn-
ugt, að undanfarna daga höfðu
líf og dauði háð um hann harða
baráttu, en vér menn erum, sem
betur fer lengstum svo bjartsýn-
ir, að vér trúum á sigur lífs-
ins unz yfir lýkur.
Við andlát Þórarins Björns-
sonar er lokið starfsamri æfi og
flekklausum ferli manns, sem gat
sér vináttu og virðingu allra,
sem honum kynntust sakir mann
kosta sinna. Þar er og brotið
blað í sögu mikilvægrar mennta-
stofnunar, og þar stendur ófullt
skarð og opið. Það finna allir,
sem til þekkja, nemendur hans
og vinir um land allt, en þeir
bezt, sem voru starfi hans kunn-
ugastir, eins og vér samstarfs-
menn hans um tugi ára.
Þórarinn Björnsson var fædd-
ur að Víkingavatni í Keldu-
hverfi 19. desember 1905 og var
því aðeins rúmra 62 ára, er hann
lézt 28. jan. s.l. Foreldrar hans
voru Guðrún Hallgrímsdóttir og
Björn Þórarinsson, er bjuggu
um langan aldur að Víkinga-
vatni. Voru þau gáfuð hjón og
hvarvetna vel metin. Þórarinn
átti fjölmennan frændgarð aust-
ur þar, voru þar bæði búhöldar
góðir, en einkum þó margt af-
burða gáfumanna og listhneigðra.
Hygg ég þeim frændum hafi leg-
ið létt á tungu íslenzkt mál, og
þeir margir verið gæddir íhygli
um vandamál mannlegs lífs. En
þar er einnig að finna ágæta
tón- og myndlistarmenn. Runnu
þannig saman fjölbreyttar gáfur
og mannkostir, sem Þórarinn
hafði erft í ríkum mæli. Æsku-
heimili hans var fjölmennt menn
ingarheimili, og margskonar fél-
agslíf blómgaðist í sveit hans.
Ólst hann þannig upp við fjöl-
þætta og rótgróna sveitamenn-
ingu, og sáust þess ætíð merki
í starfi hans og skoðunum. Trú
hans á menningargildi íslenzks
sveitalífs var óbilug og ást hans
á verðmætum þess sömuleiðis.
Ungur að aldri réðst Þórarinn
til náms í Gagnfræðaskólanum á
Akureyri. Þar var þá háð hörð
barátta um að fá skólanum breytt
í fullkominn Menntaskóla undir
forystu Sigurðar Guðmundsson-
ar skólameistara. Varð Þórarinn
einn í þeim fámenna hópi náms-
manna, er fyrstir námu allt
stúdentsnám hér nyrðra, en
hlutu þó að þreyta próf utan-
skóla í Reykjavíkurskóla. Var
það erfið raun og þeim í engu
hlíft. En á engan þeirra félaga
er hallað, þótt fullyrt sé, að þar
hafi afburða námsgáfur Þórar-
ins ásamt dugmikilli einbeitni við
nám, orðið þeim öllum lögeggjan
til dáða og átt drjúgan þátt í,
að þeir gerðu góða ferð suður.
En námssigur þeirra varð þung-
ur á metunum fyrir málstað skól-
ans. Lagði Þórarinn þannig þeg-
ar í æsku skerf til heilla skcla
vorum, sem hann síðan helgaði
líf sitt og starf.
Námsgáfur þórarins Björns-
sonar voru fjölhæfar. Hygg ég
hann hafi eigi síður verið gædd-
ur stærðfræðigáfu en málvísinda,
þótt hin siðari yrðu viðfangs-
efni hanis. Lágu til þess ýmis
rök, en mestu mun þó hafa ráð-
ið, að frá æsku var honum hug-
stæðari mildi húmanismans, en
hin kalda talnafræði, þótt eigi
skorti hann rökhyggju, til að
þreyta fang við hana. Mannleg
sál og mannleg örlög voru hon-
um geðþekkara viðfangsefni en
tölur og formúlur, og þar var í
rauninni hugur hans allur.
Sigurður skólameistari fann
brátt hvað í Þórarin var spunn-
ið. Hinn gáfaði, geðfelldi sveinn
vann hug hans og traust, og
milli þeirra skapaðist innilegt
vmáttusamband. Hygg ég Þórar-
inn hafi litið á þau skólameistara
hjón Sigurð og Halldóru sem
aðra foreldra sína og unnað þeim
sem slíkum.
Á byrjunarárum Menntaskól-
ans á Akureyri var Sigurði skóla
meistara það mikið kappsmál að
velja þar til starfa unga efnis-
menn, og styðja að námi þeirra.
Það mun því hafa verið með
hans ráði, að Þórarinn réðst á
nýja braut íslenzkra námsmanna,
er hann hélt til Parísar og nam
þar latínu, frönsku og uppeldis-
fræði í Sorbonne háskóla. Höfðu
nær engir fslendingar stundað
háskólanám í Frakklandi á und-
an honum. Má fara nærri um,
að mikil viðbrigði hafi það verið
sveitapiltinum norðan úr Keldu-
hverfi, að koma suður í heims-
borgina á Signubökkum. En sá
var andlegur styrkur hans, að
hann vann sigur í þeirri glímu.
Hann naut þeirra gæða, sem
menning stórborgarinnar fékk
veitt honum, en geymdi þó ó-
snortinn kjarna skaphafnar sinn
ar og íslendingseðli. Glys og
ljómi heimsborgarinnar glæstu,
slógu engri obfirtu í augu hon-
um, né sljóvguðu sjónir hans fyr-
ir unaði íslenzkra sveita. Og
þótt hann sæti þar við upp-
sprettur hámenningar Evrópu og
teygaði af þeim lindum, dró það
sízt úr ást hans og virðingu á
íslenzkum menningarverðmætum.
Mun útivistin hafa kennt honum
að meta enn betur þau verð-
mæti, og greina þar góðmálminn
frá gjallinu. Og í öllu starfi
hans og lífsstefnu hafa þessir
tveir straumar, erlend menning
og íslenzk runnið saman 1 einn
farveg. Og aldrei myndu nokkur
fyrirheit um lífsþægindi og gilda
sjóði hafa freistað Þórarins
Björnssonar, til þess að dvelj-
ast með erlendum þjóðum og
vinna þeim, þótt þar væri frama-
brautin greið manni með hans
gáfum og lærdómi. Á íslandi
var vettvangur hans, og aukinn
manndómur íslenzkrar æsku
markmið hans. Háskólaprófinu,
licence és lettres, lauk hann síðla
árs 1932, en í ársbyrjun 1933
réðst hann kennari að Mennta-
skólanum á Akureyri, og síðan
hefir saga hans og saga skól-
ans verið tveir óaðskiljanlegir
þættir.
Þórarinn Björnsson gat sér
þegar í stað mikinn orðstír sem
kennari, og náði á því sviði á-
gætum árangri. Hann var í senn
vinur, félagi og fræðari nemenda,
sem þeir báru traust til. unnu
og virtu, og hélzt svo alla hans
starfstíð, þótt viðhorfin yrðu að
nokkru með öðrum hætti, er
hann eltist og gerðist forstöðu-
maður skólans, sem sífellt stækk
aði, svo að jafn náið persónu-
samband varð torveldara en áð-
ur. Það er ætlun mín, að hann
hafi löngum kennt meira með
hjarta en höfði, ef svo mætti
að orði kveða. Því varð kennsla
hans svo lífræn, ekki þurrt fræða
stagl, heldur gædd anda og
hjartaþeli kennarans. Af þeim
sömu sökum varð samband hans
við nemendur svo innilegt sem
raun ber vitni um. Það er al-
kunnugt um þá, sem miklir náms
menn hafa verið, að þeir eiga
oft erfitt með að átta sig á
erfiðleikum tregra nemenda.
Aldrei varð þess vart um Þór-
arin. Hann skildi viðfangseni
hvers og eins, og þótt honum
vafalaust hafi þótt skemmtilegra
að kenna námshestunum, kunni
hann ekki síður að fara með þá,
er tregari voru á skeiðinu og
koma þeim til nokkurs þroska.
En eins og vænta mátti um jafn
tilfinningaheitan mann og skap-
ríkan, gat honum runnið í skap
og gerzt þá allþungorður. En
nemendum var það ljóst, að hug-
urinn, sem þar var að baki var
vermdur hjartahlýju og um-
hyggju fyrir því, sem þeim væri
bezt og farsælast. Námsgreinar
hans voru latína og franska, þótt
hann stundum á fyrri árum gripi
í að kenna aðrar námsgreinar.
Kennaraár Þórarins var hann
löngum önnur hönd Sigurðar
Guðmundssonar, og létti honum
störfin á margvíslegan hátt. Varð
hann þá þegar þaulkunnugur
verkahring skólameistara, erf-
iði starfsins og ábyrgð. Snemma
mun Sigurður og hafa kjörið
hann sem eftirmann sinn, sem og
varð, er hann lét af störfum
fyrir aldurs sakir í árslok 1947.
Þegar Þórarinn tók við skóla-
meistarastarfinu var það því eng-
hjarta hans, jafnvel meiri en hjá
þeim, er refsinguna hlaut.
Alvara sú og 'ibyrgð er starf-
inu fylgdi lagðist þungt á hann
eins og það ætíð hlýtur að gera
um menn sem gæddir eru jafn-
næmri siðferðiskennd og eru um
leið tilfinningaríkir og viðkvæm-
ir. Þótt hann í eðli sínu væri
glaður í lund, fannst mér löng-
um, einkum á síðari árum, að
hann gæti aldrei með öllu gleymt
inn viðvaningur er settist í sæt-
ið, heldur þaulreyndur kennari,
og maður er þekkti starfið í
flestum smáatriðum. Ekki var
það vandalaust, að taka við af
Sigurði Guðmundssyni, eftir
langa og mikilhæfa stjórn hans.
Hefir Þórarinn vafalaust margt
lært af samstarfinu við hann,
en þó grunar mig, að í sumu
hafi þau kynni verið honum fjöt-
ur um fót, jafn óskaplíkir menn
og þeir voru, og hver hlaut að
stjórna eftir sínu eigin höfði.
Skemmst er það að segja, að frá
öndverðu hefir skólameistara-
starf Þórarins Björnssonar verið
hið farsælasta, skólanum og þjóð
inni til heilla og honum til sæmd
ar. Skólinn hefur stækkað úr
tæpum 300 nemendum í 500,
heimavistarnemum fjölgað úr 80
í nokkuð á þriðja hundrað. Þess-
ar tölur sýna að nokkru hver
aukning hefir orðið á starfi
skólameistara þau ár, er Þór-
arinn fór þar með stjórn. En
hitt mun þó hafa skapað meira
erfiði, hversu timarnir hafa
breyzt og viðhorfin orðið önnur
en bau voru fyrir 20 árum. Skól-
inn óx ár frá ári, störfin urðu
að sama skapi umfangsmeiri, og
skólameistarinn sjálfur óx með
starfinu. Engan mann hefi ég
þekkt ósérhlífnari en Þórarin
Björnsson, og um leið fljótari
og fúsari að leysa hvers manns
vanda eftir því sem hann fram-
ast mátti. Hann sparaði hvergi
orku sína né tíma, heldur vann
því meira sem meira þurfti við.
Var það í senn styrkur hans og
veikleiki, enda brustu kraftam-
ir fyrr en vér hefðum vænzt.
Sambúð hans við nemendur
hélzt óbreytt, sama vináttan og
trúnaðurinn. Enda mundi ég
telja að sterkasti þátturinn í
skólastjóm Þórarins væri góð-
leikinn. Hann unni skólanum af
öllum hug, og hann unni nem-
endum hans hverjum og einum.
Aldrei getur stjórn í svo stórum
skóla orðið árestrarlaus með öllu,
né hjá því komizt að beita purfti
refsingum eftir því sem skóla-
agi krefst. En árekstrarnir í
meistaratíð Þórarins Björnsson-
ar voru furðufáir, og það hygg
ég, að þegar hann komst ekki
hjá því að beita refsingum, hafi
vað ætíð skilið eftir sársauka í
starfinu og alvöru þess. Hygg
ég það hafi slitið kröftum hans
um aldur fram ekki síður en
starfið sjálft.
Sambúð hans og samstarf við
kennara var með sama hætti og
við nemendur. Skoðanir gátu að
vísu verið skiptar, eins og vænta
mátti í fjölmennum hóp ólíkra
manna, en aldrei olli slíkt á-
rekstrum eða misklíð. Og allir
munum við hinir mörgu kennarar
sem starfað höfum undir stjórn
Þórarins á einu máli um, að hann
var góður húsbóndi ekki síður
en góður samstarfsmaður.
„í hleðsluna draup hans hjarta
blóð“, var eitt sinn sagt um fs-
lending, er fórnaði ástfólginni
stofnun æfi sinni og starfi. Um
engan mann hygg ég slíkt yrði
sagt með meiri sanni en Þórar-
in Björnsson. Gáfur hans voru
fjölhæfar, og áhugamál átti hann
mörg. Vafalaust hefir hugur hans
staðið til að sinna ýmsum við-
fangsefnum öðrum en skólastarf
inu, einkum ritstörfum. Sakir
hæfileika hans vor oft til hans
leitað um að takast á hendur
ýmis störf með embætti sínu eins
og títt er í þjóðfélagi voru. En
hann hafnaði því öllu. Hann var
gæddur þeim sálarstyrk að leiða
alla hina ólíku strauma í einn
farveg, þann, sem snerist um
heiill skólans og þeirra, sem þar
voru innan veggja. Skólanum
vann hann allt, sem hann mátti
meðan heilsa og kraftar entust.
Víðtæk menntun og fjölhæfar
gáfur, og einkum þó næmur skiln
ingur á mannlegu eðli gerðu Þór
arin Björnsson að miklum skóla-
manni. Hinsvegar verður ekki
sagt að hann hafi rutt þar nýjar
brautir. Hann var fremur íhalds
samur í öllu því, er laut að fyrir
komulagi skóla, Klassisk mennt-
un hans og meðfædd skaphöfn
gerðu hann varfærinn og efa-
gjarnan gagnvart miklum breyt-
ingum. Er það raunar fátítt og
mikilsverð gáfa á vorum hrað-
fara breytingatímum, ekki sízt
þegar um frjálslynda menn er
að ræða. Engu að síður var hon-
um ljóst, að skólar hljóta að taka
breytingum með breyttum tímum
og fylgdist hann vel með hvað
gerðist annars staðar í þeim efn-
um Hann var því hlynntur auknu
kjörfrelsi námsgreina, og vann
af alhug að því, að raunvísind-
um yrðu búin betri kjör í skól-
unum, enda þótt hann bæri allt-
af nokkurn ugg í brjósti um að
hin kalda raunhyggja mundi
draga úr persónuleika einstak-
lingsins og færa þá alla í sama
horfið. En ekkert var fjar skapi
hans en að ala upp múgsálir
eða einstefnumenn.
Oft virðist sem þjóðinni gleym
ist, hversu mikilvægt starf skól-
anna er í þjóðfélaginu, og hve
mjög velferð þjóðfélagsins er
undir því komin, að vel takizt
til um störf þeirra. Kemur þar
ekki einungis til, hve miklum
fræðasjóð þeir gæða nemendur
sína, heldur eigi síður, hvern
andlegan þroska þeir veita, og
hve þeim tekst að efla siðferðis-
kennd og manndóm nemenda, Ef
menn gerðu sér þetta fyllilega
Ijóst, yrði fyrst unnt að meta
réttilega, hvert starf Þórarinn
Björnsson hefir af hendi leyst
sem kennari og skólameistari.
Starf kennarans og skólastjór-
ans er oft þreytandi, og það verð
ur hvorki mælt né vegið á alin-
máli eða metaskálum, heldur við
það eitt í hve mörg hjörtu það
verður rist. En það á einnig sín-
ar ljúfu hliðar, samvistirnar við
glaða æsku og öll hlýju hand-
tökin hjá gömlum nemendum.
Þau laun hlaut Þórarinn Björns
son í ríkum mæli og að mak-
legleikum. Það vissi ég vel fyrr,
en aldrei þó eins og síðustu
dagana.
Þórarinn Björnsson var list-
unnandi og listhneigður. Hann
unni fegurð, í hverju sem hún
birtist. Satt, fagurt og gott hefðu
vel mátt vera einkunnarorð hans
En þó hygg ég að einkum hafi
orðsins list verið honum hugþekk
og tiltækust. Hann hefir ekki
ritað sérlega mikið. Var það hvort
tveggja, að annasamt embætti gaf
honum ekki mikið tóm til rit-
starfa, og vandvirkni hans og
virðingi fyrir íslenzkui,málii,hreinu
og fögru, var honum fjötur um
fót í afköstum. Hann gat ekki
kastað höndum til nokkurs verks
er hann léti frá sér fara. Þýð-
ingar hans úr frönsku, hluti af
sögunni Jóhann Kristófer og
ævintýrið Litli prinsinn, sýna
það Ijóslega hver listamaður
hann var á íslenzkt mál. Og ekki
leynir það handbragð sér á mörg
um skólaræðum hans, sem þ®
voru löngum samdar í mesta flýti
á örðugasta annatíma skólans.
Eru ræðurnar margar listaverk,
jafnt af efni sem orðfæri. Hljót-
um vér því að sakna þess, að
honum skyldi ekki gefast meira
tóm til að sinna ritstörfum, eða
kynna íslenzkum lesendum úrval
listaverk. En viðhorf hans til
skáldskapar og lista held ég kom
Ijóst fram í eftirfarandi orðum
úr eftirmála hans að Litla prins-
inum: „Ekkert er til fegurra en
binda bönd vináttu og skilnings
og leggja þar við líf sitt. Saint-
Exupéry (höf. bókarinnar) er
maður hugsjóna og athafna í
senn, þar sem draumur og veru-
leiki vefast furðulega og fagur-
lega saman, en að baki vakir
þráin til hinnar æðstu fegurðar
og dýrustu verðmæta, sem hvorki
verða tölum talin, höndum tek-
in né augum numin.“
Ég gat þess fyrr, að Þórar-
inn Björnsson hefði ekki dreift
kröftum sínum út fyrir vettvang
skólans. Fékkst hann því ekki mik
ið við opinber miál, þótt hvorki
skorti hann áhuga, né að ekki
væri til hans leitað. Þó var
hann um langt skeið í skólanefnd
og síðar fræðsluráði Akureyrar.
Og um allmörg undanfarin ár
vann hann í nefnd þeirri, sem
gera á tillögur um fyrirkomulag
menntaskólanna. Kann ég annars
eigi að rekja slík störf. Hverjum
þeim félagsskap, er hann tók
tók þátt f, var hann góður liðs-
maður, og einkum vann hann
Tónlistarfélagi Akureyrar vel og
lengi.
Þórarinn Björnsson kvæntist