Morgunblaðið - 06.02.1968, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. FEBRÚAR 1968
: - ÞÖRARINN
Framhald af bls. 15
Rödd hans er nú þögnuð. í
dag verður hann borinn til þeirr
ar moldar, er hann unni af son-
arlegri tryggð. En mundi honum
ekki enn gefa sýn heim til Vík-
ingavatns, þar sem hnarreist
lambær rásar um haga og lítil
alda brotnar í sefi.
Gísli Jónsson
(Orð óbundins máls innan gæsar-
lappa eru tekin úr ritgerð um Björn
á Vikingavatni eftir Ólaf Jóhann Sig-
urðsson, og nokkurt efni er að öðru
leyti þangað sótt).
I
SÚ harmafregn barst mér
sunnudaginn 28. janúar, að einn
nánasti vinur minn, gamall
samstarfsmaður og húsbóndi,
Þórarinn Bjömsson, skólameist-
ari á Akureyri, hefði látizt þá
um nóttina. Þær spurnir, sem
ég hafði haft af heilsu hans,
gáfu að vísu ekki tilefni til
bjartsýni. Og því sárari var
fregnin sem hún sigldi rétt í
kjölfar fráfalls frú Halldóru
Ólafsdóttur. Okkur, sem lifðum
og störfu'ðum við Menntaskól-
ann á Akureyri samtímis þeim
og unnum þeirri stofnun, fannst,
að nú væri svipt á burt svip-
mestu persónuleikum, sem enn
stóðu uppi af þeirri sveit, sem
ljómi stóð af við þá stofnun.
Við Þórarinn vorum ekki
skólabræður. Hann lauk námi
við Menntaskólann á Akureyri
sama ár og ég skráðist þar nem-
andi. Hann fór um vorið, ég
kom um haustið. Og í annað
sinn fórumst við Þórarinn á
mis. Ég lauk stúdentsprófi vor-
ið 1932, en hann gerðist kenn-
ari við Menntaskólann á Ak-
ureyri í janúar 1933. Þórarinn
var því ekki kennari minn. Ég
stríddi vini mínum Þórarni
stundum, áð ég þyrfti ekki að
líta upp til hans sem nemandi
til kennara. En kynni mín af
honum urðu brátt þau, að ég
hlaut að líta upp til hans, —
gat engu happi hrósað.
Það mun hafa verið skömmu
fyrir jól 1932, að drepið var að
dyrum hjá mér, þar sem ég bjó
á Akureyri, og inn gekk maður
lágur vexti, skarpleitur með
sérkennilegt höfuðlag, skýra og
rhötaða andlitsdrætti, sem aldrei
gleymast, kvikur í hreyfingum
og frjálsmannlegur. Þetta var
Þórarinn Björnsson. Hann var
þá nýkominn frá París og átrti
við mig eitthvert erindi, sem ég
hefi nú gleymt. Við urðum þá
þegar mestu mátar. Þennan
vetur kynntist ég Þórarni áð
ráði, af því að við borðuðum í
sama mötuneyti — mötuneyti
Sesselju Eldjárn — einstæðri
stofnun, þar sem ríkjum réð
gíaðværð og hlýja og ærslafull-
ir unglingar og alvörugefnir
menn nutu samvista í bróðemi
— áttu raunverulegt heimili,
þótt þeir væru fjarri ástvinum
og skyldmennum.
í þessu umhverfi tókst vin-
átta með okkur Þórarni, og hún
átti fyrir sér að eflast og dafna,
þótt leiðir skildu að mestu síð-
ar.
II
Þórarinn Björnsson var fædd-
ur á Víkingavatni í Kelduhverfi
19. des. 1905. Foreldrar hans
voru þau hjónin Bjöm Þórar-
insson, bóndi þar, og Guðrún
Hallgrímsdóttir frá Austurgörð-
um í Kelduhverfi. Þórarinn
stundáði fyrst nám við Gagn-
fræðaskólann á Akureyri og
lauk þaðan gagnfræðaprófi vor
ið 1924. Þá var horfið að því
ráði við þá stofnun að veita
þeim gagnfræðingum, er vildu,
kost á framhaldsnámi til stúd-
entsprófs. Þetta var einn þátt-
ur í baráttunni fyrir mennta-
skóla nörðanlands. Það valt á
miklu, að skólinn gæti sannað,
að hann væri fær um að búa
menn undir stúdentspróf. Einn
af þeim, sem stund lög'ðu á
þetta nám, var Þórarinn Björns
son. Eftir þriggja ára undir-
búning við Akureyrarskóla lauk
hann og nokkrir aðrir norðan-
menn stúdentsprófi við Reykja-
víkurskóla. Með þesssu sönnuðu
þeir hæfi Akureyrarskóla tll
þess að gegna því hlutverki,
sem hann sóttist eftir. Má því
í rauninni með sanni segja, að
Þórarinn hafi verið í hópi
fyrstu Akureyrarstúdenta og
með mjög góðum námsárangri
stuðlað verulega að framgangi
menntaskólamálsins.
Lífssaga Þórarins Björnssonar
var í nánum tengslum við
Menntaskólann á Akureyri, frá
því hann kom þangáð 1922 allt
til dauðadags. Dvölin í París
var aðeins undirbúningur und-
ir ævistarfið, sem varð kennsla
við hinn norðlenzka mennta-
skóla og stjórn hans. Það mun
hafa verið að ráði Sigurðar
skólameistara, að Þórarinn hélt
til háskólanáms beint í því
skyni, að hann gerðist kennari
við skólann. Á menntaskólaár-
um sínum, fyrri hluta vetrar
1925—1926, kenndi Þórarinn,
jafnframt náminu, við Akur-
eyrarskóla, og í ársbyrjun 1933
ré'ðst hann kennari við stofn-
unina og gegndi því starfi til
ársins 1948, en var þá skipað-
ur skólameistari, er Sigurður
Guðmundsson lét af embætti.
Aðalkennslugreinir Þórarins
voru franska og latína, en fyr-
ir kom, að hann kenndi einnig
aðrar greinir, m.a. íslenzku,
enda mjög vel að sér í henni.
Þótt Menntaskólinn á Akur-
eyri væri aðalstarfsvettvangur
Þórarins Björnssonar, tók hann
þó einnig þátt í öðrum félags-
málum. Hann átti sæti í skóla-
nefnd Barnaskólans á Akureyri,
síðar Fræðsluráði staðarins, var
um hrið í stjórn Félags mennta-
skólakennara og virkur kraftur í
Tónlistarfélagi Akureyrar. Hann
starfaði og í bókmenntaráði Al-
menna bókafélagsins. Þá sat
hann einnig í stjóm Sparisjóðs
Akurevrar um margra ára skeið.
Og síðast, en ekki sizt, vann
hann í Menntaskólanefndinni,
sem hefir það hlutverk að
skipuleggja framtíð stúdents-
menntunar í landinu.
Árið 1946 kvæntist Þórarinn
Margrétu píanóleikara Eiríks-
dóttur, góðri konu og merkri, og
varð þeim tveggja bama auðið.
Em bau Guðrún Hlín, stúdent,
og Björn menntaskólanemi.
Haustið 1966 veiktist Þórar-
inn af kransæðastíflu og gat
ekki gegnt skólameistarastörf-
um veturinn 1966—67. Ég hitti
hann í síðasta sinn, er hann
dvaldist hér i Reykjavík sér til
hressingar síðast liðinn vetur,
og virtist mér honum þá brugð-
ið. Hann tók aftur við embætti
sínu í haust, sem leið, en veik-
indi hans tóku sig upp, og
reyndist ekki unnt að bjarga
honum, þótt læknir hans og
fiölskylda legðu sig fram sem
kostur var.
III
í því felst ekki mikið, þótt
sagt sé, að Þórarinn Björnsson
skólameistari hafi verið gáfað-
ur maður, nema það sé nánara
skilgreint. Hann hafði til að
bera mikið næmi, fágætt minni,
örugga rökhugsun og óvenjulegt
hugmyndaflug. Allir þessir eðl-
isþættir sameinaðir í einni per-
sónu er sjaldgæft fyrirbæri. En
þó nægja þeir engan veginn til
þess að skapa yfirburðamann
eins og Þórarinn var. Til við-
bótar þarf viljaþrek og metnað.
Þessum kostum var Þórarinn
einnig búinn, en metnaður hans
var m.a. fólginn í viljanum til
þess að vinna verk sín vel. Það
er sýnt, að þeir eiginleikar, sem
ég hefi nú talið, hlutu að gera
Þórarin að frábærum náms-
manni. Ég hefi mjög fáa þekkt,
sem fljótari voru að skilja flók-
in efni og gera sér grein fyrir
kjarna hvers máls, sem hann
fékkst við. Hitt er svo annað
mál, að örar og heitar tilfinn-
ingar gátu — að minnsta kosti
í svip — stundum mátt sín meira
en skörp dómgreind hans.
Af eigin raun get ég ekki
dæmt kennslu Þórarins Björns-
sonar, en allir skilrikir nem-
endur hans, sem ég hefi kynnzt,
segja mér, að hann hafi verið
með eindæmum góður kennari.
Þátt í þessu áttu auðvitað þeir
hæfileikar, sem ég hefi áður
minnzt á. En hér kom fleira til.
Honum var ekki aðeins gefinn
skýrleiki í hugsun, heldur einn-
ig skýrleiki í framsetningu, en
þetta tvennt þarf engan veginn
að fara saman. Fjör hans og
eldlegur áhugi hlutu einnig að
hrífa nemendurna. En við þetta
bættist og einlægur vilji hans,
að nemendur hans lærðu. Senni-
lega hafa allir góðir kennarar
þennan vilja, en þeir láta hann
mismikið í ljós og á ólíkan hátt.
Þórarinn brást þannig við, ef
nemendur slógu slöku við
kennslugreinir hans, að honum
sárnaði. Jafnörgeðja maður og
hann átti erfitt með að dylja til-
finningar sínar, svo að nemend-
ur fundu, að áhugaleysi þeirra
eða nenningarleysi fékk á hann.
Og Þórarinn var svo vinsæll af
skólafólkinu, að það vildi ekki
gera honum gramt í geði og
tók sig á.
Þórarinn fylgdist vel með
námsferli nemenda sinna. Hann
mundi t.d. flestar einkunnir
þeirra, ekki aðeins í kennslu-
greinum sínum, heldur einnig
annarra kennara og gat borið
þær saman í huganum frá ári
til árs. Mér var þessi eiginleiki
með öllu óskiljanlegur. En á-
hugi Þórarins á nemendunum
náði ekki aðeins til dvalar þeirra
í Menntaskólanum á Akureyri,
heldur einnig til náms þeirra
og starfs, eftir að þeir voru
horfnir þaðan. Hann gladdist
með sigrum þeirra og harmaði
ófarir.
IV
Það var ekki vandalaust verk
að taka við skólameistaraem-
bætti af Sigurði Guðmundssyni.
Þótt þeir Þórarinn væru mikl-
ir vinir, voru þeir um margt
mjög ólíkir. Sigurður var frá-
bærlega til stjórnar fallinn,
mikilhæfur og aðsópsmikill. Og
við skólastiórn sina beitti hann
oft og einatt aðferðum, sem fá-
um öðrum mundu henta. Þór-
arinn setti sér þegar í upphafi
að stjórna skólanum í anda Sig-
urðar, og þetta var í sjálfu sér
góður ásetningur. Hitt efa ég,
að tveir menn geti nokkru sinni
stjómað í sama anda, allra sízt
á tímum örra breytinga og end-
urmats bæði í fræðilegum og
siðferðilegum efnum. Þórarinn
hafði, eins og fyrirrennari hans,
mikla trú á því, að skólinn gæti
siðbætt nemendur, og sennilega
er hverium skólastjóra þessi trú
nauðsynleg. En um það eru þó
skiptar skoðanir, hvort slík sið-
bæting geti — á þessu aldurs-
skeiði — náð lengra en til ytra
borðsins, að hún geti snert
kiarna persónuleikans. En þessi
trú Þórarins á mætti uppeldis-
ins — iafnvel þótt óraunsæ
kunni að vera — eykur enn
meira aðdáun mína á honum og
þeirri dæmafáu alúð, sem hann
lagði í það verk að reyna að
styrkja siðferðilegan þroska
nemenda sinna. Og vitanlega
get ég ekki um það dæmt, hvort
hann hefir náð þessu marki, að
minnsta kosti í vissum tilvik-
um.
Mér virtist Þórarinn Björns-
son ekki vera það, sem kallað
er athafnamaður — ég á við þá
manngerð, sem hefir gaman af
að vasast í framkvæmdum.
Hann hafði meira yndi af að
skilja en framkvæma. Hann
gat velt fyrir sér viðfangsefn-
um og séð þau frá mörgum
hliðum. En stjómandi stórrar
stofnunar getur ekki leitt hjá
sér framkvæmdir. Þetta var
Þórarni Björnssyni ljóst og vann
framkvæmdastörfin af sömu al-
úð og annað, sem varðaði
embætti hans, þótt þau væru
eðli hans fjarlægari. Sigudður
skólameistari hafði fengið stjórn
arvöld til þess að ráðast í smíði
mikils heimavistarhúss við
Menntaskólann á Akureyri. Var
fyrsta fjárveiting til þess veitt
á vetrarþinginu 1945, og nokk-
ur hluti þess var risinn af
grunni, þegar Sigurður lét af
embætti. Það kom hins vegar í
hlut Þórarins að sjá til þess, að
smíði hússins yrði haldið áfram,
og að því vann hann ósleitilega.
Vaxandi stofnun var þetta starf
hans ómetanlegt.
Ég hefi kennt fjölmörgum
nemendum frá Menntaskólan-
um á Akureyri hér við Háskól-
ann. Allir þeir, sem ég hefi tal-
a'ð við um hinn látna skóla-
meistara, hafa minnzt hans með
aðdáun og virðingu. Ég hygg,
að vinsældir hans í skólastjórn
hafi átt svipaðar rætur og vin-
sældir hans við kennaraborðið.
Skólafólkið hefir fundið, að
skólameistarinn bar umhyggju
fyrir því, var tryggur og traust-
ur vinur þess, sem lét sér annt
um sæmd þess og framtíð. Það
hefir fundið leggja frá honum
notalegan, mannlegan yl. Nem-
endurnir hafa gert sér Ijóst, að
þeir voru knýttir skólameistar-
anum og skólanum, sem í raun-
inni voru runnir saman í eitt,
órjúfanlegum vináttuböndum.
V
Þórarinn Björnsson heyrði til
þeirri kynsló'ð, sem ólst upp í
sveit og fluttist í bæ. Það ein-
kennir ýmsa menntamenn þess-
arar kynslóðar, sem ég hefi
þekkt, að þeir eru haldnir eins
konar samvizkubiti. Þeim finnst
þeir hafi svikið sveitina sína,
þeir hafi tekið þátt í og stuðlað
að „flóttanum úr sveitunum".
Þórarinn var einn þessara
manna. Hann hafði oft orð á
þessu samvizkubiti sínu við mig.
Ég skil þessar tilfinningar vel.
Ég þykist líka vita, að ef Þór-
arinn hefði lifað fyrr á öldum,
hefði hann orði'ð einn af merk-
isberum íslenzkrar sveitamenn-
ingar. Þessi örlög hans — að
fara úr fámennri, friðsælli
sveit í ys stórborgarinnar og
komast í snertingu við hámenn
ingu heimsins — klufu að vísu
aldrei persónuleika hans, en ein-
hvem veginn virtust mér sveita-
maðurinn og menntamaðurinn í
honum aldrei í sátt hvor við
annan.
Maðurinn Þórarinn Bjömsson
hefir oft orðið mér umhugsun-
arefni. Ég hefi hér að framan
reynt að lýsa störfum hans og
hvernig hann rækti þau. En ég
þekkti hann einnig á annan og
persónlegri hátt, en mun aðeins
víkja að fáu einu að þessu sinni.
Hvers vegna valdi Þórarinn
Björnsson sér hið erfiða hlut-
verk að stýra stórum skóla? Eg
játa hreinskilnislega, að ég á
erfitt með að skilja það. Þórar-
inn Björnsson var hámenntaður
maður. Hann las mikið skáld-
verk og verk, sem fjölluðu um
vandamál lífs og uppeldis. Hann
fylgdist einnig vel með þróun
heimsmála og hafði fastmótað-
ar skoðanir á þeim. Hann lag'ði
í það stórvirki að þýða á ís-
lenzku Jóhann Kristófer I—IV
eftir Romain Rolland, mjög
viðsjált verk í þýðingu. Og
hann leysti þetta af hendi með
þeim ágætum, að ég hika ekki
við að telja þessa þýðingu til
hinna beztu, sem gerðar hafa
verið á íslenzku. Hér kom hvort
tveggja til, að hann hafði
franska tungu fullkomlega á
valdi sínu og íslenzkt mál lék
honum svo fagurlega á múrini,
að fágætt má telja. IXann var
listrænn að eðlisfari og las ljóð
— sérstaklega ástarljóð og
rómantískan skáldskap — betur
en flestir, sem ég hefi heyrt,
Hins vegar varð ég aldrei þess
var, að Þórarinn eyddi nokkr-
um tíma í sjálfstæðar fræðileg-
ar rannsóknir. Hefði honum þó
verið það í lófa lagið í leyfum
sínum, meðan hann var ein-
hleypur kennari. Þetta tvennt —-
áhugi á vissri tegund bók-
mennta annars vegar og skortur
á áhuga á fræðilegum athugun-
tun hins vegar — verður ekki
skýrt með hli'ðsjón af gáfnafari
hans. Ég fullyrði, að Þórarinn
hefði eins vel getað orðið frá-
bær rannsakandi. Hér er eitt-
hvað annað á ferðinni, sem ekki
varðar gáfur, heldur tilfinning-
ar. Það, sem Þórarinn langaði
um fram allt til að skilja, var
maðurinn. Hann vildi skilja
mannlegar hvatir og tilfinningar.
Hugur hans var bundinn vanda-
málum mannlegs lífs og hvern-
ig mætti fegra líffð og bæta.
Ég hygg, að þetta hafi ráðið
úrslitum um, að hann kaus sér
skólameistarastarfið.
Nú er Þórarinn horfinn langt
um aldur fram. Hann féll í orr-
ustu lífsins. Hann eyddi orku
sinni oft og einatt að óþörfu.
Ég minnist þess frá samveru
okkar á Akureyri, að við átt-
um oft saman leið upp kirkju-
tröppurnar. Ég gat aldrei fylgt
honum eftir. Um leið og hann
sá brattann, herti hann göng-
una, hann næstum hljóp upp
tröppurnar, meðan ég lötraði í
hægðum mínum. í þessu tilviki
sóaði hann kröftum sínum að
nauðsynjalausu. En með sömu
viðbrögðum gekk hann að
hverju verki, og það kom vitan-
lega þjóðfélaginu að gagni. Því
miður fylgdi hann ekki hinu
latneska boðorði: Festina lente
(Flýttu þér hægt). Það var allt
of fjarri eðli hans.
Við andlát vinar míns, Þórar-
ins skólameistara, færi ég konu
hans og börnum hlýjar samúð-
arkveðjur frá mér og mínum.
Halldór Halldórsson.
RIDDARINN á bleika hestinum
hefir gerzt óvenju stórhöggur Jg
þunghöggur um sinn hér um slóð
ir. Opin skörð og ófull standa
eftir, mannskaðar miiklir hafa
orðið, og við eru-m sna-uðari, um-
komulausari og vinfærri, sem
á strön-dinni stöndum Og horfum
á eftir góðum vinum út yfir djúp
i-ð mikla.
f dag hverfur hugur okkar,
full-ur samúðar, ti-1 Menntaskól-
an-s á Akureyri, sem orðið hefir
fyrir óvenjulegum og þungum
áföllum síðu-stu dag-a. Napur gust
ur dauðans hefir farið þar um
gön-g og sali með dapurlegum þyt
og fyllti hugi k-ennara og nem-
enda þar svo og allra bæjarbúa,
sem til þekkja, — og ég vil segja
fjölmargra m-a-nna og kvenna um
land allt — sorg og söknu-ði.
Ekki vor-u lið.n-a-r nema 16
klu-kkustundir frá and-láti frú
Halldóru Ólafsdóttur, þe-ga-r eng-
ill dauðans kvaddi dyra öðru
sinni í M.A. Þórarinn Björnsson,
skólameistari, lézt snem-m-a morg
uns sunnudagin 28. jaúa-r. Mér er
til efs, að nokkur íslen-dingur
ha-fi orðið jafnmörguim ha-rm-
da-uði, — að nokkur h-elfregn
hafi sn-ortið viðkvæma strengi í
brjóstum jafnm-argra. Menn
stóðu þöglir, er þeim bars-t fregn
in. Engum duldist, að hér var
miki-11 og óvenjulegur m-annskaði
orðinn. Einn a-f beztu sonum ís-
Einhvern veginn oft mér sýndist það
þú alltof góður værir til að stjórna.
Þar sem eitthvað virtist vera að,
varstu ætíð tilbúinn að fórna.
í Kelduhverfi stráin snjónum varin
stynja þungt, því núna ertu farinn.
Þó ávallt komi maður manns í stað
og morgunn nýr, þá dökk er nóttin liriin,
ættingjar og vinir vita það
þín veldur för, að sár er hjartasviðinn.
Og bezt þeir fundu það á þessum vetri,
að þú varst alltaf öðrum mönnum betri.
Stundum verður allt sem auðn og tóm.
Ekkert svar þá gefur þögnin kalda.
Þó líkaböng sinn kveði dauðadóm
og daprist flug, er áfram reynt að halda.
En sá skal eins í orði sínu og verki,
sem ætlar sér að valda þínu merki.
Aðalsteinn Gíslason.