Morgunblaðið - 18.08.1968, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. ÁGÚST 1968
■ ■
Odípus ú Old Vic
ÞJÓðLEIKHÚS Breta, Old Yic,
fékk Peter Brook, stjórnanda
Royal Shakespeare Company, til
að stjórna einni uppfærslu á sl.
vetri, „Ödípus“ eftir Rómverj-
ann Senecu. Ég var svo hepp-
inn að sjá eina af síðustu sýn-
ingunum í lok júlí. Leikrit Sen-
ecu hafa lítt verið sýnd á síðari
árum, enda standa þau að flestu
leyti að baki harmleikjum
grísku meistaranna, s em sóttu
efni sitt I sömu goðsagnir. (Ödí-
pus Sófóklesar er hins vegar
mjög oft sýndur). Öll fjölluðu
þessi fornu leikrit um válega at-
burði, ofsa og ofbeldi, en Sen-
eca varð fyrstur til að stunda
það að sýna atburðina sjálfa á
sviðinu, í stað þess að láta per-
sónurnar eða kórinn segja frá
þeim.
Á einhverju mesta blóma-
skeiði leiklistarsköpunar allra
tíma, ríkisstjórnarárum Elísabet
ar fyrstu á Englandi, komu verk
Senecu út í enskri þýðingu, en
þá var enn ekki búið að þýða
Grikkina. Risi sá, sem gnæfði
yfir vaskan hóp enskra leikhús-
manna á þessum tíma, William
Shakespeare, þekkti ekki aðeins
Senecu, hann tók hann sér til
fyrirmyndar — ekki í stíl, því
þar hafði hann ekkert af Róm-
verjum að læra — heldur í af-
stöðu sinni til lífsins, heimspeki
þeirri, sem kennd er við Stóju-
menn.
Á það hefur oft verið bent, að
auk þeirrar tilviljunar að New-
ton þýddi Senecu og gaf út árið
1581, þá voru svipaðir tímar
hörmunga og öryggisleysis á Eng
landi á 16. öld og í Rómar-
borg á 1. öld eftir Krist. Gáfu-
maðurinn Seneca, sem ýmist bjó
við fjandskap eða hylli fjögurra
mismunandi alræmdra keisara,
Tíberíusar, Calígúlu, Kládíusar
og nemanda síns Nerós, átti
sennilega aðeins eina örugga
höfn, — stóíska heimspeki. Harm
leikahetjur hans taka allar ör-
lögum sínum með fullri meðvit-
und, líkt og flestar frægustu ó-
gæfupersónur Shakespeares.
Sögnin um Ödípus segir að
Lajus konungur í Þebu hafi ver-
ið kominn yfir miðjan aldur, er
Jókasta kona hans ól honum
sveinbarn. Véfréttin hafði spáð
Lajusi því að sonur hans yrði
honum að bana, svo að hann
lagði járni gegnum fætur sveins
ins og lét bera hann út. En ó-
hlýðinn hjarðmaður sá aumur á
barninu og færði það Pólýbusi
konungi í Korinþu, sem tók það
að sér í sonar stað og gaf nafn-
ið Ödípus, sem þýðir bólginn fót
ur. Þegar Ödípus var fullvaxta,
leitaði hann upplýsinga um ör-
lög sín til véfréttarinnar. Hon-
um var sagt að hann muni
drepa föður sinn og ganga að
eiga móður sína. Hann flúði í
örvæntingu sinni frá Korinþu.
Síðla kvölds lenti hann í rimmu
við gamlan mann á krossgötum
og vó hann. Þá kom hann til
Þebu, sem skrímsli nokkurt,
Sfinxinn, hélt í heljargreipum. Ö-
dípus lagði skrímslið af velli
með því að leysa gátu þess,
kvæntist Jóköstu og varð kon-
ungur í Þebu. Um nokkurra ára
skeið lék allt í lyndi, en svo
skall yfir plága mikil, og þar
hefst leikrit Senecu. Véfréttin
sagði að plágunni mundi ekki
linna, fyrr en tekizt hefði að
finna morðingja Lajusar. Ödipus
strengdi þess heit að finna hann
og tókst það að lokum með hjálp
Tíresíasat blinda og Kreons,
bróður Jóköstu. Þegar sannleik
urinn kom í ljós, framdi Jókasta
sjálfsmorð, en Ödípus krækti úr
sér augun, tók sér farandstaf í
hönd og hélt á brott með Antí-
gónu dóttur sinni.
Líklega er Peter Brook sá
leikstjóri í hinum enskumælandi
heimi, sem leikhúsfólk lítur mest
um eftirvæntingaraugum. Sökum
gáfna sinna, áræðis, snilldar og
eldheits áhuga á mannlegum rétt
lætismálum, hefur hann verið
fenginn til forystu hverju braut
ryðjendaátakinu á fætur öðru.
Uppfærsla hans á „Marat-
Sade“ eftir Peter Weiss er ein
frægasta sýning í leikhúsi síð-
ustu áratuga. Þá hefur Royal
Shakespeare Company undir
stjórn Brooks á undanförnum ár
um stefnt að því að koma sér upp
samstarfshæfum hópi ungra leik
ara sem unnið geti á nýjum eða
gömlum brautum, oftast nýjum,
að ákveðnu takmarki — líkam-
legri eða hrárri lífshrynjandi
(ekki ósvipað leikhúsi Artauds)
í tjáningu mannlegra verðmæta
og sanninda.
Margir hafa undrazt að Brook
naut RSC, og það ekki síður á
klassísku verki, en við þau hef-
ur Brook lítið fengizt áður. í
leikskrá Ödípusar er prentaður
kafli úr óútkominni bók eftir
Brook, „The Empty Sapce“, þar
sem hann ræðir um þá þörf allra
legu strauma, sem stýra lífi okk
ar.“ Hann virðist hneigjast til að
leita fyrir sér í helgisiðum eða
helgiathöfnum, sem voru upphaf
leiklistar, en hafa orðið viðskila
við hana á ferðinni gegnum ald-
irnar.
Fjörutíu leikarar taka þátt í
sýningunni. Um helmingur þeirra
er látinn taka sér stöðu meðal
áhorfenda eða við súlur víðs veg
ar um svalir og í sal og myndar
ásamt hópi leikara á sviðinu
kórinn, en raunverulegar, eða
nafngreindar pefsónur eru að-
eins örfáar. Kórinn skiptir um
stöður og gefur frá sér sérkenni
legustu hljóð, ýmist allur í einu
eða sem keðja. Þetta krefst næst
um ofurmannlegrar nákvæmni
í tímasetningu, því að ekkert má
raskast, engum lá fatast til að
allt hrynji til grunna. Þessi
samvinna hópsins við Brook var
aðdáunarvert tækniafrek, og
mér þótti mjög undarlegt, er ég
komst að því síðar að margir
þessara ungu leikara höfðu ekki
haft ánægju af þessu starfi, sem
hlýtur að hafa verið þeim góð-
ur skóli. Það er þó kannski
vegna þess að efni leiksins er
varla nægilega áhugavert fyrir
nútímafólk, þannig að mér þótti
stundum sem of miklu púðri, of
mikilli vinnu væri eytt til of lít-
ils. Brook hefur sennilega verið
að reyna að sýna bæði leikur-
um og leikhúsgestum, hvað hægt
er að gera með samvinnu góðra
leikara og notkun allra upphugs
anlegra tiltækja, jafnvel við
klassisk og dálítið stirð verk-
efni, er mér var ómögulegt að
verjast þeirri tilhugsun að betur
hefði verið til fallið að gera það
á sýningu verks, sem fjallar um
eitthvað af þeim fjölmörgu vanda
málum nútímans, sem okkur kom
raunverulega við. Þó er það svo
að af fáum leiksýningum hefði
ég síður viljað missa en þessari.
í aðalhlutverkunum tveimur,
Ödípusi og Jóköstu, voru tveir
af frægustu leikurum Breta, Sir
John Gielgud og Irene Worth.
Gielgud var ekki í essinu sínu á
þeirri sýningu, sem ég sá. Hann
átti í dálitlum erfiðleikum með
texta sinn og tókst ekki að halda
fullkomlega þeirri hrynjandi
sem kórinn hélt uppi á svo hríf-
andi hátt, en samt fór ekki milli
mála að þarna var á ferð hinn
gamli meistari. Hann er ennþá af
burðavel á sig kominn líkamlega
léttur í hreyfingum eins og ung-
ur piltur, og rödd hans jafn-
ast fátt við. Leikur Irene Worth
í hlutverki Jóköstu var aftur á
móti jafn aðdáunarverður í
tækni sem persónuhrifum. Sjálfs
morð Jóköstu er, frá hvaða sjón
arhóli sem er, eitt stórbrotnasta
- NORRÆNN
Framh. af bls. 10
Margir fundarmanna höfðu
eiginkonur sínar með í íslands-
ferðinni. Ein þeirra er frú Aase
Andersen frá Danmörku. Maður
hennar er skólastjóri bændaskóla
og húsmæðraskóla í Vinding og
hún er sjálf forstöðukona hús-
mæðraskólans. í þeim húsmæðra
skóla kvaðst hún leggja mesta
áherzlu á að kenna stúlkunum
hagkvæm störf, að vinna sér
hússtörfin eims létt og hægt er,
þannig að þær hafi tíma aflögu
til að sinna fleiri hugðarefnum.
Og einnig að reyna að vekja
áhuga stúlknanna á þeim störf-
um, sem þær komast ekki hjá
að leysa af hendi og gera þau
skemmtileg.
Sem fyrr er sagt, var allt á
ferð og flugi á Hvanneyri, gestir
og heimamenn að búa sig til
hinna ýmsu ferða og starfa og
því öllu samtali sjálflokið um
leið og staðið var upp frá borð-
um. Rétt hægt að smella snöggv-
ast mynd af hópnum framan við
skólann áður en hann dreifðist.
TIL ERU þrjár tegundir af
gömlum hjónum. Við skulum
byrja á þeirri verstu. Það eru
eiginmaður og eiginkona, sem
eru þreytt hvort á öðru.
Fjörutíu ára sambúð hefur
ekki orðið til að færa þau
nær hvort öðru. Þau höfðu
ekki margt sameiginlegt, þeg-
ar þau gengu í hjónaband. Nú
hafa þau ekkert að segja
hvort við nnað. Það er auð-
velt að þekkja þau úr, t. d.
við borð í veitingahúsum, þar
sem þau sitja í þögn, sem
ekkert foros rýfur. Þau hunza
hvort annað, og eru ánægð á
meðan þau geta bælt niður
andstyggð sína á hinu. Hvers
vegna halda þau áfram að
búa saman? Af vana, virð-
ingu fyrir siðvenjum, eða því
að þau geta ekki fundið tvær
íbúðir og skipulagt lífið sitt
í hvoru lagi. Þetta eru aumk-
unarverð hjón.
Önnur tegundin er stórum
skárri. Til hennar teljast eig-
inmenn og eiginkonur, sem
ekki bera lengur til maka síns
neina ást, en eiga í honum
tryggan förunaut. Löng ár
friðsældar í sambúðinni hafa
sannfært þau um það að þótt
förunauturinn sé hvorki ástúð
legur né aðlaðandi, þá hafi
hann aðra mannkosti. Hann
er traustur, hann er góðhjart-
aður, hann hefur lært á þess-
■um árum að fyrirgefa mistök
og fá fyrirgefningu eigin mis-
taka. Hjón af þessari tegund
hafa stundum tengzt ýmsum
foöndum, vegna sameiginlegr-
ar atvinnu, vegna sameigin-
legrar velgengni, vegna ástar
á börnum og barnabömum.
Hjónabandið bjargar slíkum
hjónum frá einhverju og þau
eru oft tengd umheiminum
sterkum böndum.
Þriðja tegundin, sem er að-
dáunarverð, eru hamingju-
söm, gömul hjón. Öll list
hjónabandsins er fólgin í því
að brúa bilið milli ástar og
vináttu, án þess að ástin glat-
ist. Það er síðux en svo ó-
mögulegt. Hinir miklu logar
girndarinnar loga stundum
allt lífið, en hjá algerlega ó-
aðskiljanlegum hjónum er
það svo að „þetta yndislega
silki með litauðuga blóma-
mynztrinu er fóðrað með
öðru einfaldara silki, sem hef-
ur svo sjaldgæf og hrífandi
folæbrigði, að maður freistast
næstum til að taka það fram
yfir skrautlega silkið". Það
sem ríkir í slíkum hjónabönd-
um, er trúnaðartraust, jafn-
!OCUl 1 JXVXi i OiIIVU'lU
um, er trúnaðartr
^ ^ ^ ^ ^
vel enn fyllra fyrir þá sök að
því fylgi alger þekking á mak
anum, og kærleikur, sem er
sívakandi, vegna þess að hann
þekkir öll viðbrögð þess eða
þeirrar, sem viðkomandi
elskar.
Hjá slíkum hjónum komast
aldrei nein leiðindi að, jafn-
vel þótt þau verði gömul.
Eiginmaðurinn tekur félags-
skap konu sinnar fram yfir
félagsskap yngstu og fegurstu
stúlkna. Hvers vegna? Vegna
þess að hvort um sig þekkir
svo vel áhugamál hins, vegna
þess að þau eiga svo margt
sameiginlegt að aldrei dofnar
yfir samræðum þeirra. Fyrir
þau er sú stund eins dýrmæt,
er þau fara í gönguferð sam-
•an, og stefnumót elskendanna
áður, — forspjallið að brúð-
armarsinum. Þau vita að það
ríkir ekki aðeins gagnkvæm-
ur skilningur milli þeirra,
heldur geta þau skynjað hugs
anir hins. Þau hugsa um það
sama á sömu stundu. Hvort
um sig kvelst líkamlega
vegna andlegrar pínu hins.
Það er stórkostlegt að hafa
hitt mann (eða konu), sem
aldrei hefur valdið okkur von
brigðum eða yfirgefið okkur.
Fyrir augliti slíkrar mann-
eskju, getur maður einn góð-
an veðurdag afklæðst brynju
sinni, andað djúpt og sýnt
sjálfan sig óttalaust, með
hjarta sitt og andlit nakið.
Þetta er dýrmæt vissa. Dýr-
mætari en nokkuð annað.
Gömul hjón, ef þau eiga
því láni að fagna að vera ham
ingjusöm, ættu samt aldrei að
hætta að vaka yfir hamingju
sinni. Hjónaband verður að
endurnýja á hverjum degi.
Ef maður hættir að hlúa að
ást eða kærleika, læðist frekst
ingin að hjartanu. Ég hef séð
menn, aem eru að komast á
gamals aldur, yfirgefa konu
sína og börn, eftir þrjátíu ára
hjúskap, fyrir frillu, sem oft
var óverðug, en kunni að
vekja lífsþorsta í manni, sem
var tekið að leiðast heima fyr
ir. Einhver segir áreiðanlega:
„Erfiði aldurinn! Sígilt fyrir-
bæri.... Það er ebkert við
því að gera“.
Trúið þessu ekki. Það er
margt hægt að gera við því.
Ef maður, sem er að nálgast
hátind þroska síns, freistast
fil að yfirgefa heimili sitt, þá
er það vegna þess að hann
finnur þar ekki lengur þá at-
hygli, sem hver maður þarfn-
‘ast. Kurteisi og jafnvel virð-
afrek í leiktúlkun, sem ég hef
séð á sviði. Terence Taplin lék
Kreon á þeirri sýningu, sem ég
sá, á mjög skýran og drengileg-
an hátt. Auk þessara vöktu sér
staka athygli mína þau Frank
Wylie, sem lék Tíresías blinda,
og Louise Purnell í hlutverki
dóttur hans.
Mikið hefur verið rætt um
lokaatriði „Ödípusar" Brooks.
Eftir að Jókasta hefur framið
sjálfsmorð og ödípus rifið úr sér
augun, lætur Brook færa tor-
kennilegan hlut inn á sviðið. Við
afhjúpun með miklum tilþrifum,
kemur í ljós að þetta er gullinn
„phallus" (getnaðarlimur). Við
það leysist sýningin upp, ef svo
mætti að orði komast, og leik-
endur ganga um í halarófu með
hljóðfæraleikara í fararbroddi,
sem leika jazzmúsík af miklum
þrótti. Þessi „sjokk-effekt“ er
mjög umdeildur, en hafði greini
lega tilætluð áhrif á þeirri sýn-
ingu, sem ég skrifa um, enda
var mikill meirihluti áhorfenda
af yngri kynslóðinni.
‘ing eru alltaf jafn nauðsyn-
leg, meira að segja eftir
langa sambúð. Hvorki maður
né kona sætta sig við að mæta
vanrækslu og skeytingarleysi,
og enn síður að sjá maka
sinn komast í nánara samband
við aðra. Hver maður og 'hver
kona þarfnast þess að fá lof
ifyrir það, sem hann eða hún
gera vel. Ef eiginmaðurinn
(eða eiginkonan) gæta þessa
ekki, kann svo að fara að ein-
hver annar, sem skríður gegn
ium sprungumar á illa vökt-
'uðum múrnum, komi hjóna-
'bandinu fyrir kattarnef.
Og úr því að erfiði aldur-
inn er sjúkdómur hins mið-
aldra, og við þekkjum ein-
kenni hans, þá er sjálfsagt að
benda honum á það að hegða
sér skynsamlega og vel við þá
eiginmenn, sem þessi illi andi
kemur yfir.
Oft má lítið út af bera. Of
mikil afbrýðisemi leiðir stund
um til þess að maðurinn brýt-
ur allar brýr að baki sér,
þegar hann hefði annars látið
sér nægja saklaust ævintýri.
Of mikil þolinmæði getur
hins vegar hvatt hinn roskna
Don Juan til „að láta sjá sig
allsstaðar" með annarri konu,
og skapa þannig ástand, að
konan getur ekki lengur sætt
sig við það vegna virðingar
sinnar. í þessum málum, eins
og næstum öllum vandamál-
um lífsins, þá er ekki hægt
að setja neinar reglur, held-
'ur verður skynsemin að ráða
hverju sinni. Kona, sem met-
or hjónaband sitt mikils,
verður að sigrast á slíkum að-
'Stæðum, líta á þær frá sjónar
hóli skynseminnar og hugsa
tum framtíði'na. Hún verður
'að greina á milli þess, sem er
alvarlegt, ristir djúpt og ógn-
ar hjónabandinu, og síðustu
'heimskupörum manhs, sem
óskar að verða ungur í annað
sinn. Oftast nær líða þessi síð-
ustu fjörbrot hjá „eins og
vindurinn og skugginn". Ég
hef séð öldruð hjón verða
'samrýmdari en nokkru sinni
íyrr, eftir erfiða fyrirgefn-
ingu.
Þegar gömul hjón hafa siglt
yfir stórsjó erfiða aldursins
án þess að brjóta skip sitt, þá
toomast þau í kyrrlátt var. Ekk
ert er fegurra en friðsæld
slíks sambands. Tilhugsunin
um dauðann er hið eina, sem
skyggir á þessar fullkomnu
'ástir. Það er í senn hið hættu
ilega og hið göfuga við ástríðu
ifulla ást, að hún leggur allt
undir tilveru einnar persónu.
iog það svona brothætta til-
veru. Það er kærkomin hugg-
un að geta vakið upp hjá sér
ifullkomna minningu á tíma
foarrns og einmanaleika. Og
gömul hjón, sem lifað hafa í
ástríku hjónabandi, halda á-
ifram að lifa í minningu
(þeirra, sem 'hafa þekkt, elsk-
að og virt þau.