Morgunblaðið - 07.11.1968, Page 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 7. NÓVEMBER 19«8
Dr. Bragi Jósepsson:
Skðlaprðf og lundspróf
Tilgangur prófa og áhrif
þeirra á námsárangur
Ýmsir af skólamönnum vorum
hafa látið í Ijós þá skoðun að
landspróf beri að afnema. Þessa
skoðun styð ég eindregið. Ég er
Steindóri Steindórssyni sammála
um að gagnfræðaskólarnir skuli
sjálfir annast lokapróf úr gagn-
fræðaskólum. Jafnframt þessu
tel ég að utanaðkomandi próf
í óbeinum tengslum við námsefn
ið (Sjá Skýrimynd B.) séu
heppileg ef aðstæður til slíkrar
starfsemi yrðu viðunandi.
Þá vil ég að nýju víkja að
áðurnefndri grein Matthíasar
Jónassonar. Höfundur segir:
„Landsprófi er ætlað að stað-
festa hæfni unglinga ti'l æðra
náms. í því felst vitanlega, að
prófið hlýtur einnig að staðfesta
óhæfni. Þó skiptir mkilu máli, á
hvorum þætti áherzlan hvílir.
Lengi réð sá skilningur, að próf-
um væri einkum ætlað að bægja
unglingum frá æðra námi.“ í
fyrsta lagi er það rangt að próf-
ið hljóti því að staðfesta óhæfni.
Rétt hefði verið að segja, að á
sama hátt væri prófinu ætlað að
staðfesta óhæfni. Hér er þó
greinilega um athugunarleysi höf
undar að ræða fremur en skiln-
ings'leysi. Síðari staðhæfingin
verður hins vegar ekki afsökuð,
enda alröng, hvernig sem á mál-
ið er litið. Höfundur segir: „Þó
skiptir miklu máli, á hvorum
þætti áherzlan hvílir.“ f fyrsta
lagi er verið að skipta þeim stóra
hóp, sem prófið taka, í tvo hópa,
þar af leiðandi skiptir engu máli
hvort lögð er meiri eða minni
áherzla á annan hópinn. Hinn
hópurinn er jafn mikill veruleiki
eigi að síður. í öðru lagi skiptir
hér engu máli hver hugsjónin er
að baki, raunveruleikinn er hinn
sami, tveir hópar. Það má vissu-
lega fegra þetta vandræðafyrir-
komulag með því að segja, að
þjóðin hafi ekki þörf fyrir
stærri hóp manna til æðri mennt
unar, eða með því að segja að
einungis lítill hópur unglinga
hafi hæfileika til þess að stunda
æðra nám. Einnig mætti segja að
aðstæður til æðri menntunar á ís
landi séu einungis miðaðar við
litinn hóp, eða að skilgreining
vor á æðra námi nái ekki til
hinna almennu, hagkvæmu nýt
ingar á tæknimenntun og vísind-
um. Slíkar skýringar rista þó
grunnt meðal íslenzkrar alþýðu
í dag. Hér verður heldur ekki
staðar numið, því þjóðin hefur
vaknað til meðvitundar um að
nýr dagur er risinn. Hin stein-
runna hönd ómannúðlegrar upp-
eldisheimspeki og framtaksleysis
hefur gert íslenzk skólamál að
viðundri. Þetta er viðfangsefn-
ið, sem hin nýja kynslóð horfist
í augu við.
Þegar að 4. dálki kemur í
grein MJ, er engu likara en að
höfundur hafi fengið nokkra eft
irþanka. Hér lýsir hann ótvírætt
þeirri skoðun, sem ég hefi bent
á hér að framan, að landspróf-
ið er mjög vafasamur mælikvarði.
Ef höfð eru í huga þau miklu
réttindi, sem æðra námi fylgja,
er erfitt að réttlæta þá stefnu,
sem birtist í valdi og áhrifum
þessa stóradóms. MJ segir: „Með
an þekkingarprófi er beitt
sem einhlítum mælikvarða, hlýt-
ur margur unglingur að lenda
undir í tilskildu einkunnamarki,
sem þó mundi reynast vel hæf-
ur, ef fjólþættari könnun væri
beitt.“ Síðan segir höfundur: „All
ur, ef fjölþættari könnun væri
ur tornæma hafa lokið lands-
prófi með framhaldesinkunn, og
... umtalsverður hundraðshluti
þeirra landsprófsnema .....sem
er langt ofan við meðalgreind,
lendir undir tilskildu einkunna-
marki.“ Að endingu segir svo höf
undur um þetta atriði: „Þessar
niðurstöður sýna, að landsprófið
veldur ekki fyllilega því hlut-
verki sínu að votta hverjum hæf
um nemanda hæfni hans til æðra
náms ... Traustur dómur um
hæfni ungmenna til æðri mennt-
unar þarf að hvíla á víðtækari
forsendum."
Fjölmörgum fslendingum mun
vera kunnugt um hið stórmerka
starf sem Matthías Jónasson hef
ur unnið á sviði greindarmæl-
inga. Þetta starf hefur hann unn
ið við aðstæður, sem víða ann-
ars staðar þættu algerlega óvið-
unandi. Aðstoðarfólk við ákveð-
in vísindastörf þekkjast vart hér
á landi, ef raunvísindum sleppir.
Af þessu leiðir að vísindamaður-
inn sjálfur verður að leysa af
hendi fjölmörg og þreytandi
störf, sem ekki þarfnast sérfræði
legrar þekkingar. Þetta hefur í
för með sér slíkan seinagang að
ákveðin verkefni geta dregizt
árum saman, sem annars hefði
mátt leysa bæði fyrr og betur.
Það er rétt mælt, að hyggilegt
sé að fara að flestu með gát, en
þar með er ekki sagt að sein-
læti teljist til dyggða. Ef há-
skólinn hefði haft rænu á að út-
vega prófessorum skólans al-
menna skrifstofuhjálp, svo ekki
sé talað um annað aðstoðarfólk,
er trúlegt að starfskraftar ým-
issa afburða fræðimanna skólans
hefðu nýtzt betur. Hér er held-
ur ekki vikið að þeim nútíma
þætti háskólanáms, þar sem nem
andinn fær tækifæri til að vinna
með, og undir stjórn prófessors-
ins, að ákveðnum rannsóknarefn
um. En hér kemur einnig annað
til sögunnar. Sumir af þessum af
burða fræðimönnum óska beinlín
is ekki eftir slíkri samvinnu eða
aðstoð, heldur er engu líkara en
að þeir skoði hlutskipti sitt og
verkefni, sem heilagt sakramenti,
sem þeir einir geti notið. Hér er
um að ræða átakanlegt dæmi um
misnotkun á dýrmætum starfs-
kröftum, sem þjóðfélagið þarf á
að halda. En í þessu er háskól-
inn ekkert einsdæmi. Þjóðfélagið
sem heild líður einmitt fyrir
þessa sök. Skólarnir hafa ekki
menntað æsku landsins til að
taka þátt í hinu fjölbreytilega
verksviði, sem nútímaþjóðfélag
krefst. Skólarnir eru úreltir að
þessu leyti. Ö’ll starfsemi þeirra
miðast við forsendur sem voru
mikilvægar fyrir hálfri öld og
meir. Forráðamenn og yfirstjórn
skólamálanna hafa flotið sofandi
að feigðarósi. Af þeim sökum er
það æska landsins, hin komandi
kynslóð, sem líður vegna skamm
sýni manna, sem ef til vill náðu
fullum þroska um fermingu, og
síðan ekki söguna meir.
í umræddri grein segir MJ á
þessa leið: „Hjá þjóðum, sem
halda æðri menntastofnunum í sí
felldri fjárhagskreppu virðist sú
viðleitni ekki óskynsamleg að
beina helzt þeim unglingum inn í
æðri skóla, sem virðast hæfast-
ir til að notfæra sér menntunar-
skilyrðin, sem þar bjóðast.“ Þessi
hógværa frásögn felur í sér
harða gagnrýni. Hin prúðmann-
lega framsetning prófessorsins
ber vott um hinn stranga sjálfs-
aga, sem honum er laginn, en
vegna óbifanlegs stuðnings við
ríkið leyfir hann sér ekki að
setja gagnrýni sína fram á ann-
an hátt. En þessi orð þurfa
ekki skýringar við. öll þjóðin
veit að fræðslumálin hafa verið
vanrækt og hafa liðið fyrir
nízku stjórnarvaldanna og
skammsýni. Ég tel mig vera ein-
dreginn stuðningsmann lýðræðis
legra stjórnarhátta, en það fel-
ur ekki 1 sér blindan og gagn-
rýnislausan stuðning við vald-
hafana. Það er einmitt skylda
hvers þjóðfélagsþegns, að hafa
opin augu og vakandi hugsun og
taka virkan þátt í hinni já
kvæðu baráttu þjóðarinnar, bar-
áttu þjóðar, sem ekki fylgir for-
ystunni, sem guðlegri útnefningu
heldur sem forystu, háðri mann
legri takmörkun.
Matthías Jónasson hefur lagt
nokkuð mikla áherzlu á að ekki
sé hægt að leggja niður lands-
prófið ef ekkert komi í staðinn.
Þessu er ég fyllilega sammála.
Ég tel ekkert því til fyrirstöðu
að nota utanaðkomandi próf í
óbeinum tengslum við kennsluna
í skólunum, eins og ég hefi bent
á hér að framan. Próf þessi
gætu þá leyst af hólmi hið nú-
verandi landspróf og um leið létt
stórlega á þeirri þvingun, sem
nú er yfir kennslunni í gagn-
fræðaskólunum. F ramkvæmd
slíkra prófa ætti að fela sérfróð
Síðari hluti
um mönnum og mætti á þann hátt
stuðla að því að innleiða hér á
landi hagnýta mælikvarða og
mat á hæfni nemenda til almenns
og sérhæfs framhaldsnáms. Með
því að losna við hin beinu tengsl
landsprófsins væri um leið lagð
ur grundvöllur fyrir víðtækara
mati, sem ekki væri háð takmörk
uðum námsbókum, heldur byggð
ist á þekkingunni almennt og
þeirri tækni og takmörkum
sem nútíma prófum eru háð.
Gagnfræðaskólarnir eiga sjálfir
að gefa sín eigin lokapróf og
sínar eigin einkunnir, því hvort
tveggja hefur hagnýtt gildi ef
rétt er að staðið.
Matthías Jónasson bendir á
hina geigvænlegu þvingun sem
landsprófið hefur á kennsluna í
gagnfræðaskólunum. Höfundur
tekur mannkynssögu og landa-
fræði sem dæmi og segir á þessa
leið: „Mannkynssaga og landa-
fræði veita kennurum mikið svig
rúm til túlkunar og mismunandi
áherzlu á ýmiss atriði og þætti
námsefnisins. Menntunaráhrif
þessara greina verða ekki fylli-
lega virk, nema kennarinn neyti
þessa tækifæris. Hins vegar get-
ur hann tæpast leyft sér nauð-
synleg frávik frá kennslubókar-
textanum, ef hann má vænta
þess, að einstök minnisatriði
verði tínd saman í alsherjarpróf
fyrir landsprófsárganginn. Tveir
unglingar kunna að njóta
kennslu sem leggur áherzlu á
ólíka þætti sögunnar, og verða
samt jafn hæfir til æðra náms.“
Á öðrum stað segir höfundur um
sama efni: „Kennarar taka þá
e.t.v. að einblína um of á próf-
ið, en við það verður kennslan
bundin og staglkend og myndar
beinlínis ranga forsendu fyrir
dómi um hæfni unglinganna til
æðra náms. Ef rétt er prófað,
leiðir prófárangurinn beint af
samspili náms og kennslu, sem er
engu háð, nema kröfu námsefn-
isins sjálfs. Þegar skóli annást
próf á eigin ábyrgð, eru líkur
til að prófkrafan falli betur að
þeim háttum, sem megináherzla
var lögð á í kennslunni." En
þrátt fyrir allt þefta telur MJ að
halda beri landsprófinu, og ef
til vill, getur hann réttlætt þá
skoðun með því að vísa til þeirr
ar afturhaldsstefnu, sem mótað
hefur íslenzka fræðslumála-
stjórn á síðustu árum.
Hin tvískipta afstaða MJ
mun eiga sér fá dæmi. f flestum
greinum vill hann laga málefn-
in eftir eðli hinna hefðbundnu
forma. Þetta hefur það í för með
sér að margar af hinum ágætu
hugmyndum og skoðunum MJ
verða að engu, þegar ætlazt er
til að hægt sé að framkvæma
þær við aðstæður, sem jafnvel
stuðla beinlínis að öndverðri nið
urstöðu. Það verður því að telja
að MJ sé dyggur forsvarsmað-
ur þess fyrirkomulags, sem vér
búum við í dag. Þó er ég ekki í
neinum vafa um, að MJ mundi
taka jákvæðari afstöðu til þessa
máls, ef hann teldi nokkrar lik-
ur á því, að hægt væri að
hrinda því í framkvæmd. Klambr
ið, sem ríkt hefur í þessum mál-
um, á undanförnum árum hefur
þannig orðið til þess að sætta
menn við stöðugar smálagfæring
ar hér og þar til þess að forða
frá algeru þjóðarstrandi. Það er
einmitt þess vegna, sem MJ sér
ástæðu til þess að réttlæta
þetta vandræðaform, sem hann
hefur sjálfur gagnrýnt svo harð-
lega.
Sumar af skoðunum MJ bera
það greinilega með sér, að hon-
um hefur ekki tekizt að aðlaga
sumar af sínum vel mótuðu hug-
myndum, að breyttum aðstæðum.
Hinn hugsjónalegi grundvöllur,
sem markar stefnu hans gagn-
vart aðlögun er ofurseldur
„gamla skólanum“. Honum hefur
ekki enn skilizt, að nútímaþjóð
félag getur veitt hinni nýju kyn
slóð æðri menntun á miklu breið
ari grundvelli en áður þekktist.
Honum hefur ekki enn skilizt, að
þær þjóðir, sem lengst eru
komnar á þessum sviðum hafa
fyrir löngu tekið af öll tvímæli
um gildi víðtækrar æðri mennt-
unar á fjölmörgum sviðum. Á-
hrif þessarar stefnu hafa komið
einna Ijósast fram í örum hag-
vexti og þróttmeira menningar-
lífi. En MJ er enn bundinn á
hinn sama klafa, þar sem þjóð-
félagið skilgreindi æðri mennt-
un, sem tæki til að velja úr fá-
mennan hóp til að gegna for-
ystuhlutverki í þjóðfélaginu. MJ
segir: „Inntökupróf í æðri
menntastofnun markar örlaga
rík tímamót í lífi margs ung-
mennis. Menntun, sem á að vera
meira en nafnið tómt, krefst
jafnframt allmikiils námshæfi-
leika.“ Samkvæmt eðli þess kerf
is, sem vér búum við, markar
þetta próf svo sannanlega ör-
lagaríkt spor. Með því að nota
hugtakið „allmiklir námshæfi-
leikar“ verður ekki auðveldlega
séð hvað höfundur á við. Vegna
fyrri skilgreininga má þó draga
þá ályktun að hann eigi við
hæfileika mjög takmarkaðs hóps
eða e.t.v. 10-15 af hundraði.
En afstaða nútímaþjóðfélags
og öll aðstaða til að veita æðra
nám hefur gjörbreytzt á undan-
förnum árum. Æðri menntun í
dag felur í sér almenna og sér-
fræðilega menntun á öllum svið-
um tækni, vísinda, þjónustu,
fræða og almennra og sérstakra
starfa. Það hefur einnig verið
bent á, að hver heilbrigður ungl
ingur getur notið nytsamrar
framhaldsmenntunar í samræmi
við hæfileika sina. Matið á „all-
miklum námshæfileikum" hefur
því, vegna þeirra takmarkana,
sem því er sett, einangrazt við
eðli þeirrar tegundar æðri
menntunar, sem þekktist fyrr á
tímum.
Ein af þeim ábendingum sem
MJ bendir á, til þess að draga
úr hinum neikvæðu áhrifum
landsprófsins, er fólgin í leng-
ingu undirbúningstímans til
landsprófs. Höfundur segir, að
þessari ráðstöfun sé „ekki æbl-
að að koma í veg fyrir, að ó-
hæfir nemendur fálli á prófi“
Samkvæmt því er það beinlínis
tilgangur prófsins að þessir „ó-
hæfu nemendur" falli, á sama
hátt og það er tilgangur prófs
ins, að hinir „hæfu“ standist
prófið. Tilgangur MJ virðist aug
ljós. Hér er þó vert að gera sér
grein fyrir þeim grundvallarmun,
sem felst í áherzlu MJ á að við-
halda þessum sérstaka þætti
kerfisins, og þeirri stefnu, sem
ég og ýmsir aðrir hallast frem-
ur að. Sú skoðun felur í sér al-
gera stefnubreytingu gagnvart
prófinu, sem tæki ríkisins, til úr
vinzlu á námshæfni. Þessi
stefna byggist fyrst og fremst á
þeirri skoðnu, að unglingarnir
verða ekki, eðlis síns vegna,
flokkaðir í tvo hópa, „þá hæfu“
og „þá óhæfu“. Þessi skoðun
byggist einnig á þeirri kenningu
að fyrrnefnd flokkun sé afleið-
ing þjóðfélagshátta, sem ekki
lengur fá staðizt. Af þessum sök
um ber þjóðfélaginu að aðlaga
fræðslu- og skólakerfið eftir
breyttum þjóðfélagsháttum. For-
sendur matsins ,,hæfur“ og „ó-
hæfur“ eru ennfremur óréttlæt-
anlegar, vegna þess að nútíma-
þjóðfélag getur veitt hverjum
heilbrigðum unglingi aðstöðu til
framhaldsnáms á ýmsum sviðum,
án þess að leggja megináherzlu
á að stimpla þá „hæfa“ eða ,ó,-
B. Utanaðkomandi Próf
(óbein tengsl)