Morgunblaðið - 30.05.1969, Side 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, FOSTUDAGUR 30. MAÍ 1969
Framtíð íslenzkrar tungu
Ég er viss um, ef gengið væri
til atkvæða um það, hvort ís-
lendingar ættu að láta tungu
síma og taka upp t.d. ensku, þá
yrðu fáir því samþykkir. Hitt
gæti verið deiluefni hve strang-
lega eigi að vinna móti breyt-
ingum og að hve miklu leyti það
sé vinnandi vegur.
Ég er sammála Baldri Jóns-
syná, þegar hann sagði í ágæt-
um þætti um daglegt (mál, að
annaðhvort sé, að hagga sem
minnst burðargrind málsins, eða
gefa viðhald þess á bátinn. Sum-
ir virðast álíta, að við málbreyt-
ingum sé ekkeirt að gera, þær séu
óumflýjanlegar eins og straumur
tímans. Ég held samt, að fátt
mannlegra örlaga sé eins I
mannsims hendi, ef markvisst er
að unnið. Einstakir rithöfundar
hafa jafnvel veitt tungumálum yf
ir heil liönd og gerzt þannig ör-
lagavaldar á þessu sviði.
Stundum lýsa forystumenn því
yfir í útvarpi og annars staðar,
að tungu vorri sé emgin hætta
búin og virða þá stundum til
vesaldóms þeim, sem ugg bera
um framtíð hennar. Ég virði aft-
ur á móti þessum mönnum til á-
byrgðarleysis slíkar fullyrðing-
ar. Blöðin hafa stundum haft
þessháttar yfirlýsingar eftir út-
lendum skyndigestum, eins og
þeim hafi borizt hvalsaga, en í
dálkunum allt i kring hefur mor-
að af glottandi enskuskotnum
setningum og afskræmdum tals-
háttum. Gerum oss þess fulla
grein, að mál vort er í mikilli
hættu fyrir aðsteðjandi áhrifum
og innlendri breytingagirni.
Ekki vegna þess að lærðir og
leikir hafi minni áhuga á mál-
vöndun en fyrrum, en marghátt-
uð áhrif eru miklu áleitnari nú
en fyrr.
Vér dáumst að því, hvernig á-
gætir menn snerust við hættum
siðaskiptanna. Blendið málfar
Magnúsar Stephensens og ým-
issa annarra embættismanna
hafði lítil áhrif á málfar alþýðu,
sem hélzt næstum óbreytt um
aldir, þjálfað af sögum og kveð-
skap og ýmsum alþýðufræðum.
Þangað sóttu rithöfundar 19. og
20.. aldar lifandi mál. Auðvitað
nutu þeir líka fornbókmennt-
anna en þær hefðu ekki stoðað,
ef mál þeirra hefði þá þegar
verið úr tengslum við daglega
málið.
Hugsum til fra, sem vorú langt
kiomnir með að glata tungu sinni,
þegar þeir fengu sjálfstæði. Höf-
undar þeirra, hver öðrum .snjall-
ari, rituðu á enssku, sem þeir að
vísu frjóvguðu með skáldlegu orð
færi og glettni írsks alþýðu-
máls, á svipaðan hátt og ís-
lenzk áhrif gáfu dönsku Gunn-
ars Gunnarssonar tign og sér-
stæða fegurð, en írskan berst í
bökkum og tvísýnn sigurinn.
Mín kynslóð, aldamótakynslóð
in, sem nú er komin á elliár og
hverfur senn úr sögunni, tók
við tungu sinni fátækari að orð-
um en hún er nú, er vér skilum
henni af oss. Á henni voru fyr-
ir og eftir aldamótin samdar og
þýddar á harna ágætar bækur,
sem allir ættu að lesa, sem vilja
tala og rita íslenzku. Þeir lærðu
miklu meira af þeim, heldur en
margra vetra skólasetu. í kaup-
stöðunum, þar sem danskir kaup
menn og embættismannakonur
voru tindar samfélagsins, slettu
allir dönsku sem þeir bezt gátu,
það þótti fínt eins og að ganga
á dönskum skóm. Þaðan hreytt-
ust slettumar út í sveitir allt í
kring. Þessu er nú löngu lokið.
Mörg þessi dönsku orð, sum
þeirra raunar landlæg allt frá
dögum Hallgríms, sem óspart
sletti dönskunni, þykja nú hlægi
leg og eru þar með úr sögunni.
Mörg lifa enn nokkru lífi og
sum eru daglegt brauð, eins og
„fatta“ og „virka“. Flest eru
þau óviðfelldin og óþörf.
Ég er ekki sammála Jóni
Björnssyni, þó mér þyki hann
segja flest vel, er hann ræðir
inn daglegt mál, að ástæða sé
til að halda í orð eins og „for-
betra“, „forheimska“ og „for-
djarfa", til þess að vinna á móti
enskunni, þó sagt sé, að með
illiu skuli illt út drífa. Vér eig-
um nóg og betri orð þessarar
sömu merkingar, svo þessi „for-
kastanlegu" orð mega gjarnan
hverfa úr sögunnL
ítalskur málvöndunarmaður
sagði einu sinni, að upptaka
orða í mál, þar sem önnur sömu
merkingar væru fyrir, auðguðu
það ekki, heldur gerðu það
þyngra í vöfum. Álít ég betta
gott sjónarmið ‘il eftirbreytni.
íslenzk tunga hefur þanizt yfir
æ víðara svið og auðgazt að orð
um að sama skapi. Þar hafa marg-
ir lagt hönd á plóginn og unnið
ágætt starf. Ég nefni aðeins tvö
dæmi um þennan magnaða vaxt-
arbrodd íslenzkunnar: „Tölur og
mengi“, eftir Guðmund Arnlaugs
son og „Jarðfræði", eftir Þor-
Ieif Einarsson. Sumum finnst ný-
yrðagerðin ganga í öfgar. Þeir
álíta auðveldara og hagkvæm-
ara að taka upp alþjóðaorð, sem
eru sameiginleg mörgum málum.
Þetta gerði oss líka auðveldara
að læra þau mál. En hvar á að
stinga við fæti, ef byrjað er á
slíku?
Danir hafa í seinni tíð gleypt
enskuna hráa og skilst mér, að
þeim sé orðið flökurt sumum. Út-
lendar orðmyndir stinga hjákát-
Iega í stúf við íslenzkar, nema
að þær séu höggnar í hæl og tá
eða hnoðaðar upp til að semja
þær að beygingakerfi voru, svo
sem fommenn gerðu. Hafa þann
ig orðið til hin þörfustu orð, svo
sem „kirkja" og „prestur" fyrr-
um, og „berklar" og „bílar' nú
á dögum. Orð af inmlendum stofni
eru gagnsærri og auðveldari til
skilnings, ef þau eru vel gerð
eins og fjöldi nýyrða vorra orð-
högu manna eru. Séu þau gerð
og sett í umferð samtímis því að
þeirra er þörf, ganga þau oft-
ast fljótt og vel í fólk. Ég álít,
að þarna eigi að halda áfram sem
horfir og hvergi að slaka
á kröfum. Hitt má með nokkrum
sanni telja ofrausn, að skíra upp
í hverri nýrri kennslubók t.d.
líkamshluta, sem hafa haft sín
heiti frá landnámstíð. Daglegt
mál og bókmenntamál hefur til
þessa verið í nánum tengslum.
Daglegt mál greindra alþýðu-
manna hefur átt tign og reisn,
einfeldni og fjölbreytni í senm.
Beint af því er leidd sú tæra
íslenzka sumra beztu höfunda
vorra, svo laus við tilgerð og
kæki, að efnið flýgur lesanda í
fang, án þess að hann taki eftir
orðunum. Þetta mál er ennþá í
nánum tengsluim við Eddukvæði
og íslendingasögur. Minni kyn-
slóð var auðveld útsýn um allt
svið málsins. Meira að segja
gömlu skáldmálsorðin voru
henni nærtæk og hugþekk vegna
notkunar þeirra í rímum og dýrt
kveðnum lausavísum, sem flest-
ir lærðu og margir ortu. Rim-
urnar hafa v:kið fyrir skemmti-
sögum og kvikmyndum, sem eðli-
legt er, enda sama eðlis, en
gleymum ekki gildi þeirra á sín-
um tíma. Eitt ágætt og skilgetið
afsprengi þeirra ætti að kynina
í skólum. Ég á við Alþingisrím-
urnar þá snilldarbók. Ferskeytl
ur og aðrar lausavisur eiga enn
mikil ítök í þjóð vorri. Haldast
þau vonandi enn um sinn. Sá
kveðskapur hefur verið mikil
lyftistöng hugar og tungu og
mennilegri dægrastytting en
margt annað.
Hvaðan stafar einkum sú
hætta, sem tungu vorri er nú
búin?
Sú, sem kemur utan að, staf-
ar auðvitað frá enskunni, sem
lekur í sífellu úr þeim menning-
artækjum, sem guð hefur gefið
oss á þessum síðustu og — beztu
tímum.
Innanmeinunum valda breyttir
uppeldishættir, vankunnátta og
trassaskapur þeirra, sem mestan
áróður stumda á daglegt mál og
kennsluaðferðir, sem ekki ná til-
gangi sínum. '
Fyrrum, meðan þjóðin bjó að-
allega í sveitum og smáþorpum,
ólust börnin upp í nánum tengsl-
um við atvinnuvegina og lærðu
jöfnum höndum mál tveggja kyn-
slóða. Þetta var svo uppistaðan
í leikjum þeirra. Þetta hefur
breytzt. Börnin koma ekki nærri
atvinnu foreldra sinna og hafa
æ minna saman við gamalt fólk
að sælda, báðum aðilum til
tjóns. Málfar og málfæri barna
mótaðist ósjálfrátt af tali full-
orðna fólksins, án þess að sér-
stök alúð væri á það lögð. Auð-
vitað var málfæri og orðalag
fólks þá, ekus og nú, mjög mis-
jafnt eftir greind og menntun.
Nú þarf að kenna bömum mark-
visst að tala málið. Annars er
hætt við að þau læri ekki annað
en klaufalegt og þokukennt
grautarmál fram eftir aldri og
eigi þá að sama skapi erfitt með
að hugsa. Námsskrá skólanma
hefur miðast við líflauist og leið-
inlegt málfræðistagl sem ekki
bætir málfar nokkurs manns.
Ég get sagt með sanni, að þá,
að visu litlu getu til að koma
fyrir mig orði, sem ég þó hef,
hafði ég öðlazt áður en ég kunmi
annað í málfræði en að „maður“
og „köttur“ væru nafnorð. Þetta
stagl hefur spillt fyrir undir-
stöðu allrar málkennslu, að
kenna börnumuim að tala. Að
ætla sér að byggja málkenmslu á
málfræði, er að mímiu viti jafn
líklegt til áranigurs og að kenma
barni að fara vel með kisu, með
því að leysa köttinm upp í fruim-
eindir. Þar við bætist stafsetn-
ingarfræðslan. Skipuleg stafsetn
ing er snyrtileg og verðug uim-
gengni við dýran hlut. Fyrst er
þó að eignast hlutinn. Aukaatr-
iði hafa verið gerð að aðalatrið-
um. í memmtaskólumn hefur verið
lögð meiri áherzla á að kenma
stafsetnimgu orða, sem nemend-
ur hafa alls ekki kuiranað að
nota, heldur en notkun forsetn-
inga, enda ber málfar mamgra
háskólamanna því vitni. Sú
dauðasynd hefur verið drýgð í
skólum almennt, að nota mis-
þyrmda íslenzku sem stökkpall yf
ir í öraraur mál. Hvaða aðilar
hafa mest áhrif á málfar almenn-
ings? Vafalaust dagblöð, sjón-
varp og útvarp.
Um dagblöðin segi ég aðeins,
að þeir gallar, sem ég ætla að
taka til athugunar hjá „vörp-
unum“ eru líka til í ríkum mæli,
þó misjafnt sé hjá blöðumurm.
En útvarp og sjónvarp eru rík-
isstofnanir og þykir mér því
hlýða að gagnrýna þau fyrst og
fremst.
Hlutverk útvarpsins í lífi
minmar kynslóðar hefur verið
mikið. Þar hefur mikið og þjóð-
hollt starf verið unnið með mikl-
um árangri í menratun og skernmt
un handa ungum og gömlum.
Þetta hljóðar nú líkt og hefð-
bundin eftirmæli. Að vissu leyti
er það líka hugsað þaninig.
Við stofnun Ríkisútvarps-
ins flutti Sigurður Nordal snjalla
ræðu. Hann líkti útvarpiniu við
andaran í Þúsund og einni nótt,
sem maður hleypti út úr hylki
og sem þaradist út og magnaðist
og bar húsbónda sinn ofurliði. Sig
urður kvað manininn gera slíka
hluti af hugviti sínu, en þeir
tækju síðan af horaum ráðin oft
og tíðum. Nú er búið að hleypa
úr hylki öðrum anda. Sá er því
magnaðri, sem hanin ekki aðeins
heyrist, heldur sézt lika, enda
virðist hann alveg taka völdirn
af hinum. Álít ég það illa farið
frá menningarlegu og ekki sízt
þjóðlegu sjónarmiði, því ermþá
er mikill hluti sjónvarpsefnis lé-
legir ,,reifarar“. Ég þarf svo sem
engum að lá, þótt þeim þyki gam-
an að „reifurum". Ég las þá mér
til óbóta á ynigri árum. Mein-
laus skemmtan í hófi höfð á simm
fulla tilgang. Annað mál er það,
hvort bömum er hollt að horfa
sífellt á dráp og limlestiragar. Ef
áróður má sín raofckurs, þá er
mér spurn, hvort vaxandi kyn-
slóð verði efcki jafn sjálfsögð
byssa í hendi, eins og bátar og
kindur voru áður sjálfsögð í
leik.
Vér höfum lyft því grettistaki
að stofna sjónvarp, sem vér eig-
um sjálfir, og brátt nær það til
allra landsmanina. Þar heyrum
vér og sjáum vora eigin tungu,
og til þess er fyrst og fremst
leikurinn gerður, þótt ólhjá-
kvæmilegt sé að hafa þar jafn-
framt mikið af útlendu efni.
Þetta tæki virðist ná miklum
tökum á fólki, svo héðan af má
reikna með, að það verði hinm
mesti áhrifavaldur á daglegt mál
manna. Daglega málið, sem flest-
ir hlusta á, fréttir og aninað
slíkt, hefur ekki ætíð verið nógu
vel vandað í útvarpiniu. Og þeir
sömu gallar hafa því miður vað-
ið uppi í sjónvarpirau. — Ætla
ég nú að finna orðúm miiruim
stað. Margt af því, sem ég nú
vil nefna, hefur auðvitað verið
tekið til meðferðar í ágæfcum
ræðum um daglegt mál í útvarp-
irau, því um sama hlutimm er fjall-
að.
Forsetningar, þessi litlu, lát-
lausu orð, sem í fljófcu bragði
virðast ekki mikilvæg, hafa þó
sannarlega hlutverki að gegna.
Þær krækja saman orð og setn-
ingarhluta og setja í afstöðu sím
á milli. Mér virðist, t.d. þegar
kennd ebu rómönsk mál, að rni'k-
ilsvert þyki, að þær séu rétt not-
aðar. Hvort íslenzfeum nemend-
Hiiseignir til sö!u
6 herb. sérhæð ásamt bílskúr
að nokkru ófullgerð, en íbúð-
arhæf.
4ra herb. ibúðarhæð með bíl-
skúr.
2ja herb. íbúð á hœð og herb.
í kjaHara ásamt bílskúrsrétt-
indum, útb. 200 þús.
4ra herb. séribúð í tvibýlishúsi
Höfum kaupanda að stórri íbúð
í HKðunum.
Rannveig Þorsteinsd., hrl.
hrl.
málaf lu tn ing sskrif st ofa
Sigurjón Sigurbjömsson
fasteignaviðskipti
Laufásv. 2. Sími 19960 - 13243
FASTEIGNASALAN,
Óðinsgötu 4 - Sími 15605.
77/ sölu
6 herb. íbúö á 1. hæð í tvíbýlis-
húsi (forsköluðu) gæti verið
tvær 3ja herb. íbúðir. Stór
ræktuð lóð. Verð 1100—1150
þús., útb. 400 þús.
4ra herb. ibúð með sérinngangi
á 1. hæð við Stórholt. Verð
kr. 1250 þús., útb. 500—600
þúsund.
4ra herb. nýleg íbúð við Holts-
götu. Mjög fallegar innrétt-
ingar. Hagstætt verð og skil-
mátar.
FASTEIG KIASALAHI
Óðinsgötu 4.
Sími 15605.
um er veitt mikið aðlhald í þeim
efnum veit ég efcki. Aldrei hef
ég heyrt þess getið. Nofckium
þeirra hefur raákast mikið á snð-
ari árum og étuir einm eftir öðir-
um. „Fyrir“ verðuir nú uppi með
frekju, liklega fyrir áhrif af
„for“ í ensku. „Áhuigi fyrir", „á-
stæða fyrir“, „orsök fyrir“, „fyr-
ir bílinm“, „fyrir börnin“, „fyr-
iir skólann", oÆ.frv. Þessi for-
setning hafði nóg á sinni könmiu
áður, en nú er hún korniim í stað
„á“, „til“, „handa“ og „við“.
Aftur nota sumir „vegna“, þeg-
ar „fyrir* er í réttinium. Við-
tengingaháttur eykur mjög fjöl-
breytni og fegurð þeirra mála,
sem ennþá hafa hans not, eirara-
ig íslenzkunnar. Ekki skil ég
annað, en hann týnist raæsfcu
Pramhald á bls. 25
Til sölu
5 herhergja íbúð
við BlönduhHð á 2. hæð. Bíl-
skúrsréttur. íbúðin teppalögð,
í ágætu ástandi.
4ra herb. íbúðir
í steinhúsi við Þórsgötu á 1.
hæð, laus.
3/o herb. íbúðir
á rishæð við Kársnesbraut,
sérhiti — við Mjölnishoit á
1. hæð í tvibýlishúsi.
2/a herb. íbúðir
nýjar íbúðir við Hraunbæ —
við Þórsgötu á 1. hæð, laus.
5 herb. fokheld hæð við Nýbýla-
veg, bilskúr á jarðhæð fylgir.
FASTflGN ASAIAM
HÚS&EIGNIR
BANKASTRÆTI 6
Símar 16637, 18828.
Kvöldsímar 40396, 40863.
16870
4ra herb. íbiiðir
við Álfheima, á 4. hæð.
Herb. í kj. fylgir.
Við Barónsstig. á 2. hæð.
Væg útborgun.
Við Bogahlíð. endaibúð
á 1. hæð. Vönduð íbúð.
Við Eskihiið. á 1. hæð.
Sérkæiiklefi á hæðirani.
Við Hraurtbæ, á 3. hœð.
Sérþvottah. Faflegt úts.
Við Hraunbæ, á 2. hæð,
ófullgerð. Væg útborgun,
Við Hvassaleiti, endaibúð
á 3. hæð. Mjög góð íbúð.
Við Kleppsveg, endaíbúð
á 2. hæð. Ný, tæpl. fufig.
Við Kleppsveg, á 3. hæð
(efstu). Sérhiti.
Við Langholtsv . 118 fm.
bæð. Stór bílskúr.
Við Ljósheima, á 3. hæð
115 ferm. Tvennar svalir.
Við Nökkvavog 107 ferm.
hæð. Suðursvalir.
Við Skólabraut. risíbúð
Tvöf. gier. Suðursvalir.
FASTEIGNA-
PJÓNUSTAN
Austurstræti 17 ISilli ItValdi)
fíagnar Tómasson hrll. simi 24645
sölumaóur fastaigna:
Stafán J. Richter simi 16870
kvötdsimi 30587
20424 — 14120 — Sölum. heima 83633.
3ja—4ra herb. íbúðir í Breiðholti.
Beðið verður eftir Húsnæðisml.
75 ferm. fokheld sérhæð sérinng.,
svalir, bílskúrsréttur, útb. 300 þ.
Raðhús í Fossvogi rúmlega fokh.
Garðhús í Hraunbæ rúml. fokh.
Beðið verður eftir Húsnæðísml.
Einbýlishús við Sundin.
Einbýlishús í Arnamesi.
Einbýlishús á Flötunum.
AushirstræH 12 Slmt 14120
Pósthólf 34