Morgunblaðið - 09.09.1969, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 9. SEPT. 1969
Örnefnastofnun Þjdðminjasafnsins
neínastofnun, svo sem staðsetn-
ing og aldursákvörðun eyðibýla
og hvers konar marmvirkjaleifa.
Af þeim sö'kum gæti orðið veru-
legur sparnaður að samvinnu og
tengslum þessara tveggja stofn-
ana.
Greinargerð frá prófessor
Þórhalli Vilmundarsyni
VEGNA yfirlýsingar fjögurra
samkennara minna, sem lögð var
fram til bókunar á fundi heim-
spekideildar Háskólans 5. þ.m.
og síðan birt í útvarpi og dag-
blöðum 5.—7. þ.m., tel ég mig til
neyddan að beiðast birtingar eft
irfarandi greinargerðar um að-
draganda yfirlýsingar þessarar,
er varðar hina nýju önefna-
stofnun Þjóðminjasafnsins, sem
ég hef tekið að mér að veita for-
stöðu. __
1) Á fundi heimspekideildar
2. þ.m. var borin fram tillaga til
samþykktar, sama efnis sem fyrr
nefnd yfirlýsing. Afgreiðslu til-
lögunnar, sem hafði ekki verið
boðuð fyrirfram í dagskrá, var
frestað til sérstaks fundar, er
haldinn var 5. þ.m., og var til-
lagan þá eina fundarefnið. í upp
hafi þes fundar drógu flutnings
menn tillöguna til baka með
þeirri bókun, að sú samstaða,
aem þeir töldu sig hafa haft ríka
ástæðu til að ætla, að verið
hefði í deildinni um tillöguna,
virtist nú vera rofin. Hógværari
tillaga í sömu átt var síðan bor-
in fram af einum tillögumanna,
en þeirri tillögu vísaði deildin
frá sér með sjö atkvæðum gegn
þremur á þrettán manna fundi.
Að sjálfsögðu greiddi ég sjálf-
ur ekki atkvæði. Yfirlýsingu
sína, þá sem birt hefur verið op-
inberlega, lögðu hlutaðeigendur
fram á fundinum til bókuniar,
eins og fyrr segir, en beiddust
ekki samþykktar hennar, né
beldur létu þeir þess getið, að
þeir fyrirhuguðu opinbera birt-
ingu hemnar.
2) Til skýringar á aðdraganda
þess, að efnt hefur verið til ör-
nefnastofnunar Þjóðminjasafns,
birti ég bréf mitt til menmta-
málaráðuneytis, svo og kafla úr
bréfi þjóðminjavarðar til ráðu-
neytisins með tUlögum hans í
máliruu. Bæði þessi bréf kynnti
ég á síðara deildarfundinum.
Hinn 30. ágúst 1968 sendi ég
menmtamálaráðumeytinu svofellt
erindi:
„Á undanförnum árum hef ég
undirritaður urnnið að víðtækum
rannsóknum á íslenzkum örnefn
um. í sjö háskólafyrirlestrum, 13.
nóv. — 4. des. 1966 og 24. marz
— 7. apríl 1968, greindi ég frá
nokkrum niðurstöðum þessara
rammsókma minma. Vegna þeirra
hef ég viðað að mér miklu magni
örnefna úr fomium og nýjum
heimildum og skráð á spjöld.
M.a. fór ég fyrir fáum árum yfir
allar ömefnaskrár Þjóðminja-
safnis og tók upp úr þeim um
30.000 örnefni, sem ég taldi
mestu máli skipta. Undanfarin
Kumiuir hef ég ferðazt um allt
land í því skyni að kanna stað-
hætti vegna örnefnarannsókna
og hef tvívegis notið til þess
nokkurs styrks úr Vísindasjóði.
Til ferða þessara hef ég keypt
sértakan óvegabíl (Ford Bron-
oo). Á ferðum míoum hef ég tek
ið á anmað þúsund ljósmyndir af
bæjarstæðum og öðrum stöðum.
Þá hef ég eiminiig igieirt á ammað
þúsund skýringaruppdrætti. Með
fyrirlestrum mínum sýndi ég 8—
900 þessara ljósmynda og upp-
drátta. Til samamburðar við ís-
lenzk örnefni hef ég kannað
mokkuð ömefni á öðrum Norð-
urlöndum og viðair. í því skyni
dvaldist ég nokkurn tíma í
norska örnefnasafninu (Norsk
stadnamnarkiv) í Ósló haustið
1965 og kynnti mér jafnframt
starfsemá þedimair stofmunar.
Sama haust heimsótti ég í sama
Skyni stofmun dönsku örnefna-
nefndarinnar (Stednavneudvalg
et) í Kaupmanmahöfn.
Með rannsóknum mínum stefni
ég í fyrsta lagi að samningu
heildarrits um íslenzk bæjanöfn,
er samsvari hinu mikla 18 binda
fitverki Rygh-bræðra, Norske
Gaardnavne, Kria 1887—1924.
Þar yrðu greindar stafréttar
nafnmyndir hvers bæjarheitis,
frá því er það kemur fyrst fyrir,
og reynt að grafast fyrir um
merkingu nafnanna, bæði með
könnun heimilda og staðhátta,
svo og samanburði við hliðstæð
nöfn innan lands og utan. Slíka
rannsókn er að sjálfsögðu ekki
unnt að inna af höndum, nema
jafnframt sé unnið að athugun á
hinum íslenzka örnefnaforða í
heild, og er þá eðlilegt, að með
rammsókmumum sé einnig miðað
að samnimgu sérrita um íslenzk
árnöfn (sbr. Norske Elvenavn
þeirra Rygh-bræðra), fjallanöfn,
fjarðanöfn o.s.frv.
Ljóst er, að þetta vertoefni eir
svo yfirgripsmikið, að því verða
ekki gerð fullmægjandi skil sam-
kvæmt þeim kröfum, sem ég tel,
að gera verði, nema til komi
skipulögð vinma fastrar örnefna
stofnumar. Sú stofnun þyrfti að
simna eftirtöldum verkefnum:
1) Ljúka ömefnasöfnun þeirri
sem Þjóðminjasafn hefur haft
með höndum. Enn eru engar ör-
nefnaskrár til frá um það bil
600 jörðum á landinu.
2) Endurskoða örnefnaskrár
þær, sem fyrir eru. í ljós hefur
komið, að mikil þörf er á að leið-
rétta og auka örnefnastorámar
með því að leita uppi beztu heim
ildarmenn um örnefni hverrar
jarðar, en þeir búa í mörgum
tilvikum á öðrum stöðum, t.d. hér
í Reykjavík. Er hér um mikið
verk að ræða, sem nokkuð hefur
verið að unnið á síðustu tveimur
árum. Óþarft er að taka fram, að
þessd tvö verkefnd, söfnun ör-
nefna og endurskoðun örnefna-
skránna, þola enga bið, því að
með hverjum gömlum manni, sem
bezt þekkir til örnefna á tiltek-
inni jörð, kann að hverfa í
gleymsku fjöldi örnefna.
3) Láta fjölrita eða hugsan-
lega prenta ömefnaskrámar.
Danir og Svíar eru allvel á veg
komnir með prentun heildarör-
nefnasafna, en Norðmenn hafa
enn ekki hafizt handa um slíka
úitgiáfu. Um þetta veirtoefnd mætti
hafa samvinnu við átthagafélög.
4) Gera spjaldskrá um íslenzk
ömefni (stafrétt), fyrst í ís-
NORSKA blaðið Fiskaren skýr-
ir 14. ágúst sl. frá erindi sem
Klaus Sunnaná, fiskimálastjóri
Noregs, flutti þá daginn áður á
fundi norska útgerðarmannasam-
bandsins Þar sagði norski fiski
málastjórinn, að brýnasta verk-
efnið í norskum sjávarútvegi nú
væri að grípa til ráðstafana, sem
fryggt gætu endurvöxt ofveiddra
fiskistofna á norskum miðum, og
taldi hann, að bezt yrði að tak-
marka stórlega þorskveiðar á
Barentshafi og banna alla síldar
bræðslu í 3—4 ár.
Norski fistoimálaistjórkm
ræddi í upphafi erindis síns þ 5
unina í fiskveiðum síðustu tiu
árin Þetta tímabil hefur aukn-
ingin verið óvenju mikil: árleg
auknin/g í fiskveiðum um 7 prs.
— en sama tímabil hefur árleg
fjölgun mannkynsins numið um
2 prs.
STÓRHÆTTULEG ÞRÓUN
1 ÞORSKVEIÐUM
Klaus Sunnainá vitnaði til áætl
unar sem FAO, matvæla- og
landbúnaðarstofnun Sameinuðu
lenzkum fornribum og fornbréf-
um, síðan í jarðabókum og völd-
um ritum síðari alda og loks í
prentuðum og óprentuðum ör-
nefnaskrám og landabréfum.
Hér er um meginverkefni að
ræða, sem er reyndar undir-
staða frekari örnefnaramnsókna.
Þetta starf er að vísu mikið og
tímafrekt, en þó má bemda á, að
registur við fornrit, fornbréfa-
safn og fleiri rit flýta fyrir verk
inu. Auk þess mætti stytta sér
leið með því, að kunináttumaður
gerði í fyrstu lotu úrval úr ör-
niefnum í örnefnaskrám.
5) Staðsetja ömefni á ný og
nákvæmari kort og loftmyndir.
Hér er einnig mikið verk að
rinna, sem eðlilegt er að hafa
samvinnu um við Landmælingar
fslands. Má benda á, að hundr-
uð eyðibýla um alll land eru
enn óstaðsett á kortum, og er
höfuðruauðsyn, bæði fyrir ör-
niefna- og fornleifarannisóknir,
að vinda bráðan bug að því að
staðsetja þau. Á ferðum mínum
um landið hef ég rekið mig á
mörg dæmi um nauðsyn þessa
verks. í sumum dæmum eru síð-
ustu forvöð að staðsetja með
visisu fonn eyðibýld, hjádie'igur og
kot, en í öðrum kunna heima-
menn nú ekki lengur að stað-
setja býli, sem þó eru nefnd í
ungum heimildum, svo sem Dyra
staði í Hrútafirði, sem getið er í
Jarðatali Jöhnsens, og Grenjað-
arstaði í Álftafirði eystra, sem
nefndir eru í ferðabók Olavius-
ar. En í slíkum tilvikum væri
e.t.v. hugsanlegt að finna rúst-
irnar með nékvæmri staðkönnun.
6) Aldursákvarða eftir föng-
um bæi, fom eyðibýli, hjáleigur
og kot. Aldur nýbýla og kota
frá síðari öldum má oft ráða af
rituðum heimildum, en aldur
fornra eyðibýla verður að reyna
að ráða af húsaskipan ,og í sum
um dærnum þyrfti að koma til
fomleifagröftur.
7) Kanna staðhætti til þesis að
reyna að varpa ljósi á merking
örnefna og taka ljósmyndir af
bæjarstæðuim og öðrum stöðum.
Sú aðferð, sem ég hef beitt við
örnefnarannsóknir mínar, er
einkum fólgin í samanburði stað
hátta á samnefndum stöðum hér
á lanidi og erlendis, og virðist
sú aðferð reynast mjög frjó.
Nauðsynlegt er að afla stórauk-
þjóðanna, hefur látið gera um
fiskveiðar í heiminum næstu 15—
20 árin.
— í þeirri áætlun er gert ráð
fyrir, að það magn, sem unnt
er að veiða af norska þorskstofn
inum án þess að ganga of nærri
honum, sé um ein milljón tonna
á ári.
Þetta áætlunarmagn er svip-
að og aflinm var áirlega 1950—
1956. Stæktoun fiskveiði-
flotans og stóraukin sókn í
norstoa þorskstafniinium toomu aifl
anum upp í 1,3 milljón tonn ár-
ið 1957 en úr því fór að halla
undan fæti. Gegndarlaus veiði á
ungþorskinum olli samdrætti í
stofninum og 1965 varð ársaó-
inn aðeins 445 þúsund tonn og
árið eftir varð ársaflinn 478 þús.
unid tonn. — í ár Ihefur sótonim
í norska þorskstofninum enn auk
izt roeð stóraukinum veiðum
brezkra og sovézkra togara og
norskra verksmiðjuskipa í Bar-
entshafi og er talið, að 1*79
verði ársaflinn ekki nema 259
þúsund tonn.
„Þessi þróun stefnir öllu at-
ins samanburðarefnis af þessu
tagi, bæði innanlands og frá ná-
lægum löndum.
8) Kanna íslenzkan manna-
nafnaforða með hliðsjón af ör-
nefnum. Fjölmörg íslenzk manna
nöfn eru upphaflega örnefni
(Bolli, Kolbeinn, Steinm, Torfi
o.s.frv.), og mörg þeirra eru
enm í dag lifandi sem örnefni.
Því er nauðsynlegt að hyggja að
íslenzkum manm'anöfnum í sam-
bandi við rannsókn íslenzkra ör
nefma.
Ég leyfi mér hér með að gera
það að tillögu mimni við hið háa
ráðuneyti, að það beiti sér fyrir
því, að hið bráðasta verði komið
á laggimar örnefnastofnum, sem
sinni þeim verkefnum, er ég hef
nú lýst. Ég leyfi mér jafnframt
að bjóða fram sérþekking mína,
áhuga og starfskrafta til þess
að veita forstöðu slíkri stofnun
við hlið núverandi prófesorsem-
bættis míns með sömu kjörum og
aðrir prófessorar njóta, semjafn
framt embættum sínum veita for
stöðu r ann sókn arstofn.unum.
Auk þess kæmi til nokkur
stofnikostnaður vegna húsnæðis,
húsbúmaðar og tækjakaupa.
Ég vil taka fram, að ég tel að
mörgu leyti heillavænlegast fyr-
ir starfsemi örnefnastofnunarinn
ar, að hún verði sjálfstæð ranm-
sóknaristofnun, en ef hún verður
í tengslum við einhverja stofn-
um, sem fyrir er, tel ég hagkvæm
ast, að hún verði tengd Þjóð-
minjasafnd, sem hingað til hefur
haft með höndum örnefmasöfnun
og er auk þess hin eina stofnun,
sem til greima kæmi, er stendur í
stöðugu sambandi við landið
allt, hefur ráð á bíl og á jafnan
erindi víðs vegar um land, hefur
framköllunarstofu vegna ljós-
myndatöku sdnnar og á loks ým-
is sameiginleg verkefni með ör-
vimmuilífi í Norður-Noregi í stór-
hættu“, sagði norski fiskimála-
stjórimm, „og frá alþjóðlegu sjón-
armiði hlýtur svo vanhugsuð
nýtiinig á dýrmætum fistoistafni
einnig að vera stórhættuleg"
Sagði SumoamS, að það sem
Norðmenn nú yrðu að gera væri
að beita sér inmam Norðaustur-
Atlantshafsfiskveiðiineifndiarimmiair
fyrir því, að upp verði tekn-
ar róttækar takmarkanir á þorsk
veiðum í Barentshafi. „Finn'.st
okkur málið ekki hljóta nægan
hljómgrunn í nefndinni strax“.
sagði Summainá, „eru beiniair við-
ræður milli Norðmanna og
Rússa hugsanlegar.“ Tók fiski-
málastjórinn fram, að þetta mál
gæti haft úrslitaþýðingu varð-
andi togveiðar innan tólf mílna
landhelginnar norsku.
AFFÆRASÆLAST AÐ BANNA
SÍLDARBRÆÐSLU í 3—4 AR
Klaius Summamá veik því næst
að síldvefðum í Norðaustur-At-
lantshafi og sagði ,að þar væri
útlitið sízt betra em í þoirskveið-
umium.
Ýmiiss toomiar tækmibúmiaðuir og
aukin skipastærð hafa leitt til
gífurlegrar þenslu í síldveiðun-
um undanfarin ár og nú er svo
Ég vil að endimgu leyfa mér
að halda því fram, að ekki sé
amnað verkefni í íslenzkum fræð
um öllu brýnna eða verðugra
rannsóknarefni en verkefni það,
sem örmefnastofmuninni yrði fal-
ið. í fyrsta lagi vegna þess, að
hér er um björgumarstarf að
ræða, sem þolir ekki bið og ætti
því að ganga fyrir öðrum verk-
efnum, eims og Jón Helgason
prófessor benti á í útvarpsvið-
tali fyrir fáum dögum. Og í öðru
lagi vegna þess, að í örnefna-
forðanum eru einhverjar elztu
og merkustu fornminjar og mál-
leifar þessa lands, sem eru ó-
venjulega forvitnilegt og frjótt
ranmsóknarefni, eins og ég vona,
að mér hafi tekizt að sýna fram
á í fyrirlestrum mínum.“
Hinm 14. okt. 1968 ritaði þjóð-
minjavörður mermtamálaráðu
neyti á þessa leið:
„Eins og hæstvirtu menmta-
málaráðuneyti er kunnugt, eru
í Þjóðminjasafni íslands geymd
nær öll íslenzk örnefnasöfn, sem
til eru. Stofn þessara safna er
kominn frá Hinu íslenzka forn-
leifafélagi, en það hafði örnefna
söfnun á stefnuskrá sinnd og
fékk til henmar nokkum ríkis-
styrk . . .
Nú hefur verið grófsafnað ör-
nefnum um meginhluta landsins,
en víða eru einstakar sveitir og
hreppar, sem nær engu hefur
verið safnað úr, og sömuleiðis
einstakar jarðir á þeim svæðum,
sem á þó að heita fullsafmað á.
Fyrir nokkrum árum fór pró-
fessor Þórihiaílluir Vihniundarson
yfir allar örnefmaskrár Þjóð-
minjasafnsins, og þá kom í ljós,
að söfnunin hafði ekki verið
unmin af jafnmikilli kostgæfni
Framhald á bls. 21
toomið, að einmiig á því sviði hef
ur verið gengið of nærri stofn-
unum. — Nefndi Suininamá sem
dæmi að í áætlum FAO væri
reikmað með um 2.5 miUjóna
tonna árlegum síldveiðum í Norð
austur-Atlantshafi og það er
svipað magn og veiddist bar
1965 —
„Framtíðarmöguleikar norska
hringnótaflotans eru að meseu
leyti bundnir því, að við gefum
síldarstofnunum tækifæri til að
vaxa aftur upp í eðlilega stærð“
sagði Sumnamá. „Þetta gæti gerzt
á þremur til fjórum árum, ef við
viljum ieggja eitthvað á oktour
til að svo megi verða.
Aðferðin er í stuttu máli sú
að banna allar smásíldarveiðar,
nema á því magni, sem þarf til
niðursuðu og beinnar neyzlu.
Jafnframt því eigum við að setj-
ast a@ samininigum við þær þjóð-
ir aðrar, sem síldveiðar sbunda
á þessum miðum: Rússa, íslend-
inga og Færeyinga, um kvóoa-
fyrirkomulag á síldveiðunum
nokkur næstu ár.
Að minni hyggju væri þó af-
farasælast að banna alla síldar-
bræðslu án tillits til stærðar síld
arinnar, í t.d. þrjú til fjögur ár “
Fiskimálastjóri Noregs leggur til:
„Bann við síldarbræðslu í 3
ar
it
og róttœk takmörkun á þorsk-
veiðum í Barentshafi
Eftirfaramidii áætlum hef ég gent um rekstrarkostniað
armeiÉnaisboifnuinar:
Laium forstöðumiamms ................................... kr. 26.090,00
Laiun faistis stamfsmiainms, er eimtoum siinmti örnefna-
söfnum og spjaldistonárgerð ........................ — 240.000,00
Laum Olaiusamiamma (t.d. srtúdiemíba) fyrir orðtöku .. — 100.000,00
Ferðatoositmiaður, ljósmyndiatoastmiaður,*) storifstofu-
toostmiaður og ömmiur útgjöld ...................... — 200.000,00
Samtals .............................................. kr. 566.000,00
*) Bókiatoaup hafa fallið hiér niður.