Morgunblaðið - 22.11.1970, Blaðsíða 11

MORG-UNBUAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. NOVEMiBER 1970
11
Laxárdalur og Mývatns-
sveit eiga að ver a óbrey tt
Fáir bændur í Laxárdal, S.-Þ.,
eru ekki fáeinir islenzkir bænd-
ur. Þeir eru margir bændur á
kynslóða göngu í aldanna röð.
Þeir Laxárdalsbændur, sem nú
eru og vilja ekki láta sin „and-
ans óðul,“ undir vatn, þeir bera
sigurfána langrar fylkingar á
bak við sig og mikillar fylking-
ar í framtíma. Þeir vilja vera
trúir hinum dánu feðrum og
ókomnu niðjum. En einnig land-
inu sjálfu og hinni óviðjafnan-
legu fegurð þess.
Nú vil ég taka það fram, að
mér finnst skylt að geta þess
með réttu, að við eigum bæði og
höfum átt þá stjórnmálamenn,
sem fjölmargt hafa stórvel gert
og jafnvel komið ótrúlegum hlut
um til leiðar til hagsbóta. Eðli-
legt er það, að þeir hugsi um
fjárhag þjóðarinnar og ber það
að þakka.
En Mývetningar, sem fyrstir
urðu til þess að virkja hvera-
aflið hafa sýnt, að þar á mögu-
leikanna land einnig möguleika.
Það er minna tjón, þótt rjúk-
andi hverinn hverfi inn í virkj-
un heldur en mikill foss. Auk
þess leggur landið sjálft til upp-
hitun handa fjölda fólks og
handa skólum. Ætti þá ekki það
kostaland að fá að halda sinum
fossaskrúða óskemmdum héðan
af? Búrfellsvirkjun er mikið og
vel heppnað mannvirki. Og verð
ur sennilega mjög arðbært. En
það má ekki fara svo langt, að
það eyðileggi gæsasteppuna ís-
lenzku. ísland má ekki missa
heimgæsina, en ætti þess í stað
að fá mikla alþjóðafriðun á
þeirri fuglategund. Gæsastepp-
an er eitt af undrum jarðarinn-
ar.
En Tröllkonuhlaup ætti að
vera síðasti foss, sem virkjaður
er á Islandi.
Það má minnast á, að hvera-
knúnar ullarverksmiðjur, er
sett gætu íslenzka ull í háan
verðflokk hjá bændum, væru is
lenzkara fyrirtæki, heldur en
ýmisleg stóriðja, sem alls konar
mengun fylgir. ísland á heims-
ins beztu og hlýjustu ull. Sú ull
er með afbrigðum vel til listiðju
fallin. Má þá einnig hugsa sér,
að hún yrði góð útflutningsvara,
ef hún væri vel sundurgreind og
vandlega unnin í vélum. Islenzk
ull hefur silkislikju i áferð að
sjá í vefnaði. Þá má nefna fiski-
verksmiðjur. Ég segi þetta að-
eins vegna þess, að mér er
stundum borið á brýn, að ég
haldi, að menn geti lifað á því
einu að horfa yfir landið.
En þó að við eigum duglega
stjórnmálamenn, þá geta þeir
ekki gert Island að heilli heims-
álfu með öllum auðlindum Amer
iku. Eins og mér skilst stundum
að ætlazt sé til. Venjulega gleym
ist, þegar verið er að bera Is-
land saman við önnur lönd, að
nefna nokkra ókosti hinna land
anna. Ekki einu sinni hið auð-
uga Rómaveldi stóðst sællífi og
óhóflegar kröfur.
En þó ég segi að viðurkenna
megi Búrfellsvirkjun, ef hún
hlífir gæsasteppunni, þá er allt
öðru máli að gegna um svo-
nefnda fyrstu og aðra Laxár-
virkjun, til viðbótar. Því að hún
hefur i för með sér svo mikla
eyðileggingu bæði á fegurð
landsins og verðmætum. Auðvit
að ætla þeir menn ekki að gjöra
þjóð sinni illt, sem halda virkj-
uninni fram. Þeir vilja semja.
Þeir sjá glóandi gull og alla
mögulega möguleika í þessari
sinni stórframkvæmd. En sýn
þeirra er afar þrðng. Þeir vilja
semja við Laxárdalsbændur og
Mývetninga. En þessir stórvirkj
unarmenn vilja ekki semja um
það að láta Laxárdalsóðul og
Laxárdalsbændur i friði.
Stórvirkjunarmennimir skilja
það ekki, að það gull og sú
mynt er ekki til á jarðríki, sem
hægt er að taka sem gilt verð
fyrir Laxárdalslöndin, ættaróð-
ulin. íslenzka þjóðin má ekki
ímynda sér, að hún eigi með að
kref ja bændur um þessi óðul, má
ekki hugsa, að það sé gróði að
drekkja Laxárdalnum í hans
bláa straumi og hans eigin foss-
um.
Það er ætlazt til þess, að syn-
ir Laxárdals semji og fari síðan.
Þegar Esaú samdi um sinn
frumburðarrétt og lét hann af
hendi fyrir brauð og baunir, þá
snerist sú sök yfir á Esaú sjálf-
an, sem raunverulega var sök
Jakobs. Laxárdalsbændur vilja
ekki semja frá sér sinn frum-
burðarrétt. Þeir eiga rétt á þvi
að gera það ekki. „Landið fagra
landið mitt." Það er merkilegt
verk að varðveita það. Þær
framkvæmdir, sem eru gerðar á
fslandi, eru vandgerðar. Þær
þurfa að sigla svo nákvæmt á
milli skers og báru, að þær séu
gagnlegar án þess að valda
tjóni á fegurð landsins eða á
upphafsgæðum þess.
Kísilgúrverksmiðjan við Mý-
vatn kallar á drekkingu Laxár-
dals. Þarna eru tröllin í fjöll
unum að kallast á yfir byggðirn
ar.
Ég sá í Rómaborg súlnaraðir
í einhverjum þeim allra fegursta
listastíl, sem hægt er að hugsa
sér. Þarna var varðveittur hluti
úr aldargömlu hofi. Ef reist
væri höl'l úr hvítum marmara og
byggð í þessum fagursúlna
fornstíl, prýdd gulli, silfri og út
skornum íbenviði og tröppur úr
svörtum og bleikrósóttum marm
ara, þá myndi sú fagra höll
hvergi í heiminum sóma sér eins
vel og á þeim bakka Mývatns,
þar sem Kísilgúrverksmiðjan
stendur. Því að svo fagrir og
fjölbreytilegir munu engir kon-
ungsgarðar vera sem Mývatns-
sveitin er.
Fyrir nokkrum árum gaf ég
út pésa, sem ég kallaði Mývatn.
Þjóðgarður.
Þar sagði ég þetta m.a.:
Þetta land hefur yfirjarðn-
eska ásýnd. Yfir námu og allt
sem henni fylgir ná engin lög.
Sú verður sennilega staðreynd-
in að fuglalífið hverfur. Ef til
vill verður verksmiðjan rekin
með tapi fyrir íslenzka ríkið. En
ef fyrirtækið auðgast, þá er
mjög líklegt að eins fari fyrir
bændum i Mývatnssveit eins og
bónda í Ameríku, sem Stefán
Zweig hefur lýst í einni frá-
sögu sinni. Sú saga er sönn.
Bóndinn átti akra, fallegt hús og
hlöður og mikið land og gott og
var auðugur. Þá kom það fyrir,
að gullnáma fannst í landi hans.
Hvaðanæva að streymdu menn
þangað. Þeir hirtu ekki um eign
arrétt bóndans og hann fékk
ekki rönd við reist.
Aðrir menn, ókunnir menn,
innlendir og útléndir, hirtu nám
una, gullið og löndin hans og
húsin, sem bóndinn hafði reist.
Sjálfur lenti hann i ógæfu og syn
ir hans, vegna námunnar. Hann
mátti sanna með Steini St. eins
og fleiri: „Míns afls gegn allra
mætti, svo undur lítils gætti." Og
bóndinn bölvaði gullinu, sem
gjörði iðju hans og verk að
engu, svipti heimili hans friði og
færði böl yfir líf hans.
Þá var mér ekki ljóst, að Lax-
árdalur yrði fyrir barðinu á
verksmiðjunni. En svona verk-
smiðja er óútreiknanleg fyrir-
fram. Það eru bændur Laxár-
dals, sem fyrstir eiga nú að sæta
sömu örlögum og gullnámubónd
inn. Það á að drekkja jörðum
þeirra i fossunum. Er þetta ekki
einkennilega líkt ?
En ef Laxárbændur víkja, þá
munu bændur í Mývatnssveit
fara sömu leið. Eins og sagt er
um þá, sem deyja, að þeir fari
allir sömu leiðina, þó að dánar-
orsökin sé sín með hverju móti.
Ef Laxárvirkjun þrammar
áfram og Kísilgúrverksmiðjan
stækkar, er bæði Laxárdalur og
Mývatnssveit innan skamms
horfið land. Mývatnssveit hefur
næstum því auðæfi „öll sem
verða á jörðu fundin," ásamt
með Laxárdal. Fossar, Laxáin,
silungurinn í vatninu og beitin
á Austurf jöllum. Bláir hellar með
mátulega volgu vatni til þess að
synda í. Hveraleir, heilsulindir,
Dimmuborgir, sem höggmynda
sali guðs, dúnendur og blágullni
hvítfryssandi, liðandi Laxár-
straumurinn vefur sig og hring-
ar sig um kjarrskógarbrekk-
una. Grasið hefur sér i lagi fjöl-
breytilegan fagurgrænan lit.
Fjallafegurðin og litadýrðin
óendanlega fjölbreytileg, hvort
sem horft er til hliða eða niður
á jörðina. Hverasvæðið í sýnist
vera fólgið gull? Af þessu mætti
ráða, að Laxárdalur og Mývatns
sveit þyrftu ekki að gefa með
sér til þjóðarinnar.
Sannleikurinn er sá, að auk-
in Laxárvirkjun, eyðilegging
Laxárdals og stækkuð kísilgúr-
verksmiðja, er blindra manna
framkvæmd. Hér er skipt á rík-
ustu upphafsauðæfum lands í
staðinn fyrir gullgröft, sem eyði
leggur öll þessi einstæðu verð-
mæti. Það er ekki hægt að hugsa
sér meiri sóun á verðmætum, sem
öllu gulli eru dýrmætari, en að
eyðileggja Laxárdal, Laxá, sil-
ungsvatnið og umhverfi þess. Og
skipta á Mývatnssveit fyrir
svart og sviðið námuþorp.
Þegar Einar Benediktsson var
í huga sínum búinn að virkja
landsins stærstu fossa, þá virð-
ist allt í einu svífa fyrir sjónir
hins myndauðga skálds breytt
þjóð í breyttu landi. Hann hef-
ur í útlöndum séð bóklaust fólk
við færibönd. Fólkið gæti ef til
vill orðið svipað á Islandi og
komið í staðinn fyrir hina fornu,
fátæku bókmenntaþjóð, sem
Einar hefur gefið þessa mynd.
Öreigi réðst hann í róðraivör,
með rómversku stefin á munni.
Og skáldinu verður svo mikið
um, að sýn hans klæðir sig þeg-
ar í hrynjandi stuðlamál:
„Ef þjóðin glatar sjálfri sér,
og svip þeim týnir, er hún ber,
er betra að vanta brauð.“
En það er um Laxárdal og Mý-
vatnssveit að segja, að þetta eru
kostalönd.
Mývatnssveit er að frátekinni
kísilgúriðju gullsins, auðæfanna,
fegurðarinnar og möguleikanna
land.
Rósa B. Blöndals.
Æðarfossar í Laxá.
Samband ísl. rafveitna um:
Laxá, náttúruvernd
og virkjanir
Mbl. hefur borizt eftirfarandi
frá Samb. ísl. rafveitna:
Islenzkar virkjanir og rafveit
ur hafa með sér samtök, er
nefnast Samband íslenzkra raf-
veitna. Með hliðsjón af deilunni
um Laxárvirkjun, vill stjórn
sambandsins lýsa eftirfarandi
skoðun á virkjunum og náttúru
vernd.
Með auknum mannfjölda og
kröfum um efnahagsframfarir,
verður æ meiri þörf á nýtingu
allra hlunninda landsins. Sú nýt
ing þarf að fara þannig fram,
að hlunnindin rýrist ekki. En það
krefst gróðurverndar og rækt-
unar. Vatnsorkan er hlunnindi,
sem ekki eyðast, þótt nýtt séu.
Notkun hvers kyns orku fer
ört vaxandi í nútímaþjóðfélagi,
og sá vöxtur verður ekki stöðv
aður. Einkum er síaukin raforku
not.kun athyglisverð. Ein af
ástæðum þeirrar aukningar er,
að raforkan er á notkunarstað
„hrein" orka. í löndum, sem búa
við litla vatnsorku, valda raf-
orkuverin þó umtalsverðri meng
un. Við íslendingar erum hins
ið raforkuna mengunarlaust.
Náttúruvernd þarf ekki að
tákna óbreytta náttúru. Nýt-
ingu náttúruauðæfa fylgir oft
breyting á náttúrunni, án þess
að spjöll verði af, sé þess gætt
að raska ekki jafnvægi hennar.
Skynsamleg nýting beitilanda
þarf t.d. ekki að leiða til gróð-
ureyðingar, þótt breyting verði
á gróðrinum (tegundaf jölda
plantna). Hagnýting á orku fall
vatna með virkjunum verður
heldur ekki gerð án áhrifa á
náttúruna. En slíkt þarf engan
veginn að leiða til röskunar á
náttúruiafnvægi. Með rannsókn
um verður að leiða líkur að þvi,
hvað fylgja mun nýtingu fall-
vatna og annarra náttúruauð-
æfa. Allir aðilar, jafnt virkjun-
araðilar sem aðrir, verða að taka
tillit til niðurstöðu slíkra rann-
sókna, þegar þeir móta afstöðu
sina.
Almenn má fullyrða, að virkj-
anir og rafveitur hér á iandi
hafi allt frá öndverðu kappkost
að, að mannvirki þeirra séu til
| fyrirmyndar, en ekki til lýta.
vegar svo lánsamir að geta unn Auk þess hafa þessi fyrirtæki
stuðlað að gróður- og fiskirækt,
og mætti sem dæmi nefna úpp
græðslu Landsvirkjunar við
Búrfell og laxeldi Rafmagns
veitu Reykjavíkur við Elliðaár.
Þá geta virkjanir haft mjög
bætandi áhrif á líf I ám, t.d. með
jöfnun á rennsli svo og með því
að gera ár og vötn ofan virkj
ana fiskgeng. Jafnframt minnka
virkjanir hættu á flóðum, en
flóð geta valdið miklum nátt-
úruspjölium. Hollt er að hafa
slík jákvæð áhrif virkjana í
huga, áður en felldur er dómur
um „virkjunaræði" tiltekinna að
ila.
Allir landsmenn virðast á eitt
sáttir um, að greiða þurfi fyrir
raforkuöflun, þ.e. virkjunum,
þannig að raforka verði ódýr
og aðgengilegt fyrir alla. Þessu
marki verður í dag bezt náð
með ódýrum vatnsorkuverum.
Umhyggja landeigenda við
Laxá, svo og allra náttúruunn-
enda, fyrir Laxá og umhverfi
hennar er lofsverð. Rétti til
gagnrýni á aðgerðir virkjunar-
aðila og stjórnvalda fylgja hins
vegar skyldur. Á það hefur
skort i hinni hatrömmu mót-
spyrnu gegn Laxárvirkjun, að
slík gagnrýni væri jákvæð og
sanngjörn. Ef sú baráttuaðferð,
sem þar var gripið * til af hálfu
andstæðinga virkjunarinnar, er
sú aðferð til náttúruverndar
sem koma skal, þá er vá fyrir
dyrum. Þá verða auðlindir þessa
lands ekki nýttar, og þá getum
við íslendingar ekki vænzt svip
aðra efnahagslegra lífskjara og
nágrannar vorir búa við.
Allir sannir íslendingar eru
náttúruverndarmenn, einnig
þeir, sem fá það hlutverk í
hendur að reisa orkuver.
En náttúruverndarsjónarmiðin
verða að vera jákvæð, miða að
því að leiðbeina um það, hvem-
ig orkuverin skuli reist, ekki
því að sporna gegn orkuverum
til þess að náttúran megi hald-
ast „ósnortin" eða í „sinni upp
runalegu mynd.“
Það er von stjórnarinnar, að
landeigendur við Laxá sýni
grundvelli þeim til sátta, er nú
liggur fyrir, sama skilning og
stjórn Laxárvirkjunar hefur
gert. Með því mijndu þeir
leggja sitt af mörkum til að
upp hefjist skeið órofa sam-
vinnu allra aðila uni tilhögnn
virkjana, allt frá frumtillögum
til fullbúinna mannvirkja, þar
sem þess verði gætt, að náttúru
jafnvægi haldist þrátt fyrir óhjá-
kvæmilegar breytingar, er allri
mannvirkjagerð fylgja.
Stjóm Sambands
íslenzkra rafveitna.