Morgunblaðið - 06.01.1971, Side 15

Morgunblaðið - 06.01.1971, Side 15
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. JANÚAR 1971 15 Tómas Guðmundsson skáld sjötugur Jóhann Hjálmarsson: UNDIR HVÍTUM SEGLUM mundsson. Jafnvel „óskáldlég“ orð og þvældar setningar hafa yfir sér Ijóma skáldskapar þeg ar Tómas skipar þeim í sam- hengi. Hugsið ykkur þá list að gera víxla að heillandi yrk isefni. Það hefur Tómas gerti I ljóðinu Nú er veður til að skapa kynnumst við hinni gullvægu gamansemi Tómasar, sem oftast er í fylgd með ljóð rænunni: En sunnanvert í fallegasta sólkerfinu okkar, þar sem sólin skein um nætur og stjörnur brunnu á daginn og mánaljósin sindruðu eirns og silfurbleikir lokkar, ég setti veröld mína. Á himinbláum fjallavötnum syntu hvítir svanir eins og svanir eru vanir. Á trjánum héngu bankavaxta- bréf og ávísanir. Ég byrjaði strax að tína. Og enginn hefur vandað betur veröldina sína en ég veröldina mína. Kristján Karlsson hefur í inngangi sínum að Ljóðasafni Tómasar Guðmundssonar fjall að ítarlega um notkun hans á paradox, þversögnum, sem eru svo einkennandi fyrir skáld- skap Tómasar. Kristján segir: „Paradox, gamansamur, alvar- legur eða hvort tveggja í senn, er einn hinn mikilvægasti og frumlegasti þáttur í skáldskap artækni Tómasar Guðmunds- sonar og verður í meðferð hans nýjung í íslenzkum skáld skap“. Seinustu línumar í Post jucundam eru dæmi um þessa aðf-erð skáldsins: Svo lí-til eru takmörk þess, sem tíminn leggur á oss. Hann tekur jafnvel sárustu þjáningu-na frá oss. Skáldskapur Tómasar Guð- mundssonar er í senn einfald- ur og margræður. Tómas er alls ekki hefðbundið skáld í sömu merkingu og Davíð Stef ánsson frá Fagraskógi. Tómas höfðar til nútímans með tak- markalausri virðingu sinni fyr ir listrænum vinnubrögðum og því landnámi, sem er hang eigið í íslen-skum skáldskap. Skilningur hans er alltaf nú- tímalegur og djarflegur. Það kom mér ekki á óvart þegar hann sagði mér, að hann hefði fylgst náið með T. S. Eliot, eignast bækur hans jafnóðum og þær komu út og lesið þær vandlega. Eins og Eliot stend- ur Tómas traustum rótum í gamalli menningu, en hann horfir jafnglöggum augum fram á veginn. Þeir eru báð- ir menn klassískrar menntun- ar, unn-endur sömu borgara- legu menningarerfða. En þeir hafa ekki átt heima í sama um hverfi og þess vegna er skáld- skapur þeirra með ólík-u yfir- bragði. íslenskur nútímaskáld- skapur hefur ekki átt samleið með skáldskap meginlandsins af landfræðilegum ástæðum, bændaþjóðfélagið og hið unga, vanmáttuga borgarlíf hafa séð fyrir því. Af þessum sökum eru náttúruminni fyrirferðar- mikil í íslenskum skáldskap og það væri fáránlegt að hugsa sér að íslendingar settu ekki allar mannlegar kenndir í sam band við náttúruna. Eitt nútímalegasta ljóð Tóm asar Guðmundssonar: Vegur- inn, vatnið og nóttin lýsir vel þessum samskiptum manns og náttúru, hvernig náttúran spegl ar mannlegt líf: Framh. á bls. 17 í að mennta þjóð sína. Tómas Guðmundsson er einn af bestu fulltrúum nýrrar ísl-enskrar menningar og skáldskapur hans sigur vitsmunalegra til- finninga. Ósjálfrátt tengjum við allan skáldskap Tómasar Guðmunds sonar við setni-ngu eins og: „Nú verður aftur hlýtt og bjart um bæinn“. Skáldskap- ur Tómasar er lofgjörð um vorið. Það þarf ekki að segja okkur. En við skulum líka hafa hugfast, að í vitund Tóm asar eru vor og haust, líf og dauði ekki tveir óvinveittir heimar. Hann skoðar allt og skynjar í eðlilegu samhengi: „Og geiglausum huga ég held til móts / við haustið, sem allra bíðu-r“, stendur í Fljótinu helga. Bæn til dauðans hefst á þessum orðum: „ó, dauði, taktu vel þeim vini mínum, / sem vitjað hefur þreyttur á þi-nn fund“. í fyrstu ljóðabók Tómasar Guðmundssonar Við sundin blá er sleginn sá strengur, sem síð ar átti eftir að hljóma með vaxandi þrótti. í Komdu! er til að mynda að finna þessar lín- ur: í dvala líður nótti-n og dökkvinn óðum flýr, en dagurinn, sem rís, yfir nýrri gleði býr, og ljóma slær á liðins tíma ve’gi. Hve veröldin er fögur og ævin ljúf og löng, og ljúft er nú að geta með hjörtun full af söng und hvítum seglum siglt mót björtum degi. Við su-ndin blá er undanfari Fögru veraldar. Skáldið gleym ir ekki „að festa sér fegurðina í minni“, einis og það hét móð ur sinni forðum. Fagra veröld endar á þakkaróði til lífsins: „Ó, fagra veröld, vín og sól, ég þakka þér!“ Reykvíkingar hafa borið gæfu til að hylla Tómas Guð- mundsson sem sitt skáld. Tóm as hefur, eins og oft hefur ver ið lý-ít, bent á fegurð og ynd- iisþokka borgarinnar, ljóð hans hafa hjálpað fólki til að sjá og meta umhverfi sitt Skáldin kenna fólki að sjá. Tómas hef ur ekki kennt með hefðbundn- um aðferðum. Hann hefur ver ið nýr frá upphafi. Borgin hef ur líkst Ijóðum hans, bær æsku ára hans orðið menningarlegur og víður vettvangur. Það er staðreynd, að skáld- skapur Tómasar Guðmundsson ar hafði mikil og varanleg áhrif á Stein Steinarr. Tómaa hefur löngum verið meistarinn í ís- lenskri nútímaljóðagerð, þótt han-n hætti sér ekki eins langt í tlraunaátt og Steinn og fleiri. Áhrif Tómasar á yngri skáld liggja ekki alltaf í aug um uppi, en það er til dæmis ljósit að Hannes Pétursson og Matthías Johannessen hafa notið leiðsagnar hans. Það, sem úrslitum ræður um bókmenntalegt gildi skáld skapar Tómasar er að han-n hefur daglegt mál og hvers- dagsleg yrkisefni til nýrrar virðingar. Tómas þurfti ekki að vera hátíðlegu-r eða tor- ræður til að komast í skálda- tölu. Það er einn af leyndar dómum mikilla skálda að kunna að tala við lesendur á máli, sem þeir skilja, þeirra eigin tungu. Þetta gat Jón£is Hallgrímsson. Fáir hafa stund að þennan galdur með jafn- góðum árangri og Tómas Guð- AFMÆLI minna au-ðvitað á tiima, bæði liðinn og ókominn. Um leið og ég óska Tómasi Guðmiundsisyni lamgra og góðra Mfdaga ef-tirieiðis, verður mér óhjákvæmilega hiu-gsað til þess, siem hann heifir sj-álllflutr sagt uim fcimann, því að honiuim hefir löngu-m orðið fcímii að yrkisefni í margs kon-ar myndum. Mér feernur að vls-u ek'ki tiíl hugair, að ég viti, hvað hann hugsair á þessu aifmæli sinu, enda er hann dulur maðiur u-tan sfeáld- skaipar síns, eins og sfeáddium kann að vera fcítt og ef till vild húmoriisifcum llíka, öðrum frem- ur. Ég get hins vegar leyft mér sem lesanda hans að minna hann snöggvast á, hvað hann hefir gert fyrir okkur hina, sem erum aliir einhveirs stað- ar að eldast, til þess að viö mætfcum sibiTja odiurffitið befcur, hvað tímanuim Wður, og till að léfcta ofekur byrði hans. Ég hefi annars staðar skrif- að um ljððagerð Tómasar Guð- mundssonar, í formála fyri-r Ijóðaisaifni hams, þar sem ég hélt því fram, að fcími væri höfuð- fcem-a -Ijóða hans og að sam- hengi þeiirra væri fóiigið I til- finninig hans fyri-r tima. Mér feemur eklki til hugar, að þetta hafi verið neins koniar lokaorð um skáldsikaip Tómasar Guð- munds-sonar þá, nú eða fram- vegis; aðeins er ég viss um hiltt, að Skáldskapur hans stend ur áfram í giddi, ekki sízt vegna meðferðar hans á þesisu höfuðtema, hverniig sem skoð- anir mianna á skáldskap feunna að breytast. En mér finnst al- veg eins og fyrr, að þessi sífeáld- ska-pur, sem er auðþeltoktiur af samræmingu andsitiæðna í mál'i, hugmyndum og tilWinninigu, sé að milbilllM uppistöðu ýmis kon- ar viðhorf við fcima. I Fljótinu heliga heifir Tómas, að mér virðiis-t, bæði dýpkvað og staðfest tilfinning sína gagnvart andstgeðum fcímans, sameinað í mynd fTjófcsin-s táfcn hiins varanlega og hverfuila, hins sfcundlega og ei'Lífa. Ég leyfði mér, í lok greinar þekr- ar, sem ég nefndi, að orða þessa skoðun mína þannig í aðalatriðum, að grunntónninn i fyrri bófeum Tómasar Guð- mundsisonar, Við sundin blá, Fögru veröld og Stjörnuim vors- ins, hefði verið barátta við ágengni tíman-s — tilraun sfeáldsins að skap-a hverfuili fegurð, æsfeu og ásfcum varan- lei-k, þar sem affcuir á móti hin innri rök Pl'jótsins hel-ga væru sáttargjörð við hverfullleiifeann. Ef fcími og ei®fð, líf og dauði væru ei-tt, væru alila r andstæð- ur lieys-tar — í örstiund skál-d- legrar Skynjunar. Sem bet-ur fer, er lausn skáldsins eklki svona einföld: hún væri þá varla eins sann- færandi sk-áidskapur og hún er. Hún á rætiur í pers-ónu hans sj áltfs og u-ppruna, og í þeirni sérstöku merkingu, sem fljót hefir I 1‘íifi hans, og verður æv- iniega að einhverju leyti alveg duJ-arfum, eins og Ijóðin bera með sér, þegar vel er gáð. Þetta fljót er Sogið og efek-ert anna-ð flíjót. Hins vegar er ímyn-d flijófcs sem tákn tíma nógu a-l-menn til þess, að hún Mýtu-r að sfeírSkota fcil skilninigs eða reynsliu fl-estra manna. 1 Tjóðagerð Tómasar Guðmunds- sonar eru tveir staðir, sem hann er bundinn órjúfanlegum, og þegar ö-Lll-u er á botninn hvolift óskýranleg-um böndum, hvað sem ölluim skynsamiegum skýrimgum Mður. Það eru Sog- ið og Reykjavílk, sem hann fremu-r öllliuim islienzkum sfeáld- um og Mstamönmum gerði að sinni bong. Víð flljótið og mynd þess er bundin i-nnri og einfcaleg reynsla hans og heimspeki; borgin er fcákn hiins ytra Mfs, sam-félags, samfevæmis og ver- afldliegrar gleði. Eintoum gleði. Tómasi er gefin náðairgátfa þess að vekja gfleði manna bæði með Ijóðum sín-um og eigdn nærvist. Hann er aillra manna fyndnáist- ur, eims og alk-unnuigt er, og óviöj-aifnanilegur félaigi, vetgna n-ærgætni sinnar og hjarta- hlýj u. „Han-n va-r strax un-gu-r,“ sagði einn skólatoróðiir hans við mitg, „mjög vi-tur maður." Mér hefir reynzt, að Tómas Guðmundsson skilji manna bezt í hverju vimáfcta er fólgin, og sá sfeilningur hans er í hu-ga mín- um náskyldur þeirri rækfcar- semi og inmileik, sem er svo nííbur þáttu-r til dæmis í fevæð- um hans um Reykjavík og um heimalönd hans við Sogið. Sú ræktarsemi kemiur lika fram í ást hans á tformum og góðum bófeum, í áhuga hans á mann- fræði. Hann er ákafliega fróður um ísl’enzka sögu, etokti sízt lif- andi sögu siðari fcíma, og bók- memmbasögu aiimiennt. Ég skal efekert um það full- yrða, hvort vinangáfa og rækt- arsemi eru nauðsynlegar upp- sprefct-ur góðum stoáfldskap; ég skylldi jaifnvél iáta hjá Ilíða að deifla við menn, þótt þeir fceldu þessar formu dyggðir fremri öllum sfeáldstoap. Eilbt er vist, að þær eiga mikánn þáifct í að gera sfeáldskap Tómasar Guð- mundssonar mannlegan og var- aniegan. Þær eru Mka, ásaimt hlýjum vifcsmunum, flremstar þeirra mörgu eiginlleiika, sem gera hantn ástsælan mann, sem vinuim han-s þytoir ekki siður vænt um en fevæði hans. Ég sendi Tómasi Guðmunds- syni og Ærú Berbhu og allri fjöflskyldu þeirra vinarkveðjur og heilllaóskir á þessu afmæli. Kristján Karlsson: AFMÆLI MINNA ÁÐUR en ég kynntist skáld- skap Tómasar Guðmundssonar hafði ég lesið ljóð Davíðs Stef ánssonar frá Fagraskógi, Jó- hamnesar úr Kötlum og Steins Steinarrs. Heimsmynd Stei-ns féll þunglyndum æskumanni best í geð. Þess vegna vöktu ekki hin lífsglöðu og björtu ljóð í Fögru veröld athygli mína og aðdáun, heldur þau, sem túlka hryggð ög efa: Sorg in, Húsin í bænum, Lestin mikla og Gesturinn. Lestin mikla var staðfesting á böl- sýn-i unglingsáranna: Engum er ljóst, hvaðan lagt var af stað, né hver lestinni miklu ræður. Við sláumst í förina fyrir það, jafnt fúsir sem nauðugir, bræður! Og hægt hún fer, en hún færist um set, þessi fylgd yfir veginn auðan, kynslóð af kynslóð og fet fyrir fet. Og ferðinni er heitið í dauðann. Með aldri og vonandi nokkr um þroska auðnaðist mér að sjá Fögru veröld í öðru ljósi og um leið mikilvægi skálds- iins Tómasar Guðmundssonar; ekki einungis gildi hans fyrir íslenskar bókmenntir, heldur þann þátt, sem hann hefur átt A TIMA

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.