Morgunblaðið - 05.02.1972, Qupperneq 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. FEBRÚAR 1972

Samtal við
Vladimir
Ashkenazy
Framhald af bls. 15
Ashkenazy-hjónin með tvö eldri börnin. Myndin er tekin á lsiandi
fyrir nokkrum árnm.
Vitaskuld er notalegt að hugsa
sér að lífið sé kampavin, en er
það svo? Sé lífið kampavín, er
það ekki þess virði að lifa þvi.
Maður heyrir svo oft leik, sem
er aðlaðandi á yfirborðimj en
segir ekki það, sem tónlistin
ætti að segja".
„Ég held að Serkin fari þá
leið sem ber að fylgja. Hann
ieitar að hinum sanna boðskap.
Hann er dásamlegur, jafnvel
þegar honum verða á mistök.
Heiðarleiki — að vera ósvikinn
— það er fyrir öllu. Ekki hver
áhrifin verða. Á þessu byggi
ég dóma mína i grundvallarat-
riðum. Kannski fellur mér ekki
það, sem verið er að gera, eins
og mér til daamis líkar oft ekki
ieikur Richters. En ég virði
Richter fyrir það, að hann er
full'komlega heiðarlegur í því,
sem hann gerir. Það kann að
vera rangt — ef á annað borð
er hægt að tala um „rangt" og
„rétt" — og vissulega er ieikur
hans oft andstæður hugmynd-
um mínum um ýmis tónverk.
En ég hef það alltaf á tilfinn-
ingunni, að honum finnist það
einlæglega rétt, sem hann er að
gera. Hann er ekki tilgerðarleg-
ur. í>ar fyrir utan hrifur það
mig, hversu ótrúlega fær Richt-
er er um að ná því, sem hann
ætlar sér. Það, sem hann sér í
sinum eigin heimi, getur hann
gert svo geysivei".
„Ég hugsa að eitt af helztu
vandamálum allra sé að losna
við uppvaxtaráhrifin. Ég á við,
— ef þú ert Rússi og vilt spila
Tchaikowsky og Rachmaninoff
— og einhverja aðra tónlist
iika, því þú kemst ekki hjá
því — ef þú kærir þig um, get-
ur þú spiiað i sérstökum stíi,
sem er tengdur þínum rússn-
eska uppvexti. En þá þroskast
þú ekki sem einstaklingur á
sviði iistarinnar. Þú heldur það
— en það er misskilningur. Þú
verður að opna huga þinn öli-
um heiminum en ekki aðeins
einhverjum hiuta hans, opna
hann fyrir mismunandi hugs-
unarhætti og hugmyndum, mis
munandi gildismati og heims-
skilningi. Og svo verður þú að
vega þetta allt og meta. Þú
verður að gerast heimsborgari,
— ef þú hefur efni á því."
„Land lyganna“
Aftur og aftur minnist Ash-
kenazy á Sovétrikin í samtaii
okkar. „Ég hef ekki í hyggju
að snúa aftur til Rússiands,"
segir hann afdráttarlaust: „Þar
eru engin lög, sem sovézkur
borgari getur byggt á, komi tií
vandræða. Jafnskjótt og þang-
að er komið, er maður ofurseld-
ur þeirra dómsvaldi. Ferðafreisi
er ekkert. Ég get ekki afdráttar
laust staðhæft, að þeir mundu
ekki hleypa mér út úr landinu,
ef ég færi þangað. Það gæti
hugsazt, að þeir gerðu það. En
ég get ekki tekið þá áhættu, þvi
ilkurnar tii þess, að þeir gerðu
það ekki eru 99 á móti 100.
Hvað eí þeir héldu mér þar í
nokkur ár? 1 Rússlandi gilda
gjörræðisregiur — ekki laga-
vemd."
„Ég hef endurnýjað vegabréf
MJ mitt á tveggja ára fresti án
erfiðleika enn sem komið er.
J>að bar aðeins einu sinni við
I London, að þeir sögðu: „Þú
verður að fara ttí Moskvu. Við
getum ekki endurnýjað það
héma. Við höfum ekki vald til
þess." Ég sagði: „Gott og vel,
ég fæ þá önmur ferðaskilriki
hjá brezkum yfirvöldum hér."
Og næsta dag endurnýjuðu þeir
vegabréfið.
Sovézkir ráðamenn lita hvern
þann mann grunsemdaraugum,
sem kýs að dveljast erlendis.
Þeir halda, að ég hafi setzt að
eriendis af pólitískum ástæðum,
þótt sú hafi ekki verið raunin.
Þeir iíta þvi á mig með tvö-
faldri gagnrýni. Þeir Hta á mig
sem svikara vegna þess, að
staða min í Sovétríkjunum var
najög góð, ég vann veigamikil
verðlaun. Ég átti þess kost að
iifa. góðu lífi efnahagslega, eiga
góða framabraut og ferðast til
annarra landa. Þeir trúa því
ekki, að ég hafi setzt að erlend-
is af fjölskylduástæðum — af
þvi að konan miin vildi búa í
London. Þeir halda, að ég hafi
sjálfur verið andsovézkur i iifs
skoðun. Það er ekki satt, að ég
hafi verið andsovézkur. Annað
mál er, hvort ég er það nú“.
„Ég vil kalla RússJand „land
lyganna". Hræsnin þar er svo
hræðileg. Ef þú kemur heim
frá Bandaríkjunum og segir:
„Ég skemmti mér vel í Amer-
íku" — þá er það ekki nógu
gott. Ef eimhver spyr þig af til-
viljun — nei, ég á við, ef ein-
hver spyr þig, að þvi er virðist
af tilviljun, máttu ekki segja:
„já, ég skemmti mér mjög vel"
— og brosa. — Það máttu ekki.
Þú getur aðeins sagt: „Það
var mjög athyglisvert."
„Sjáðu til — i tónlistarskól-
anum í Moskvu var ráð fyrir
því gert, að við yrðum tónlistar-
menn. Ætia mætti, að þeir
hefðu þá látið okkur fá eins
marga píanótima og unnt var.
Þess í stað höfðum við píanó-
kennslu aðeins tvær klukku-
stundir á viku en fjórar klukku
stundir í marxisma og lenin-
isma. Hvernig Hzt þér á? — Ef
þú mætir ekki í einhverja aðra
fyrirlestra — til dæmis í tón-
listarsögu, vekur það enga at-
hygli. En sækir þú ekki tima í
marxisku vitleysunni, sem tek
ur mestan tima og allir hafa
andstyggð á, — þá er tekið
eítir þvi. Ég fékk raunar topp-
einkumnir i þessu."
Þannig fara
þeir að ...
„Og GyðingamáJin . . . Sagan
greink frá því, að andstaða
gegn Gyðingum hefur óviða ver
ið meiri en i Rússlandi. Pólland
var þó verra. Nú eru þó ofsókn-
ir úr sögunni. En eigi Gyðing-
Jegt samfélag að lifa og halda
sérkennum sínum, verður það
að iðka trú sina, sem er grund-
völlur menningar Gyðinga. Þeg-
ar Rússar berja niður trúariðk-
anir, hvaða trúar sem er, t.d.
Gyðinga, eru þeir í raun og
veru að sverfa að samfélagi Gyð
inga. Sjáðu tii, hér höfum við
eitt gott dæmi um hræsnina.
Þeir segja, að allir séu jafnir,
en það er óskráð regla, að
hle^pa ekki Gyðingum í áhrifa-
miKJar eða viðkvæmar stöður.
Þetta er hin leynda regla hins
opinbera, en almenningur veit
ekki um hama. Þeir segjast vera
fy-rsta þjóðin sem kemur á sósi-
aJisma. 1 mínum augum er þetta
hámark sjálfsáJitsins. LAtalæti.
Þeir vita, að þetta er ekki satt
og eru að blekkja þjóðina."
„1 bók Svetlönu „Aðeins eitt
ár“ er aðdáanleg setning. Ég
visa til hennar vegna þess, að
hún varpar einmitt réttu ljósi
á Sovétrikin. Þar sem hún seg-
ir: „Maður verður að læra að
ljúga allt frá barnæsku." Þetta
er satt. Þú verður að Jæra að
láta eklti uppi skoðanir þinar,
éltki að segja „mér Jí'kar þetta"
eða „mér líkar þetta ekki."
Fyrst verður þú að hugsa:
„Hvað finnst landi miínu, þjóð
minni oig flofcknum minum um
skoðanir m'ínar." Og þegar þú
ert vaxinn úr grasi ertu svo al-
gerlega heilaþveginni, að þú
veizt ekki lengur, hvað þér 1 ík-
ar og hvað ekki."
„Ég minnist þess, þegar næt-
urijóð Debussys voru leikin I
fyrsta sinn í um það bil 20 ár,
árið 1953—54. Allir tónlistar-
menn fóru á hljómleikana og
allir voru svo hræddir um, að
þau yrðu ekki flutt. Þau voru
eins og forboðinn ávöxtur. Eftir
flutninginn voru aillir svo þakk-
látir hljómsveitarstjóranum. Og
þannig fer flokkurinn að því að
fcenna þér að meta yfirráð hans.
Þetta er furðulegt. Þér finnst
.flokkurinn svo vitur, vegna
þess, að hann leyíir þér að
heyra næturljóðin. Þú ert svo
þafckiátur. Þannig ná þeir tang
arhaldi á þér. Og það skelfilega
er, að margt fólk gerir sér ekki
grein fyrir þessu eða þegir yfir
þvi."
„Hræsni er alþjóðleg. Ég geri
mér engar tálvonir um annað.
Ég ætta efcki að halda því fram
að svo mifclu minni hræsni sé
á Vesturlöndum, en hún við-
gengst í rikari mæli i Rúss-
landi en annars staðar. Ef til
vill að sumum vanþróuðum Ar
abarikjum undanteknum. Und-
irstaða hinnar kommúnisku hug
myndafræði Sovétrikjanna er
andstæð mannlegum grundvall-
arreglum. í Rússlandi byggist
allt á „hreinleika" hugmynda-
fræði þinnar, „hreinleika" fram
fcomu þinnar. Þessu mætti and
mæla með þvi að segja, að í
Bandarikjunum byggist allt á
þvi, hve mikla peninga þú átt.
Það er hræðilegt — hreint og
beint viðbjóðslegt. En það er
þó að minnsta kosti augljóst
og efcki endilega atítaf satt.
Sumt fólfc, sem gætt er hæfi-
leikum, kemst áfram, þótt það
sé ekki sérstaklega eifnað. Rússi
aftur á móti, sem er gáfaður og
gæddur hæfileikum, en kærir
sig kollóttan um hugmynda-
fræði kommúnismans, — hann
er búinn að vera."
„Ætli menn að
halda
„Sjáum Solzhenitsyn. Sem
stendur viija þeir ekki gera hon
um meira mein. Eif þeir vildu
fangelsa hann, mundu þeir gera
það og þeir mundu efcki láta
sig almenningsálitið í heimin-
um neinu skipta. Ef þú heldur,
að þeir hafi allt í einu farið að
■hlusta á almenningsálitið í
hedminum — er það kannski
rétt og kannski etaki. Það er
aldrei að vita, þegar Rússar
eiga í hlut. Einn daginn taka
þeir hliðsjón af almenningsálit
inu i heiminum. Næsta dag —
eins og i Téfckóslóvakiumálinu
— stendur þeim ná'kvæmlega á
sama."
„Rostropovidh er annað mál.
(Rostropovich er sem kunnugt
er hinn heimskunni cellóleikari,
sem skrifaði brétf til varnar
Soílzíhenitsyn). Einnig hann er
peð. Þeir leyfðu honum efcfci að
ferðast í tiu mánuði. Éfcki satt?
Ef þeir hefðu viljað hafa það
fimm ár, hefðu þeir gert það.
Auðvitað er gott að bæta svo-
Mtið mynd sina i augum heims-
ins. En láttu þér ekki korna til
hiugar, að þeir séu þar með að
slaka á eftirliti með listamönn-
um. Vita máttu, að hefði Rost-
ropovich verið opinskátt and-
sovézkur — sem hann hefur
efcki verið — hefði ferill hans
verið á enda. Solzhenitsyn-bréf-
ið var ekki beinlinis gegn kerf-
inu, sjáðu til, það var gegn
vissum einstafclingum innan
'kerfisins; í grundvallaratriðum
gegn vissum einstafclingum,
sem reyndu að þröngva skoðun-
um sínum upp á jafn mifcinn
listamann og Solzhenitsyn. Það
var mjög sfcynsamlega samið.
— Þvi sjáðu til. Ætli menn að
halda viti í Rússlandi, verða
þeir sannarlega að vera óvenju-
legar manneskjur. Solzhenit-
syn hefur sennilega haldið viti
sinu óskertu. Ég veit ekki hvern
ig. Um Pasternak er ég ekfci
eins viss. Hann skrifaði lofgerð
um Staljn og hún var lifca ein-
læg."
„Þar fyrir utan hafa þeir mik
ið upp úr ROstropovich f járhags
lega. Gleymdu því ekfci, að þeíí'
þurfa mjög á gjaldeyri að halda.
Ég veit ekki hve mikið Rostropo
vidh fær greitt fyrir hljómleika,
né Gilels og Richter, en gerum
•ráð fyrir að það séu um 6000
dollarar, sem verða um 4000
dollarar, þegar búið er að draga
•frá ferðafcost-nað, auglýsingar
og hótelkostnað. Listamaðurinn
fær af launum sinum í Banda-
rifcjunuim eitthvað um 200 doll-
ara. Afgangurinn fer beint til
Sovétstjórnarinnar. Það er því
auðvelt að reifcna út, að leiki
hann t.d. á 25 hljómleikum í
tveggja mánaða hljómleika-
ferð um Bandaríkin, fær hann
ríflega 100.000 dollara. Þeir hafa
efckert upp úr mér núna og það
er ein ástæðan til þess, að þeir
hata mig."
„Ég segi þetta ekki út í blá-
inn — né vegna þess, að ég sé
reiður. Ég þekfci bara Rússa
svo veL Ég lifði nógu lenigd með
al þeirra. Þá fannst mér það
ágætt. Fyrst nú er ég farinn að
læra um Rússland, læra allt
sem mig langaði að læra meðan
ég var þar, en hafði ekki tæki-
íæri til. Þar var engdn leið að
ná í hlutlaust efni, sögulegt eða
stjómmálalegt — ekfcert. Ég les
mikið hér. Ég hef hitt fjölda
fólks af ýmsum stéttum og ég
les dagblöð bvaðanæva, vegna
þess, að ég er alltaf á ferðalög-
um. Og ég fylgist með þvi, sem
gerist innan Sovétríkjanna."
„Þið Vesturiandabúar eruð
svo bamalegir að halda að Rúss
land sé að batna, að Rússland
sé að komast lengra á braut sið
mienningar, að Rússar hugsi
meira en áður samkvæmt hug-
myndum Vesturianda. Ég er
sannfærður um að það er ekki
satt; meginmarfcmið Rússa er
það sama og áður, að gera heim
inn kommúnísfean, hvernig svo
sem þeir dylja aðgerðir sinar
undir ýmsu ytfirskyni. Þið ætt-
uð alLtaí að muna, að hið endan
dega markmið þeirra er ekki að
vingast heldur að undiroka."
Minnist 100 ára
af mælis Scriabins
Þegar Ashfcenazy kemur aft
ur sem einleifcari til New York
í lofc þessa árs . . . mun hann
halda upp á hundrað ára af-
mæli Alexanders Scriabins með
hljómleikum, sem fyrirhugaðir
eru 9. desember n.k., þar sem
hann leifcur eingömgu tónverk
eftir Scriabin. Sumum finnst
það eins og að kafa eftir leynd-
ardómi. En það finnst Ashken-
azy ekki. „Ég lít svo á, að hann
sé eitt mesta tónskáld, sem uppi
hefur verið," segir hann. Og
hann leikur hin dulúðarfullu
verk Scriabins frábærlega vel,
— ekki eins sérkennilega og
Horowitz, sem mest hefur leik-
ið Scriabin i Bandarikjunum —
og efcfci elns valldsmannslega og
Rdohter, sem hefur einkarétt á
Scriabim á heimssviði tónlistar-
innair. „Ég hef áhyggjur af því,
hvort ég túdfca Scriabin í réttu
ljósi. Ég er efcki viss um að ég
skiiji hann til hlitar ennþó,"
segir Ashfcenazy.
Aðöáendur hans geta fengið
smjörþetfinn aí þvi — nýlega
fcom á marfcað i Bandaríkjunum
hijómplatan hans frá Decca i
London, þar sem hann leifcur
konsertinn og Promotheus.
„Hvemig stendur á þvi að
ednu sinni mátti efcki mimnast á
Scriabin i Sovétrikjunum og
hann var talinn svo andstyggi-
lega úrkynjaður — en er nú
hafinn tid sfcýjanna?" spyr ég
Ashkenazy. Hann svarar sfcjótt:
„Hann speglar iifið efcki fremur
en áður samfcvæmt sósialisk-
um realisma, en ég get imiyndað
mér, að einhver 1 hærri röðum
í'liökksins hatfi kiomizt að þeirri
miðurstöðu, að tónhst sé, þegar
atít kernur til atís ekfcd svo mifc-
ilvæg i hugmyndafræðilegu upp
eldi. Þegar Sovétmenn eru ann
ars vegar — gefst ég upp.“
(Höf: Faubiom Bowers).