Morgunblaðið - 04.05.1972, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 4. MAÍ 1972
JAKOB THORARENSEN
SKÁLD - MINNING
Eftirfarandi kafli er úr erindi
sem G. G. H. flutti 9. marz s.l.
í Hás'kóla íslands um Jakob
Thorarensen.
Það var mislingasumarið 1916,
að óg var borinn i land meðvit-
undarlau.s úr fiskiskipi á Bildu-
dal i Arnarfirði. Hafði ég þá leg-
ið mjög veikur í rekkju minni
átta daga úti á fiskimiðum, því
að gnægð var fiskjar, veður
blitt og skipstjórinn tímdi ekki
a^sigla í höfn fyrr en niu voru
orðnir veikir af 17 r.-anna áhöfn.
Ekki þótti horfa vel um bata
minn, en þar kom þó, að úr rætt-
ist, en allir voru félagar minir
koimnir á ról á undan mér, enda
hafði ég lengst legið umhirðu-
la/us, þegar inn var siglt. Það
var svo dag nokkurn, þegar ég
var orðinn allhress, en ekki kom
inn á fætur, og iá einn í sjúkra-
stofúnni, að inn til mln snarað
ist maður, sem síðar varð víð-
kunnur undir nafnin.u Ástar-
Brandur. Hann var ekki eins og
fólk flest, en í rauninni gædd-
ur góðri greind, og einikum virt-
ist hann kunna vel að meta ljóð.
Hann settist hjá mér og talaði
við miig af fullu viti, spratt síð-
an ailt í einu á fætur, rak upp
hlátur, fleygði til mín bók, sem
hanm hafði haft inni á sér, þaut
síðan ofan og út og tók að elta
fiskistúlkur með ópum og sköll-
um. En ég greip bókina fegins
hendi. Þetta var þá ljóðakver-
ið Snæljós eftir Jakob Thorar-
ensen. Það er fljótsagt, að ég
las bókina þegar í stað frá upp-
hafi til enda og lærði í henni
sum Ijóðin, þar á meðal ailt
kvæðið í hákarlalegum, sem síð-
an hefur víðkunnugt orðið og
verið valið bæði í Lesbók Nor-
dal • kvæðasafnið íslands þús
umd ár en það er svo sérstætt
sem skáldskaparþjóðlíifsiýsing
og einkennandi fyrir jafnt skap
gerð, lífsviðhorf og orðfæri
skáldsins, að ég get ekki látið
hjá liða að fara með úr þvi
nokkur erindi.
Dvölin var köld og þurrleg þar.
Þarna var allt að viku setið,
mikið stritað, en minna etið,
en minnstur þó jafnan svefninn
var,
þvi eins og þú nærri getur getA.
gustaði þar um rekkjiurnar.
Kaldari hef ég hvergi frétt
kafaids heldimmar vetrarnætur.
Stormar ískruðu, eg Ægisdætur
öðru hverju þeim sendu skvett,
þær höfðu á því mestu mætur
í myrkrin'U að taka þannig
sp ett.
En hvernig sem gekk sú glima
við
grályndar bylgjur, storm og
fleira,
þar skyldi enginn æðru heyra
eða kvörtun um svefnleysið.
Það flaut ósvikinn dropi af
dreyra
dláðríkra feðra um þessi mið.
Loks þegar rauk og reiddist sjór
— risu við borðin hrannir
stríðar,
steðjuðu að norðan hörkuhríðar,
þá hentaði ei neinum dorg né
slór.
Oft mátti þá ei sigla síðar,
svo var hinn krappi vegur
mjór.
Stirð voru ennþá Ægishót,
áður en lyki sjóferðinmi.
K-ffærðum loks í lendingunni
lamdi þeim brim við fjörugrjót,
— gaf þeim til menja skeinu á
skinni
skrámu á vanga eða bláan fót.
En eins og þeim kæmi ekkert
við
Ægis snark eða stormsins lævi
elnhuga nær sem aftur gæfi,
ætluðu þeir á sömu mið.
Þetta var þeirra iðja og ævi
óumbreytaniegt lögmálið.
Kveðja frá rithöfundum
ÞJÓÐHAGINN mikli á Ijóð og
laust mál, eitt sérstæðasta
skáld vort, fyrr og síðar, þú
rammi íslendingur og tryggða
tröll, eirnn af atofnenidum fé-
lags v»rs og mikil máttarstoð
um langa hríð, heiðursfélagi
þess og holli vinur, hafðu
þökk fyrir samfylgdin.a og allt
sem vér höfum af þér lært.
Megi þín ágætu verk lifa með
þjóð vorri fram í aldir, bléisa
krafti og karlmennsku í brjóst
hennar og bera rikulegan
ávöxt i bllðu jafnt sem striðu.
Eftirlifauidi ástvinum þinum
biðjum vér allrar blessunar.
Félag
íslenzkra rithöfnnda.
Kunnið þið við að kalla svín
kappana, er lentu í svona þófi,
þótt þeir um kvöldið kysstu í
hófi
kvenfólk og drykkju brennivin,
þegar úr brims og kafaldskófi
komu þeir snöggvast heim til
sín?
Nú sieppi ég úr einni og hálfri
vísu, en síðan kemur:
Hörkufrostin og hrannalaugar
hömruðu í skapið dýran móð.
Orpmir voru þeim engir haugar,
en yfir þeim logar hróðurglóð.
Ég ætia að leyfa mér að halda
því fram, að þetta kvæði sé frá
upphafi til enda sérstætt og
jafnvel frábært að formi og
framsetnin.gu. Norðmenn hafa
dáð og dá enn, þrátt fyrir
breytta tíma, Síðasta víkinginn
eftir Johan Bojer. Það er stór
bðk, þar sem fjallað er um fisfci
mennina við Lófót, frá þeim
tíma, sem tæknin var ekki orð-
in hjálparhella, og er sagan tal-
in mesta og bezta verk skálds-
ins, en þetta kvæði Jakobs Thor
arensens tel ég fyllilega sam-
bærilegt sem listrænan, þjóð-
legan varða þeirra manna, sem
sýndu mestan þrótt og æðruiaus-
asta seiglu í baráttunni við haf-
ís, storma og sjói og burgu með
harðsæfkni sinni lífi sínu og
sinna úr járnkrumlum miskumn-
arlausra erlendra kaupmangara.
Það eru mörg fleiri góð kvæði
í Snæljósum enda gerðist sjálf-
ur r;nar Benediktsson til að
bera á bókina lof i Þjóðstefmi
sama árið og ég fékk kverið í
hendur, en eins og kunnugt er,
var hann ekki í þann tíð sérlega
mildur i máli um sumt af ís-
lenzkum skáldskap. í kvæðinu
koma þá þegar fram hjá hinum
ekki þrítuga höfundi ýmis
helztu einkenni hans sem
skálds. Málið er hreinis'enzkt
og kjarnmikið mat hans á kar!-
mennsku og seiglu auðsætt, og
loks mótar þarna fyrir þeirri
skemmtilegu glettni, sem síðar
ber mikið á í ljóðum skáldsins
— og um leið umburðarlyndi
hans, sem er sjáifur manna
grandvarastur og vandaðastur
að virðingu sinni, gagnvart
þe'n mannlegu, en sanneðlilegu
veiluim, sem í þann tíð hlutu
l.arðari dóma en nú er títt.
Jakob fæddist 18. maí 1886 á
Fossi í Hrútafirði og er þvi rúrn
lega hálfníræður. Hann ólst þar
upp hjiá móður sinni fram yfir
fermingu, en móðirin var Vil-
helmina Gisladóttir, Sigurðsson
ar. Voru þeir Stefán frá Hvita-
dal og Jakob náskyldir, en Gísli
Sigurðsson var fræðimaður og
góður hagyrðingur. Afi Jalkobs
var Jal:ob kaupmaður Thorar-
ensen á Reykjarfirði á Strönd-
um, gáfaður maður og mikillar
gerðar, höfðingi í lund og vin-
sæll, þó að nokkuð að honum
sópaði. Skáidskapargáfa var
því í báðum ættum sveinsins,
sem ólst upp við smalamennsfcu
og önnur sveitastörf fram yfir
fenninigu en dvaldi síðan um
hrið hjá afa sínum á Reykjar-
firði, var því næst sjómaður
vestur við Isafjarðardjúp, en
fór 19 ára gamall til Reykjavík
ur, gekk þar tvo vetur í iðn-
skóla og lauk sveinsprófi sem
trésimiður hálfþrítíigur. Hann
sfcundaði siðan trésmíðar — og
þá einkum húsasmíði — um ára-
tugi.
Ég kynntist JaJkobi Thoraren-
sen (árið 1918, sama daginn og
Jóni Trausta). Við hitfcuimst Síð-
an öðrxt hverjiu, en það var ekki
fyrr en árið 1924 — eða fyrir
um það bil hálfri öld, að með
okkur tókst sú trausta og nána
vinátta, sem ekki hefur fallið á
nokkur skuggi. Mætti þvi ef tii
segja, að ég væri líikleigur til að
bera oflof á skáldskap Jakobs.
Bn þá er því til að svara, að
við höfium verið hreinskiptnir, ég
hælt honuim eins og mér hefur
sýnzt, og þó að honum hafi fail-
ið sitthvað vel, sem ég hef skrif
að, hefur hann af fullri hrein-
skilni sagt mér hvað homum hef
ur þar líkað miður. Hann er mað
ur sérstæður að hreinlyndi og
skapfesfcu, ekki margra vinur,
en vinfastur með afbrigðum.
Fámáll er hann við fyrstu kynni
'en fáir eru skemmtilegri í við-
tali, þegar vel hentar, enda er
hann maður með afbriigðum orð-
heppinn og bráðfyndinm — og
efcki er laust við, að hann kunni
að bregða fyrir sig bitru háði!
Hann hefur ávailt átt ágætt heim
ili. Kona hans, Borghildur Bene
diktsdóttir, ættuð norðam úr
Steingrímsfirði er fágætur kven
kostur, enda Jakob kunnað að
meta hana. (Nú er fjör hans
farið, hann liggur í sjúkrahúsi
og bíður þess, sem er allra hlut-
skipti).
Jakob hefur verið furðu við-
förull og víðlesinn er hann einn
ig, enda á hann mjög stórt og
gott bókasafn. Hann hefiur gef-
ið út 9 ljóðasöfn og jafnmörg
söfn af smásögum, sem í eru á
sjöunda tug sagna. Árið 1946
komu öll verk hans út í tveirmur
bindum, og ekki mun líða á
löngu, unz víðtækt úrval alls
þess sem hann hefur skrifað,
kemur á bóikamarkað.
Jakob er ekki nýtízkulegur i
ljóðum sínum. Hann fylgir fast
hefðbundnu íslenzku rítni, en
kvæði hans bera fast persónu-
Framhald á bls. 21.
Vermisteinn lands og ljóðs
JAKOB Thorarensen llfctíst
Grími Thomsen og Fornólfi i
skáldskap sinum. Maðurinn
var líka annarrar gerðar en
við eigum að venjast. Þegar
við sáum hann á gangi á
Hringbrautinni minnti hann
okkur á liðna tíð. Hann hafði
mikið viljaþrek og hetju-
lund og það kom fram í
skáldskap hans.
í þau fáu skipti sem ég
hitti Jakob Thorarensen var
hann ekki margorður. Ég var
honum þakklátur fyrir það.
Skáld, sem hefur eitthvað að
segja okkur með verkum sín-
um, þarf ekki að láta móðan
mása í daglegu lífi.
Einu sinni setti ég saman
dálitla dagskrá um skáldskap
Jakobs Thorarensens fyrir út
varpið. Hann gerði sér ferð
heim til mín á eftir til þess
að þakka mér fyrir. Ég fann,
að honum hafði þótt vænt um
að ég sagði, að smásögur
hans væru betri en menn
gerðu sér grein fyrir. Við þá
skoðun stend ég enn,
En það eru ljóð Jakobs
Thorarensens, sem geyma
nafn hans. í hákarlalegum
verður ef til vill lífseigast
þeirra allra. 1 þessu ljóði
tókst Jakobi Thorarensen að
kveða karlmennskunni lof
með þeim hætti að þjóðin
tók undir. Það er ekki oft,
sem slikt gerist. En fólk
gleymir ekki skáldum sínum.
Heitin á bókum Jakobs
Thorarensens eru rammxs-
lensk: Snæljós, Sprettir, Kylj-
ur, Stillur, Svalt og bjart,
Hrímnætur, svo að fáein séu
riðjuð upp. Síðasta ljóðabók
hans var Náttkæla (1966).
Aðrir munu í dag fjalla itar-
lega og í samhengi um verk
Jakobs Thorarensens. Mig
langar aðeins að drepa á síð-
ustu ljóð hans.
I Náttkælu er að finna
margt af þvi, sem einkennandi
er fyrir Jakob Thorarensen.
I ljóði, sem nefnist Landið
kalda, brýnir hann fyrir
mönnum að standast „stórbyl
inn þann, sem stundaskrá dul
in mun landinu trúlega
geyma.“
Þín trausfcustu börn voru
lengstum ei málugir menn,
en margvísi í lífinu þóttu þeir
glögglega sýna,
og ýmis er menntin, samt
efst þeirra kunnusta enn,
sem öruiggast glíma við
brimin og stormana þina.
En þó að hið aldna skáld
hvetji menn til dáða líkt og
Grímur forðum, biður það
menn að muná „að á hverf-
leikans bæ á allt fólkið á jarð
ríki heima.“
Mörg ljóð í Náttkælu eru
sambland ljóðrænu og hrjúf-
leika. Þetta kemur til að
mynda fram i ljóðum eins og
Baldursbrár og Heggur. „Þær
meibörðin skarlati skrýða/
og skamhauga brydda og
prýða," segir um baldurs-
brárnar, og því er lýst hvem-
ig öll dýrð þeirra birtist fyrst
að þeim dánum. Ljóðið um
baldursbrárnar er vitanlega
táknræns eðlis og sama er að
segja um ljóðið um hegginn,
hið stolta og stórlynda tré,
sem blómstrar ekki við ís-
lenskar aðstæður.
„Mér eru fornu minnin
kær/meir en sumt hið
nýrra“, kvað Fornólfur. Und
ir þetta gat Jakob Thoraren-
sen tekið. Þegar kom að sam-
tíðinni varð skáldið oft kald-
hæðið og glettni þess naut
sín þá einna best. 1 Ijóðinu
Vor guð — bíllinn spáir
skáldið því, að fólk gleymi
senn til hvers fæturnir séu.
Bíllinn verður guð:
Og glatt er í bíl, er með *
konur og karla
i kátínu geysist fram
veginn---------
og andartak líður, menn átta
sig varla,
þeir eru — hvar? — hinu
megin? —
Manndómsmenn og hörku-
tól fortíðarinnar voru Jakobi
Thorarensen helst að skapi.
í Hróður Þuríðar gömlu for-
manns yrkir hann um hvern-
ig hið gamla hverfur og glat-
ast „þvi geymd vor er sljó og
bág“; hann biður menn að
gleyma ekki Þuríði, sem
„sterklega og geiglaust“ sté
dans við stórsjóa og „var af-
brigði þessa úthafslands." I
Kjarnorfcuköppum hvetur
hann til baráttu gegn þeim,
„sem kunna og iðka/atóansins
glæfraspil,“ þvi „að ríkjunum
flykkjast raunir,/ of ráðfá
hin mörgu þing.“
Eitt af minnisstæðustu ljóð
unum i Náttkælu er Vermi-
steinninn. „Senn vorar því
landsins vermisteinn/ hann
vaknar á miðri góu,“ stendur
í upphafi ljóðsins. Annað er-
indi er á þessa leið:
Menn vita þess lífssteins
völd ei smá, —
fátt virðist þar standa fyrir,
því klakinn jörðunni flysjast
frá
þá flykkjast að storð sem í
mjúkri þrá
þeir björtu og stilltu byrir.
Skáldið býður þennan
vermistein velkominn. Það veit
að mistilteinn hans grær und
ir moldinni og líka í brjóst-
um manna. Samt er okkur
tamt að lfta á Jakob Thorar-
ensen sem skáld hausts og
vetrar, hinna myrku og vá-
legu árstíða. Hann þekkti vel
kall hverfleikans, þá stað-
reynd að „allt, sem vinnst, er
óðar misst,“ en „einskis skal
þó sakna." —
Jakob Thorarensen var
ekki i hópi þeirra skálda,
sem fögnuðu bókmennta-
legum nýjungum og mótuðust
af þeim. En með öllu varan-
legu og upprunalegu hafði
hann samúð. Hann var íhalds
samur. Um sérkenni hans,
sjálfstæði og list.rænan styrk
verður aftur á móti ekki
deilt.
Jakob Thorarensen á gangi
á Hringbrautinni, aldrað
skáld í heimi hraða. Hann
sest á bekk og horfir í kring
um sig, gefur öllu gætur. Full
trúi veraldar sem var. Þann-
ig man ég manninn Jakob
Thorarensen best. Ég er viss
um að hann hefur sofnað „í
röðultrausti", eins og hann
segir í ljóði sínu Sólstund.
Jóhann Hjálmarsson.